Tíminn - 24.03.1974, Síða 17

16
TÍMINN
Sunnudagur 24. marz 1974.
SKIPTI
NORRÆNNA
MANNA
VIÐ SAMA
réttinum verið teflt fram i tog-
streitunni. Svo einkennilegt sem
það er, þá er það aðkomu-
mönnunum, sem tiðræddast hefur
orðið um eignarrétt. Það eru þeir,
sem alltaf hafa á honum ein-
hverja skilgreiningu, sem þjónar
vilja þeirra. Þeir hafa tryggt sér
þennan „eignarrétt”, er þeir
kalla svo, á þeim svæðum, sem
þeir ágirnast, og aldrei horft i,
hvaða ráðum beitt var til þess.
Það er ekki nóg að tryggja sér
réttinn til þess að kaupa og selja
þá jörð, sem hirðingjar og veiði-
menn hafa áður nytjað sér til lifs-
framfæris. Einnig þarf að tryggja
réttinn til þess að láta hana ganga
i arf. Meðal Sama var enginn
erfðaréttur, og þarna var þvi til-
valið tækifæri til þess að setja
mörk á milli einkaeignar og
almennrar eignar. Einkaeignin
og erfðarétturinn hlaut alltaf að
vera i höndum búsetumannanna
norrænu, en hirðingjarnir, sem
voru á faralds fæti með hreindýr
sin og stunduðu veiðar i legi og á
landi meðfram, gátu ekki unnið
sér eignarrrett eða erfðarétt á
landi samkvæmt þeirri skilgrein-
ingu.
Samabyggð er stjórnað af eins
konar ráði, sem kosið er af öllum
fjölskyldum innan hennar, og
þetta ráð skiptir veiðisvæðum og
bithögum, allt eftir þörfum fólks.
Jafnvel þótt Samar setjist að
meira eða minna leyti um kyrrt,
verða þeir ekki jarðeigendur i
venjulegum skilningi annarra,
heldur er landið til sameiginlegra
nota i hlutfalli við stærð fjöl -
skyldu og nauðsyn hvers og eins.
Þessi skilningur hefur valdið
miklum sárindum, þegar frum-
byggjum og aðkomufólki hefur
lent saman. Og enginn þarf að
velkjast i vafa um, hvernig
slikum deilum lyktar. Saga
Sama, Grænlendinga og Indiána
er til vitnis um það, að rikið, hvað
svo sem það heitir, telur sig eiga
að skera úr málum. Sé annars
vegar gott búland eða einhver
þau náttúruauðæfi, sem slægur er
i, er fyrirfram ráðið, hvernig
málum er ráðið til lykta. Hagur
frumbyggja hefur lotið i lægra
haldi — menningu þeirra og lífi
hiklaust verið fórnað, ef svo vildi
verkast.
Nú sem stendur eru bandarisk,
ensk og frönsk oliufélög að reyna
að fá einkarétt til þess að bora
eftir oliu og grafa upp málma i
Græniandi. Danska fyrirtækið
Greenex hefur lengi fengizt við
námagröft i Grænlandi, og það á
sér dótturfyrirtæki i Kanada.
t Kvibekk i Kanada gerðist i
nóvembermánuði i fyrrahaust
atburður, sem ekki er óliklegt, að
SAMAR eru elzti þjóðflokkurinn á
Noröurlöndum og frumbyggjar i
norðurhluta Noregs, Sviþjóðar og
Finnlands. Lappar hafa þeir
oftast verið nefndir af öðrum, en
þeir heita Samar á sinu eigin
máli, og svo vilja þeir láta kalla
sig. Samar, sem nú búa einkum
norðan við heimskautsbaug i
Noregi, Sviþjóð og Finnlandi og á
Kólaskaganum i Sovétrikjunum,
eru, ásamt Samójevum á freð-
mýrum Síberiu, elztu hirðingja-
þjóðir, sem reika um með hrein-
dýrahjarðir. Það er þess vegna
engin tilviljun, að það orð i Sama-
máli, er táknar að lifa, elit, er
dregið af nafnorðinu eloa, sem
aftur þýðir hreindýrahjörð.
