Tíminn - 14.04.1973, Blaðsíða 9

Laugardagur 14. apríl 1973. _________ TÍMINN 9
i ÞESSARI grein verður fjallað
um alvarlegan sjúkdóm, þ.e.a.s.
heilablóðfaII. Manna á meðal er
jafnoft talað um slag, en ég mun
nota orðið heilablóðfall um hvort-
tveggja: heilablæðingu og stíflu I
heilaæð. Hér er um mjög yfir-
gripsmikið efni að ræða og engin
leiö er að gera þvi nokkur ýtarleg
skil i stuttri grein, enda er sú ekki
ætlun min, heldur að vekja
athygli á nokkrum atriðum I sam-
bandi við þennan sjúkdóm svo
sem eins og, hversu helzt mætti
reyna aö komast undan honum og
hvað svosé helzt fyrir þáaögera,
er lifa sjúkdóm þennan af, og
hversu aðstöðu okkar til þess er
hér háttað. Alvarlegum sjúk-
dómum fylgja oft hörmulegar af-
leiðingar og ekki verður svo rætt
um heiiablóöfall, að hjá því veriö
komizt að geta þeirra að nokkru.
Eg mun þó leitast við aö haga
orðum mínum svo, að ekki valdi
óþarfa ótta og kvíða.
Samkvæmt islenzkum heil-
brigðisskýrslum er heilablóðfall
þriðja algengasta dánarorsök
tslendinga. Aðeins hjartasjúk-
dómar og illkynja mein hafa
hærri dánartölu. Þessar upp-
lýsingar koma tæplega nokkrum
á óvart og svipaðar niðurstöður i
þessu efni er að finna meðal ná-
grannaþjóða okkar. En dánar-
talan segir ekki söguna nema
hálfa og raunar tæplega það. Þótt
margir deyi úr þessum sjúkdómi
eru hinir miklu fleiri, sem lifa
hann af, en sitja eftir með meiri
og minni likamlegar og andlegar
bæklanir.
Allt fram á siðustu ár hefur
gætt nokkurs vonleysis gagnvart
heilablóðfalli og á það nokkuð
jafntvið um leikmennsem lærða.
Fyrir þessu hafa einkum verið
tvær ástæður. Hin fyrri er sú, að
gjarnt hefur verið að lita á heila-
blóðfall sem sjúkdóm gamla
fólksins. Heilablóðfallið hefur
þannig næstum orðið hluti þess
óumflýjanlega, að eitt sinn skuli
hver deyja. Hin ástæðan er svo
sú, að heilablóðfall sé svo alvar-
legur sjúkdómur og þannig i eðli
sinu, að litt verði ráðið viö af-
leiðingar hans og raunar mest i
hendi forsjónarinnar einnar,
hver lifir og hver deyr og hvern
bata sá fær, semi fyrri hópnum
lendir. Vist fer hér sumt nærri
sanni, en þó er þetta hvergi nærri
svona einfalt.
Það er auðvitað rétt, að gamla
fófkiðdeyr oft úr heilablóðfalli
beint eða óbeint eftir þvi, hversu
á það er litið, og eftir langa ævi er
heilablóðfallið sizt verra bana-
mein en hvað annað. Jarönesktil-
vera er enn aðeins hluti hins ei-
lifa lifs og við höfum ekki getaö
breytt né heldur tæpast óskum
eftir aö breyta þeim gangi, að
hrörna eftir þvi sem árin færast
yfir. Hrörnunarbreytingar sam-
rýmanlegar aldri teljum viö
nánast eðlilegt fyrirbrigði, hluta
af jarðnesku lifsskeiði hvers ein-
staklings og þvi ekki sjúklegt i
hinni venjulegu merkingu þess
orðs. Það er og einnig svo, aö
hrörnun, sem er innan þessa
viðurkennda eðlilega ramma til-
verunnar leiðir að visu að lokum
til brottkvaðningar úr þessum
heimi, en þá ekki fyrr en náö er
háum aldri og eftir að einstak-
lingurinn hefur haft heilsu til þess
að ljúka og una eðlilegu lifsstarfi.
Með þessum orðum er sizt af öllu
verið að mæla með þvi að van-
rækja eigi sjúkdóma meðal
gamla fólksins, en það er ekki
hægt aö ganga fram hjá þeirri
staðreynd, að sjúkdómar þess eru
oft hluti af þvi að veröa gamall,
hluti af þróun, sem við getum
ekki umsnúið og afstaða gagnvart
þeirra sjúkdómum hlýtur þvi að
taka af þessu nokkurt mið.
