Tíminn - 10.12.1974, Blaðsíða 10

TÍMINN
Þriöjudagur 10. desember 1974.
Bjarni Bragi Jónsson hagfræðingur:
—
Bjarni Bragi Jónsson hagfræö-
ingur.
Fyrir aöila þeirrar ráöstefnu,
sem hér er saman komin, eru
feröamál varanlegt áhugamál, og
aö miklu leyti starfsvettvangur.
A hinum almenna þjóöfélagslega
vettvangi má hins vegar telja aö
feröamál hafi aö undanförnu ver-
iö tizkuumræöuefni. Ber þar
margt til, aö kveöur við ýmsan
tón I þeim umræöum. Mönnum
hefur i fyrsta lagi oröið tiörætt
um þaö, hvort fleiri stoðum veröi
rennt undir þjóöarbúskapinn en
hinum heföbundna útflutningsat-
vinnuvegi sjávarútveginum og þá
hvort ferðaþjónusta geti oröið ein
slikra stoöa. Tæpast hefur þessi
umræöa veriö til lykta leidd fyrr
en risnar eru mun heitari umræð-
ur um það, hvort við séum farnir
aö ofurselja útlendingum auð-
lindir okkar og lifsrými og á hinn
bóginn I hverjum mæli við getum
sjálf haft gögn og gæöi af ferða-
þjónustu okkar og frjálsum kost-
um landsins. Ferðamálin i heild
sinni bæði i þágu innlendra og er-
lendra ferðamanna hafa svo vak-
iö upp hinar áköfu umræður um
aukið álag á umhverfi okkar og
viökvæma náttúru landsins. Enda
þótt tæpast sé unnt að gera skyn-
samlegan mun á umhverfisáhrif-
um ferðamanna af erlendu eða
innlendu þjóöerni, er þessi hliö
málsins gjarnan tengd spurning-
unni um æskilegan ferðamanna-
straum hingað til lands út frá þvi
viöhorfi, að Islenzkir þegnar eigi
frumrétt til sins eigin lands.
Ég hef ekki veiið beöinn né
hugsað mér, að hasla mér völl á
öllu þessu viðfeðma sviði, heldur
að fjalla sérstaklega um þátt og
gildi feröamála i þjóöarbúskapn-
um. Þetta er i sjálfu sér nógu
flókiö og margþætt viöfangsefni.
Um þátt ferðamála i þjóðar-
búskapnum hafa verið birtar
ýmsar tölur og frá margvislegum
viöhorfum. Hefur stundum verið
haft á orði, aö I þvi sambandi taki
hver þá tölu, sem honum likar
bezt. Er þá stutt i hina gömlu
fyndni á kostnað allrar notkunar
talnaheimilda, þ.e. að stigbreyt-
ing lýginnar sé lýgi, stórlýgi og
statistik. Astæðurnar fyrir mis-
munandi viðhorfum eða við-
miðunargrundvelli i notkun tölu
legra heimilda um þetta efni eru
þó oftast skiljanlegar, þegar bet-
ur er að gáð. Eigi að siður hefur
það reynt á langlundargerð
manna, bæði að heimildir skorti,
og að þær rekist hver á aðra, án
þess að skýring sé á þvi veitt.
Einkum hefur ferðamálamönn-
um þótt undir högg að sækja hins
almenna skilningsleysis á þvi, að
feröaþjónusta sé atvinnuvegur,
sem mark sé takandi á. Þessar
ástæöur fyrst og fremst lágu til
þess að þáverandi forstjóri
Feröaskrifstofu rikisins, Sigurður
Magnússon, sneri sér til
Framkvæmdastofnunarinnar og
óskaði nánari greinargerðar um
þátt ferðamála i þjóðarbúskapn-
um. Heimildir um þessi mál eru
af skornum skammti og ósam-
stæðar, svo að torvelt reyndist að
gera þeim þau ófullkomnu skil,
sem gerö voru i febrúar þessa
árs. Er þar i ýmsum tilvikum
teflt á tæpsta vað i nýtingu ófull-
kominna heimilda og áætlana.
Þessi úrvinnsla er þó nánast eina
afsökun min fyrir að takast á
hendur að flytja þetta erindi.
Þegar ég fletti þessum blöðum nú
í þeirri alvarlegu ætian aö nyta
efniö 1 umræðum með hópi
kunnáttumanna um ferðamál,
geri ég mér enn ljósari en fyrr
takmarkanir þess og ágalla og
jafnvel hreinar villur, og verður
þó að freista þess sem auðið er.
óþarft ætti að vera að taka fram,
að ég er alls ekki sérfróður um
ferðamál og hef tæpast nokkurn
timan fjallaö um bein úrlausnar-
efni á þvi sviði.