Sama er getið i fornum ritum,
bæði i fornritum tslendinga, er
kölluðu þá Finna, og hjá Saxa
hinum danska. Jafnvel
rómverskur sagnritari, sem uppi
var á fyrstu öld, getur um Finna
og i öðrum suðurlenzkum ritum
er talað um Skriðfinna, sem
helgast af þvi, að ferðalangar
hafa undrazt, að þeir fóru á
skiðum.
Saga Sama hefur verið sifelld
barátta — ekki aðeins við óblið
náttúruöfl, heldur ekki siður við
gráðuga nágranna, sem gerðu þá
sér skattskylda eins og fornar
sögur votta, og rændu þá landi.
í fornöld voru það konungar,
sem létu heimta finnskatt, en á
tólftu öld komst skinnaverzlun i
það horf, að kaupmenn skiptu á
milli sin þeim löndum Sama, er
þeir náðu til, likt og til dæmis
tslandi var skipt i verzlunar-
umdæmi siðar á öldum, gegn
leigugjaldi. Um þrjú hundruð ára
skeið höfðu skinnakaupmenn
vald, þegið af sænskum
konun gum, til þess að krefja
skatt af Sömum, og þessi skattur
var mörgum sinnum þyngri en
sá, sem goldinn var krúnunni.
Þegar Gústaf Vasa gerðist
konungur Svia, svipti hann kaup-
menn heimild til þessa arðráns,
en útnefndi i staðinn sérstaka
Lappafógeta. „Guð og krúnan
eiga Lappland og engir aðrir”,
sagði hann.
Á þvi skeiði, sem nú hófst, dróst
veiðiskapur Sama saman, en
hreindýrahjarðir þeirra stækk-
uðu að sama skapi, og þá fyrst
komst sú venja á að mjólka
hreinkýr að staðaldri. Lif Sama
varð bundnara hreindýra-
hjörðunum en það haföi nokkru
sinni áður verið.
Þráteflið um lönd Sama var ein
af orsökum Kalmarstriðsins. Við
striðslok urðu Sviar að láta
ishafsströndina af hendi við Dani,
er þangað komust sjóleiðis. Nú
heimtuðu Danir, Sviar og Rússar
skatt af Sömum samtimis —
stundum sama fólkinu. Og nú
hófust óskaplegir timar, þegar
tekið var að þröngva Sömum til
kristinnar trúar og reisa kirkjur
og klaustur i landi þeirra til eftir-
lits og stjórnunar.
Eftir þrjátiu ára striðið var
Sviþjóð stórveldi, þótt fátækt væri
mikil heima fyrir. Og nú fóru
Sviar fyrir alvöru að kanna, hvar
auðæfa var að vænta og leitast við
að nýta þau á annan hátt en áður.
Fregnir bárust um, að silfur heföi
fundizt i Pite, og námagröftur
hófst á dögum Kristinar
drottningar. Hreindýr voru notuð
til dráttar og burðar i námunum.
Samarnir voru kúgaðir til þess að
flytja málminn, og harður dómur
beið hvers þess, sem reyndi að
koma sér undan þeirri kvöð.
Iðnaðarþjóðfélagið var i fyrsta
skipti tekið að teygja anga sina
inn i lif þeirra.
Samtimis leituðust strangir
prestar við að snúa Sömunum til
sáluhjálplegrar trúar. Þeir höfðu
samt meira traust á særinga-
mönnum sinum, sem sögðu fyrir
um tiðarfar, veiðiskap og atburði.