En það er hvergi nærri bara
gamla fólkið, sem fær heilablóð-
fall. Nær helmingur dauðsfalla af
völdum þessa sjúkdóms i hinum
ýmsu myndum hans er hjá fólki á
aldrinum 40-60 ára og um 70%
dauðsfallanna, ef haldið er áfram
upp aldursstigann til sjötugs.
Það er þetta, sem skiptir veru-
legu máli, þvi að sú hrörnun
verður að teljast sjúkleg, sem
leiðir af sér heilablóðfall innan
fimmtugsaldurs og raunar allt
upp undir sjötugsaldur, þvi við
viljum geta reiknað með góðri
starfsgetu a.m.k. litt skertri jafnt
andlega sem likamlega fram á
þessi ár og viðurkennum helzt
ekki verulega hrörnun af eðlilegri
orsök fyrr en upp úr þvi. Mörkin á
ungum og gömlum hreint aldurs-
lega séð eru alltaf að færast upp á
við á siðari árum með jafnt batn-
andi aðbúnaði og aöstæöum
fólks a.m.k. hér á landi. öllum
má ljóst vera, hversu mikilvægt
það er að reyna að koma i veg
fyrir jafn alvarlegan sjúkdóm og
heilablóðfall hjá fólki i ofan-
nefndum aldurshópi og hversu
þýöingarmikið það er að reyna að
koma þeim til heilsu aftur, sem
heilablóðfall fá, en lifa það af.
Við komum þá næst að þvi, hvað
hægt er að gera til þess að koma i
veg fyrir heilablóðfall eða til þess
að draga úr afleiðingum þess og
stuðla að sem beztum bata og
hindra að endurtekning verði á
áföllum. Fyrst verðum við þá að
gera okkur grein fyrir, hvað
heilablóðfall hefur i för með sér.
Þegar æð springur i heila rennur
blóð út i heilavefinn á afmörkuðu
svæði og starfsemi þessa heila-
svæðis truflast eða hverfur með
öllu. Þegarheilaæð stiflast hættir
blóð að berast til heilasvæðis og
afleiðingarnar verða hinar sömu
og við blæðingu. Heilablóðföll
gerast skyndilega og þau gera
sjaldnast nokkur boð á undan
sér, þótt á þvi sé undantekning og
hún mjög svo mikilvæg, er ég
mun ræða um siðar i þessari
grein. Oft fylgir heilablóðfallinu
mikill höfuðverkur, stundum
uppköst, jafnvel krampar,
breytingar á öndun og hjártslætti
og truflun á blóðþrýstingi og svo
sérlega meiri og minni breyting-
ar á meðvitundarástandi. Mjög
eru þessi einkenni mismunandi
áberandi og heilablæðing er að
öllu jöfnu miklu alvarlegra áfall
ern stiflai heilaæð. Þannig gerist
æðastiflan oft i svefni og menn
vakna lamaðir að morgni, en
a.ö.l. kannski tiltölulega hressir.
Hið fyrsta, sem læknirinn
stendur frammi fyrir hjá
sjúklingi með heilablóðfall er ein-
faldlega það að reyna að halda i
honum lifinu með öllum tiltækum
ráðum og reyna að viðhalda
þeirri grundvallarstarfsemi
likamans, sem líf byggist á. Enda
þótt sjúklingurinn kunni að hafa
augljós einkenni um staðbundnar
skemmdir i heila tjáir litt að snúa
sér að þeim, fyrr en útséð er,
hvort sjúklingurinn lifir eða ekki.
Sem dæmi um það hversu alvar-
leg þessi áföll eru, hefur fram til
þessa mátt reikna með, að 4 af
hverjum 10 sjúklingum með
heilablæðingu deyi og 2-3 af
hverjum 10 með stiflu i heilaæð.
Hjá þeim sjúklingum, sem lifa
heilablóðfallið af liggur nú næst
fyrir að ganga úr skugga um,
hvort þeir hafi nokkra þá sjúk-
dóma, sem öðrum fremur stuðla
að skemmdum I æðakerfi, eða
hvort lifsverjur þeirra séu með
þeim hætti, að liklegt geti talizt,
að einnig þær auki likur á slikum
skemmdum, og reyna siöan að
leiðrétta hvorttveggja, bæði til
þess að skapa möguleika fyrir
meiri og betri bata af áorðnu
áfalli og eins til hins aö reyna að
koma í veg fyrir, að hlutirnir
endurtaki sig. Þá hefst jafnframt
um leið endurhæfing sjúklingsins
og verður vikið að þeim mikil-
væga þætti siðar.