Hina hagrænu mynd af ferða-
málunum má skoða frá ýmsum
viöhorfum eins og fyrr segir. t
aðáfatriðum má greina á milli
ferðaþjónustu i utanrikisviðskipt-
um og ferðaþjónustu i þjóðar-
búskapnum almennt. Undir hið
fyrra heyrir það, að skoða gjald-
eyrisjöfnuð ferðamála og ferða-
þjónustu sem útflutningsgrein en
undir hið siðara heyrir að skoða
framleiðslu og tekjur i ferðaþjón-
ustugreinunum almennt og hlut-
fall þessara stærða af þjóðar-
búskapnum I heild svo og áhrif
eftirspurnar eftir ferðaþjónustu á
aðrar greinar en beinlinis annast
þá þjónustu, og loks hvers konar
samanburður á hagkvæmni þess-
ara greina eða tekjumyndun að
tiltölu við þau framleiðsluöfl, er
til þeirra ganga. Við skulum nú
lita nánar á hversu langt verður
komizt i að leggja mat á þessi at-
riöi.
Ferðaþjónusta i
utanrikisviðskiptum
1 öllum umræðum pm ferða-
mál, hefur mikil áherzla næstum
ofuráherzla, verið lögð á ferða-
þjónustuna eins og hún kemur
fram i utanriksiviðskiptunum og
gjaldeyrisjöfnuð ferðamála. Til
þessa munu liggja ýmsar ástæð-
ur. Þjóðinni hefur frá upphafi
vega verið annt um að tryggja
stööu sina I umheiminum og sett
gjaldeyrislega afkomu sina ofar
flestu ööru. Það er gefin stað-
reynd, að ferðalög til útlanda
bera með sér útgjöld i erlendum
gjaldeyri. Sú hugmynd er þvi
nærtæk, hvort ekki megi afla að
sama skapi gjaldeyris með mót-
töku erlendra ferðamanna i stað
þess að ganga þeim mun nær öðr-
um auðlindum þjóðarinnar. Það
er sömuleiðis alkunn efnahagsleg
staöreynd, að gjaldeyristekjurn-
ar skapa viðskiptalegan grund-
völl og vaxtarstofn þjóðarbúsins.
Það er þvi i grundvallaratriðum
háö útflutningstekjunum upp i
hvaða stærð þjóðarbú okkar getur
þróazt. Ferðaþjónusta sem
útflutningsgrein hefur i þessu
samhengi sama gildi og hver önn-
ur útflutningsframleiðsla án til-
lits til sérstaks jafnaðar á móti
tilsvarandi ferðaútgjöldum i er-
lendum gjaldeyri.
Farþegafjöldi,
þróun og jöfnuður
Þróun ferðamannafjölda milli
tslands og annarra landa hefur
fleygt mjög ört fram og haldizt i
hendur við hina öru aukningu á
millilandaflugi. Þróunin hefur þó
verið miklum mun örari i ferða-
mannastraumi til landsins og
langsamlega örust i flugþjónustu
við ferðamenn i heild sinni að
meötöldum þeim fjölda, sem ekki
staldrar við á landinu. Fram til
ársins 1952 voru islenzkir ferða-
menn til útlanda oftar fleiri held-
ur en útlendir ferðamenn til
landsins.En upp frá þvi, hafa hin-
ir erlendu ferðamenn jafnan ver-
ið fleiri og munurinn farið vax-
andi. Frá þvi um 1950 hefur fjölg-
un erlendra ferðamanna til lands-
ins að jafnaði verið um 15% á
móti um 10% árlegri fjölgun is-
lenzkra ferðamanna til útlanda.
Er nú svo komið, að átið 1973 voru
erlendir ferðamenn til landsins
74.019 talsins skv. hagskýrsluskil-
greiningu, án farþega skemmti-
ferðaskipa, en islenzkir ferða-
menn 47.661 eða tæpir 2/3 hlutar
af fjölda hinna erlendu ferða-
manna. Talningin er i báðum
tilvikum ferð viö komuna til Is-
lnds, en það þýðir að á bak við
hvern ferðamann eru ferðirnar
báðar leiöir. A árinu 1974 gerðust
þær breytingar, að sérstaklega
mikill straumur islenzkra ferða-
manna varð út úr landinu, eða um
23% f jölgun miðað við fyrri hluta
ársins, en á hinn bóginn dró úr
komu erlendra ferðamanna um
10% á fyrri hluta ársins. Hvort
tveggja stendur I sambandi við
alveg sérstakt og óeðlilegt efna-
hagsástand, og á aðra hliðina að
nokkru við landhelgisdeiluna, og
verða tæpast af þvi dregnar aðrar
ályktanir en þær, hve æskilegt sé
að forðast slikar sveiflur. Sé litið
til fyrri reynslu, kemur i ljós, að
þróunin hefur verið mjög rykkjótt
á báðar hliðar, ekki sizt i fjölda
Islenzkra ferðamanna, sem
stundum hefur snúizt til lækkun-
ar. Gefur auga leið, hve örðugt er
aö reka starfsemi af þvi tagi og
gera áætlanir um viðbúnað við
frekari þróun, enda þótt hún sé
hraðfara á heildina litið.