Enn er i frásögnum meðal Sama,
að Gústaf Adólf hafi fengið
særingamenn af Samakyni i her
sinn i þrjátiu ára striðinu, þvi að
þeir hafi aukið striðsgæfu Svia
með galdri. Þetta segja þeir, að
einnig hafi leitt til þess, að frægur
maður, Axel Schefferus, hafi
veriðsendur til Lapplands til þess
að kynnast leyndardómum Sama.
Þetta dró aftur á móti þann dilk
á eftir sér, að prestarnir sóttu
þeim mun fastar að útrýma
fornum siðum Sama. Særinga-
maður, sem beitti kunnáttu gegn
presti og fylgismönnum hans, 'er
rænt höfðu hann seiðtrumbu
sinni, var til dæmis brenndur á
báli. Þetta var um svipað leyti og
galdrabrennurnar stóðu sem
hæst.
A siðari hluta seytjándu aldar
voru hinir syðri hlutar landa
Sama fyrir alvöru opnaðir
norrænum bændum, sem vildu
nema þar land. Næstu tvær aldir
þrengdu bændurnir sér lengra og
lengra norður og Samar urðu að
hörfa undan. Kristindómurinn,
sem raunar hafði aldrei náð fót-
festu meðal Sama, útrýmdi
særingamönnunum, og menning
þeirra stóð mjög höllum fæti. En
nú varð skyndilega mikil trúar-
vakning I Karesúandó, skammt
frá finnsku landamærunum. Það
er presturinn Lars Levi Læsta-
dius, sem gat hrundið af stað
þeirri trúaröldu, sem kirkjan og
hinn þurri boðskapur hennar
hafði ekki megnað. Læstadius
mótaði kenningu og boðskapar-
aðferð, sem stóð nærri lífs-
viðhorfum Sama og fléttaði þar
inn i vissa þjóðerniskennd.
Kenningin var i sjálfu sér kristi-
legs eðlis, og mjög áþekk þvi,
sem gerist meðal heima-
trúboðsmanna — allt, sem
varðaði kynlif var talið synd, og
hinn ævaforni söngur Sama, eins
konar jóðl, var bannfærður.
Með stöðugri framrás
/horrænna manna þrengdi að
Sömunum. Bithagi hreindýranna
var skertur meira og meira, og
tekið var að höggva skóga. Jafn-
væginu i búskap náttúrunnar var
stórlega raskað. Og þar er
sögunni nú komið. 1 fyrravetur
féllu fimmtiu þúsund hreindýr i
Norðurbotnaléni i Sviþjóð, þar eð
bithaga skorti á hörðum vetri.
Þar kom ekki sizt hart við
Samana og hreindýr þeirra, að
stór uppistöðulón, sem gerð hafa
verið vegna virkjana, hafa ekki
aðeins lagt mikil landflæmi undir
vatn, heldur varna þau þvi einnig,
að Samarnir komist leiðar sinnar
með hjarðirnar. Sums staðar er
svo mjög að Sömum kreppt, að
þeir geta ekki lengur stundað
hreindýrarækt. Þeir neyðast til
þess að gerast hjól i vél iðnaðar-
samfélagsins, sem er að gleypa
þá. En þar fá þeir aðeins það, sem
aðrir vilja ekki lita við — lökustu
störfin og lægstu launin. Ef þeim
er þá ekki algerlega ofaukið.
Saga Sama er óslitið strið við
aðvifandi fólk, sem tekið hefur þá
kverkataki, rænt landi þeirra og
lifsgæðum og þjarmað að
menningu þeirra. Þessi ágengni
hefur að meira eða minna leyti
reynt að hafa á sér yfirskin laga-
réttar, og likt og hvarvetna, þar
sem fólki með fasta búsetu og
hirðingjum eða veiðimönnum
hefur lostið saman, hefur eignar-
Sunnudagur 24. marz 1974.
TÍMINN
17
hafi áhrif á þrætur manna um
réttinn til jarðarinnar i
framtiðinni. Þar var annars
vegar stærsta og dýrasta uppi-
stöðulónið, sem kanadiskt raf-
orkufyrirtæki hugðist láta gera.