Hvers eðlis þær bæklanir eru,
sem hljótast af heilablóðfalli fer
allt eftir þvi, hvar i heilanum
skemmdin varð. Fólk þekkir
auðvitað bezt lamanir og tal-
truflanir, en bæklanirnar geta
verið i ýmsun öðrum myndum
bæði likamlegar og andlegar og
fer þetta augljóslega eftir þvi,
hvert var starf þess heilasvæðis,
sem nu er ekki lengur til taks.
Gamalt máltæki segir, að betra
sé heilt en vel gróið og það á svo
sannarlega við um heilablóðföll.
Eins og ljóst er af framansögðu er
hlutfallsleg dánartala hjá
sjúklingum með heilablóðfall há
og eins og komið veröur að siðar
fæst ekki alltaf góður bati hjá
þeim, sem lifa sjúkdóminn af,
jafnvel þótt þeir eigi kost á góðri
meðferð. Það hlýtur þvi að vera
fyrsta markmið að koma i veg
fyrir heilablóðfall, en það þýðir
nánast að reyna að hindra sjúk-
lega hrörnun i æðakerfinu. Að
undanförnu hefur landslýður
mikið veriö um það fræddur,
hversu hugsanlega megi koma i
veg fyrir slikar sjúklegar æða-
breytingar. Bent hefur verið á,
hvað valdi þeim öðru fremur og
hvað mönnum beri þannig að
varast og hvað þeir skyldu
ástunda. Það er þvi svolitið að
bera i bakkafullan lækinn að telja
upp ýmislegt af þvi, sem hér fer á
eftir. Fyrst er auðvitað þess að
geta, að þaðeru vissir sjúkdómar
sem stuðla að æðaskemmdum,
en yfirleitt hafa þeir gefið sig til
kynna áður en þeir hafa t.d.
valdið heilablóðfalli og hafa þvi
komið til meðferðar eftir þvi, sem
um er að ræða að veita slíka.
Helzta orsök heilablæðingar hjá
tiitölulega ungu fólki er of hár
blóðþrýstingur og raunar er hann
að finna hjá 7-8 af hverjum 10
sjúklingum með heilablæðingu.
Það má þvi nánast teljast algert
frumskilyrði til þess að komast
hjá heilablæðingu að halda
blóðþrýsting sínum i eðlilegu
horfi, jafnframt þvi að hækkaður
blóðþrýstingur getur einnig
stuðlað að skemmdum er valda
æðastiflum. Það á að vera tiltölu-
lega einfalt fyrir fólk að láta at-
huga blóðþrýsting meö reglulegu
millibili. Sérlega væri þó ástæða
til sliks, ef fólk fer að finna fyrir
almennum slappleika, mæði og
máttleysi, brjóstþyngslum og
hjartsláttaóreglu sem og óljósum
höfuðeinkennum. Hækkaður
blóðþrýstingur hjá tiltölulega
ungu fólki krefst alltaf vissra
rannsókna og i dag ráða lækna-
visindin yfir ýmsum ráðum til
þess að halda blóðþrýstingi vel i
skefjum. Þaö á þvi að vera
ástæðulitið að ganga árum saman
með of háan blóðþrýsting og
stuðla þannig að skemmdum i
æðakerfi.
Það, sem hins vegar öð'ru
fremur veldur æðastiflu i heila-
æðum sem annars staðar er svo-
nefnd æðakölkun. Orsakir hennar
eru margar, sumar ljósar, en
aðrar ekki fullsannaðar. Hér
koma til sérstakir sjúkdómar,
sem einstaklingurinn sjálfur get-
ur litt við ráðið, en læknar reyna
að halda i skef jum eða lækna eftir
atvikum. Hins vegar er það miklu
oftar svo, að ekki finnast neinir
sérstakir sjúkdómar og hefur þá
gjarna verið leitað skyringa á
ótimabærri æðakölkun i lifsvenj-
um og liferni einstaklingsins al-
mennt. Það má vafalaust enn um
það deila, hvort ófhóflegar
reykingar, mikil fituneyzla og
hreyfingarleysi stuðla að æða-
skemmdum. Hins vegar virðist
þó litill vafi leika á þvi, að tiðni
æðasjúkdóma hjá fólki, sem háð
er öllum þessum áhættuþáttum
er talsvert hærri en hjá hinum,
sem án þeirra eru. Það verður þvi
hiklaust að ráöleggja fólki að
reyna að neita sér um þann
munað sem eru margar sigar-
ettur á dag, feitmeti og lúxus-
billinn. Hitt hygg ég þó að sé
einnig mikilvægt, að slikar af-
neitanir valdi ekki hjá þvi fólki
þvilikri streitu, að hún ein fái
jafnmiklu áorkað til heilsutjóns
eins og allir þessir áhættuþættir
samanlagt. Hér eins og viðar er
bezt meðalhófið.
Það er sagt, að maðurinn sé
jafngamall æðakerfi sinu og vel
má vera, að við búum öll yfir
eiginleikum, sem
nokkuðákvaröa,hvenær hrörnun
einstakra liífæra og liffærakerfa
hefst. Svo mikið er vist, að lang-
lifi og skammlifi sýnast ganga
nokkuð i ættir, hvað sem öllu lif-
erni liður. Hins vegar kunna
áhættuþættirnir, sem við svo
nefnum, að hafa áhrifa á gang og
útbreiðslu sem og á það, hversu
vel við erum undir það búin að
mæta áföllunum.
Aður en ég lýk þessari umræðu
um hinar mikilvægu fyrir-
byggjandi aðgerðir er er tvennt,
semég sé ástæðu til að fjalla um
sérstaklega. Hið fyrra er, að
sjúkdómar i hálsæðum geta
valdið heilablóðfalli. Það
þarfnastekkiskýringa.að til þess
að blóð komist til heilans frá
hjartanu þarf það að berast upp
til höfuðsins eftir æðum á hálsi.
Það eru fjórar meginæðar, sem
flytja blóðið upp til heilans og
höfuðsins. Það hefur sýnt sig, að
það er ekki óalgengt, jafnvel á til-
tölulega ungum aldri og hjá ein-
staklingum með'annars nokkuð
heilbrigt æðakerfi, aö kalkanir
myndast i hálsæðunum. Frá
hrjúfu yfirborði þessara kalkana
losna stundum smásegar og ber-
ast með blóðstraumnum upp i
heilaæðarnar og ná að loka þeim.
Oft eru þessar æðastiflur, a.m.k.
fyrst i stað i smáum æðum og oft-
ast timabundnar og valda þannig
litlum einkennum, sem vara stutt
og ganga til baka. Það, sem helzt
getur komið fyrir er skyndiblinda
á öðru auga, lömun i likamshlið
eða aðeins i gang- eða griplim,
einnig dofatilfinning, óstöðug-
svimi eða taltruflun. Eins og fyrr
segirstanda þessi einkenni stutta
stund og virðast alveg hverfa og
það er þvi ekki nema eðlilegt, að
fólk geri ekki mikið úr þessu,
finnur venjulega einhverja hand-
hæga skyringu, þreytu, svefn-
leysi, hafi rekið sig i o.s. frv.
Helzt myndi það þó vera blinda
eða taltruflun, sem ræki fólk til
læknis. Þegar ég talaði um það
hér að framan, að heilablóðfall
gerði stundum boð á undan sér
átti ég fyrst og fremst við þetta
fyrirbrigði. Þessi litlu heilablóö-
föll, sem ekki valda neinni varan
legri afleiðingu, eru mjög mikils-
verð aðvörun. Ef sjúklingur
kemur til læknis á þessu stigi má
oftfinna, hver orsökin fyrir þessu
er og leiðrétta hana og þannig að
koma i veg fyrir að alvarlegt
heilablóðfall fylgi áður en langt
um liður. Eg hef hvað eftir annað
séð sjúklinga með heilablóðfall,
sem fengu sinar aövaranir en
skeyttu þeim ekki. Þetta er oft
hörmulegt, þar sem sumum þess-
ara sjúklinga hefði mátt forða frá
alvarlegu heilablóðfalli, þar sem
þeir höfðu afmarkaðan æðasjúk-
dóm i hálsæð, sem hægt hefði
verið að laga. Ég myndi þvi
hvetja fólk, sem fær þessi smáu
og timabundnu einkenni, að taka
þau alvarlega. Það er auðvitað
rétt, að, stundum liggur að baki
þeim ómerkilegar orsakir og
hreint engir æðasjúkdómar yfir-
leitt. En þeir gætu verið til staðar
og þá er enn timi til þess að gripa
inn i gang mála og komast undan
alvarlegum áföllum.