Við tilkomu þess hefðu tiu þús.
Kri-Indiánar og kanadiskir Eski-
móar orðið heimilislausir.
Indiánarnir og Eskimóarnir
höfðuðu mál gegn raforkufyrir-
tækinu. Þeir bentu á, hvaða
afleiðingar gerð orkuvers hefði i
för með sér. Ef til vill hefur sár
reynsla þeirra i skiptum við hvita
menn ekki blásið þeim i brjóst
miklum vonum um æskileg enda-
lok þessara málaferla. En þeim
mun glaðari hafa þeir orðið,
þegar dómarinn, Malouf, kvað
upp þann úrskurð, að landið væri
þeirra, sem þar byggju, og fyrir-
tækið, er varið hafði sem svarar
sjötiu milljörðum íslenzkra króna
i framkvæmdir, án þess að bera
fyrirætlanir sinar undir lands-
menn, varð að hætta við vega-
gerð, brúargerð, stiflugerð og
annað fleira.
Það hefur kannski gert gæfu-
muninn, að Indiánarnir og Eski-
móarnir þarna á norðurslóðum i
Kanada eru orðnir læsir, og höfðu
þess vegna veður af þvi, sem var
að gerast, áður en það var um
seinan. Fyrir tveim eða þrem
áratugum hefði dómara þó
kannski ekki orðið skotaskuld úr
þvi að dæma hinu auðuga stór-
fyrirtæki allan rétt i skiptum við
þessa frumbyggja þarna norður
frá. En öldin er ekki söm og áður,
og nokkuð er komið til sögu, sem
heitir umhverfisvernd. Og það
eru liklega fyrst og fremst áhrif
frá þvi, hversu miklu gengi það
hugtak á nú að fagna, er valdið
hafa aldarhvörfum.
En hvað um það: Úrskurður
dómarans i Kvibekk er liklegur til
þess að hafa vaxandi gildi fyrir
fárhenna minnihlutahópa frum-
stæðra þjóðflokka á komandi
timum.
Verndun
fiskstofna
í Bajkalvatni
Gidrovybprojekt-stof nunin
við sjávarútvegsmálaráðuneyti
Sovétríkjanna hefur í samstarfi
við ýmsar visindastofnanir unnið
að samræmdri áætlun um vernd
og eflingu fisksstofnanna i
Bajkalvatni.
1 alfræðiorðabók segir: „I
Bajkalvatni eru taldar 50 fiskteg-
undir. Helzt þeirra er ómúl”.
Mestur varð afli hans á fimmta
tug fyrri aldar, 8 þúsund tonn. Svo
fór veiðin að minnka. Hundruð og
ef til vill þúsundir greina birtust
um það efni, hvers vegna fisk-
stofninn hefði minnkað. Ástæðan
er kunn. Frá henni er sagt i
ákvörðun miðstjórnar KFS og
rikisstjórnar Sovétrikjanna, sem
nefnist: „Um ráðstafanir til að
tryggja skynsamlega nýtingu og
vernd náttúruauðæfa i Bajkal-
vatni.” Þar er m.a. sagt: „A
árunum 1971-1975 skulu fiskeldi-
stöðvar endurbyggðar og nýjar
settar á stofn.”
Inn á kortið eru þessar verk-
smiðjur merktar: Þrihyrningar
við árnar, sem renna i Bajkal.
Höfundur áætlunarinnar út
skýrir: „Til eru fjórir stofnar af
Bajkal-ómúl. Hver stofn hefur
sinar venjur, á sér sina eftirlætis-
staði til hrygningar og göngu. I
áætluninni er gert ráð fyrir þvi.”
Norður-Bajkal-stofninn gengur
i Angar efri. Þar á einnig að
byggja eldisstöð. Tvær aðrar
verða byggðar við Itantse, þverá
Selensk og Ine, þverá Bargúsin.
Þessar stöðvar eru ætlaðar fyrir
selenginsk-stofninn og
tsinyrkúsk-stofninn.
Einhvern tima sagði prófessor
M. Kozjov, sem þekktur er fyrir
rannsóknir sinar á Bajkalvatni,
að árlega þyrfti að sleppa
milljarði ómúlseiða i vatnið.
Draumur fiskifræðinga er að
rætast. Gert er ráð fyrir, að verk-
smiðjan við Bargúsinsk og
Norður-Bajkal muni framleiða
milljarð seiða, en Selenginsk-
verksmiðjan hálfan annan
milljarð seiða á ári.
Bolsjeretsnyi-verksmiðjan mun
framleiða svipað magn, þegar
búið verður að endurbyggja hana.
Við Selenginsk-verksmiðjuna
mun taka til starfa deild, sem
mun framleiða tvær milljónir
Bajkal-styrjuseiða á ári. Þessum
verðmæta fiskstofni var næstum
útrýmt i upphafi þessarar aldar.
Áætlað er að koma ómúlstofn-
inum upp i 10 þúsund tonn á ári.
Af þvi tryggja yfir 6 þúsund tonn
viðkomuna i fiskeldisstöðvum.
En hvað verður um 4 þúsund
tonnin, sem eftir eru? Inn á kortið
eru merktar fjöldamargar ár,
sem renna i Bajkal. Rennsli
þeirra er merkt með marglitum
deplum. I Angara efri eru þeir
alls staðar rauðir. Það merkir, að
ekkert gruggi vatnið. Ömúlinn
getur óhræddur hrygnt þar. Hann
vill hafa botninn hreinan og
leggur hrognin á smásteina.
En við Selensk i Úlan-Úde-
héraði (Úlan-Údé er höfuðborg
Búrat-Mongóliu sjálfstjórnarlýð-
veldisins), þar sem rekin er
skinnaverksmiðja, sjást brún-
leitir blettir. Þarna er hætta á
ferðum. Vatnið er mengað og
hrognin eru i dauðahættu. Grænir
blettir eru merktir inn á kortið við
árnar Bargúsin og Túrka. Þarna
voru það skógarhöggsmenn, sem
trufluðu hrygninguna.
Nú eru framkvæmdar ráðstaf-
anir til að koma i veg fyrir
mengun af völdum staðins
mýrarvatns. Aætlað er að dýpka
og breikka mynni ánna, til þess
að leiðin verði greið fyrir fiskinn,
sem fer til hrygningar og seiðin,
sem fara niður i vatnið. Strang-
lega verður bannað að höggva
skóg á bökkum ánna.
Við náttúrulegar aðstæður er
mikið komið undir veðrinu og
ástandinu i ánum. Mikið af
seiðum deyr. Astandið er betra i
eldisstöðvunum. Þar kemur
tvisvar til þrisvar sinnum meira
af seiðum úr hrognunum.
Eldisstöðvarnar starfa á eftir-
farandi hátt. A haustin fer full-
orðinn ómúl i stórum torfum að
ósum Bajkalánna til hrygningar.
Hjá eldisstöðvunum á árbotn-
inum eru rafmagnsgirðingar og á
þeim er veikur straumur. Fiskur-
inn verður hræddur og stanzar.
Tekið er frá „nauðsynlegt magn
foreldra” og þvi beint inn i klak-
stöðina.
Fisknum er haldið i klakstöð-
inni, unz hann hefur náð fullum
þroska. Við náttúruleg skilyrði
tekur þroski seiðanna 180-230
daga. I klakstöðinni tekur það
styttri tima. Þegar lirfurnar
skriða úr eggjunum er farið með
þær i plastpokum að vatninu. Þar
fær ómúl þá fæðu, sem honum
þykir bezt.
Nú er hafin bygging Selenginsk-
eldisstöðvarinnar.
V.MoItsjanov, AP.N.
Vetrardagur viö Bajkalvatn. —Ljósmynd: APN