Hitt, em ég vildi minnast á,
viðkemur blæðingum i heila-
himnum. Þær eru jafn alvarlegs
eðlis og blæðingar i heilaæðunum
sjálfum. Blæðingar þessar koma
yfirleitt vegna þess, að þunnur
æðapoki springur. Það er svo með
þessar blæðingar eins og heila-
blæðingarnar, að þær gera ekki
alltaf mikil boð á undan sér. Ein-
staka sinnum kemur það þó
fyrir. Einkennin eru þá fyrst
og fremst mikill og oft stað-
bundinn höfuðverkur, sljóleiki,
uppköst, ljósfælmi og stirðleiki og
sársauki við höfuðhreyfingar. Nú
er höfuðverkur ákaflega algengt
fyrirbrigði og til þess að vekja
ekki óþarfa hræðslu þá myndi ég
afmarka þetta svo, að biðja menn
að taka alvarlega höfuðverk, sem
þeir ekki kannast við sem sinn
gamla og langvarandi verk eða
verkinn, sem þeir hafa fengiö af
og til árum saman. Hjá migraine
sjúklingum, sem oft hafa önnur
þau einkenni, sem áður eru upp
talin, myndu það vera aðvörunar-
merki, ef þeirra höfuöverkur
breytir um eðli og þá til hins
verra.
Mikilvægi þess að uppgötva
æðapoka i heilahimnuæðum ligg-
ur i þvi, að með ört vaxandi tækni
er nú stöðugt betri árangur af að-
gerðum á þessum æðapokum, en
þannig fyrirbyggja endurtekin
áföll og alvarlegar afleiðingar
þeirra.
Ég hef varið löngu máli i fyrir-
byggjandi aðgerðir. Þær skipta
og mestu. Dánartalan talar sinu
máli, einnig hitt, að aðeins
fjórðungur sjúklinga. sem lifa af
heilablæðingu geta vænzt að
endurheimta fulla starfsorku, en
annar fjórðungur má búast við
algerri örorku og bati þess
helmings,em þá erótalinn liggur
þarna mitt á milli. Horfurnar eru
heldur betri, þegar um æðastiflu
er að ræða og 60% slikra
sjúklinga geta vænzt að endur-
heimta sæmilega starfsgetu. Það
er ánægjulegt að hér starfar æða-
verndarfélag af miklum krafti.
Starfsemi þess getur orðið til þess
að Ijóstra upp um æðaskemmandi
sjúkdóma áður en þeir hafa náð
að valda alltaf miklu tjóni. Við,
sem mikið fáumst við sjúklinga
með heilablóðfall, myndum þó
gjarna vilja hafa aðstöðu til þess
sérstaklega að geta athugað
ákveðinn hóp einstaklinga á
hverjum tima m.t.t. ástands
æðakerfis i heila. Við vildum
einnig hafa aðstöðu til að geta
komið við markvissri og skipu-
legri rannsókn og meðferð á
heilablóðföllum. Við gerum okkur
þó e.t.v. allra manna bezt grein
fyrir þvi, aö það fer allt eftir eðli
heilablóðfallsins hver örlög
sjúklingsins verða. Við vitum
ósköp vel, að það er margt, sem
við ráðum næsta lítið við. En við
höfum einnig reynslu fyrir þvi, að
sitthvað má gera, ef aðstæður
eru fyrir hendi til þess að stuðla
að betri bata og koma fleirum
aftur til heilsu en ella myndi.
Þetta tekur ekkiaðeins tilbráörar
meöferðar á heilablóðfallinu
sjálfu sem og baráttunnar við
meöverkandi sjúkdóma heldur og
allrar endurhæfingar. Endur-
hæfing heila- og taugastarfsemi
er flókið verkefni og krefst sér-
hæfni á fleiri en einu sviði, en eftir
þvi, fer batinn ekki sizt, hversu
tekst um endurhæfingu þeirra
ýmsu þátta, er raskast við heila-
blóðfallið.
Skilningur á gildi endur-
hæfingar hefur farið i vöxt hér og
þeir möguleikar, sem nú eru
fyrir hendi til endurhæfingar eru
vel nýttir. En mjög skortir að-
stöðu og fjölsérhæft starfsfólk.
Við vildum mjög hafa aðstöðu til
að stuðla að myndun sliks
endurhæfingar-starfshóps. Þá er
nánast allt upptalið, er að gagni
má veröa, en eitt er að vita, hvaö
menn vilja og hvað gagnar og
annaö að sjá hlutina fram-
kvæmda.
Heilablóðfall