Þessu til samanburðar er rétt
að hafa I huga, að venjuleg og
eðlileg þróun þjóðarframleiðslu
og þjóðartekna hefur veriðum 5%
á ári, i raunverulegum verðmæt-
um til langs tima, svo hér er um
tvöfalda til þrefalda þá þróun að
ræða. Er mönnum þvi eðlilega
spurn, hvort svo ör þróun ferða-
mála geti gengið til lengdar. 1
þessu tilliti er algjör eðlismunur
milli ferðamannafjölda af inn-
lendum og erlendum stofni.
Aukning hins islenzka ferða-
mannafjölda miðast við hægt
breytilegan fjölda þjóöar
innar og vaxandi ráðstöfun til
feröalaga af auknum tekjum. Út
frá þessu viðhorfi er 10% árs-
aukning mjög ör og hlýtur fremur
að verða þess að vænta, að hún
hægist. A hinn bóginn hefur
umheimurinn óendanlegan fjölda
og getu til þess að kaffæra okkur i
feröamannastraumi. Má þvi við
fyrstu sýn telja að ekki geti verið
um neina eðlilega hlutfallslega
aukningu að ræða miðað við fyrri
stofn ferðamannafj. til landsins.
Svo mun þó að ýmsu leyti vera,
og verkar það samhengi á báðar
hliðar. Frá eftirspurnarhlið mun
afspurn fólks af fyrri reynslu
feröamanna til landsins hafa
töluverða þýðingu, auk mark-
vissrar kynningar ferðaþjónust-
aöila. Framboðshliðin mun þó
ráða hér meiru um þ.e. þau kjör,
sem ferðamönnum eru boðin með
hliðsjón af þeirri aðstöðu, sem er
til að taka á móti vaxandi fjölda
ferðamanna, en markviss kynn-
ing og auglýsingastarfsemi er
einnig rekin með hliðsjón af þess-
um atriðum. Þannig ræðst aukn-
ing ferðamannastraumsins á
báðar hliðar fyrst og fremst af
takmarkaðri getu innlendra að-
ila, annars vegar af fjárráðum til
ferðalaga og hins vegar af get-
unni til móttöku ferðamanna.
A hinum tveim hliðum ferða-
mannastraumsins mun vera ýmis
annar eðlismunur svo sem sá að
Islendingar eyði að jafnaði mun
meiri gjaldeyri i ferðum sinum
erlendis en útlendingar hér og að
Islendingar fari i hlutfallslega
meira mæli ýmissa nauðsynjaer-
inda, svo sem i viðskiptaerindum,
opinberum erindum, til náms og
til lækninga. Jöfnuður ferða-
mannafjöldans i þrengri skilningi
skemmtiferða eða einkaneyzlu-
ferða mun þvi væntanlega vera
mun hagstæðari heldur en
heildartölurnar segja til um.
Ferðamannastraumurinn á
báöa vegu fer að yfirgnæfandi
hluta með islenzkum flugvélum.
Meginhluti kostnaðarins við flug-
ið er hins vegar af erlendum upp-
runa, jafnvel allt að 80% að með-
töldum f jármagnskostnaði.
Gjaldeyrislegur jöfnuður ferða-
málanna að fluginu meötöldu
mun þvi væntanlega kalla á
margfalt meiri fjölda erlendra en
Islenzkra ferðamanna. Svo er og i
reyndinni. Farþegafjöldi beggja
flugfélaganna I millilandaflugi
var kominn upp i tæp 410.000 áriö
1973. Er þá hver ferð út um heim
talin sem tvær ferðir. Tvöföld
tala islenzkra flugferðamanna
var þetta ár 92.400, hefur þá verið
flogið með útlendinga 316.600
sinnum, en i þeirri tölu teljast
ferðir til og frá landinu tvisvar,
en ferð um landið milli heimsálf
anna einu sinni og þær ferðir
þannig þyngri á metunum. Lætur
nærri að i þessu flugi með útlend-
inga verði hrein gjaldeyrissköp-
un, sem jafngildi gjaldeyris-
kostnaði við að fljúga með Is-
lendinga. Þannig benda tölurnar
um ferðamannafjölda einar sér
til þess að ferðamálin komi út
með sæmilegum gjaldeyrislegum
jöfnuði.
Gjaldeyrisjöfnuður
ferðamála
Um tekjur og útgjöld ferðamála
i erlendum gjaldeyri eru að sjálf-
sögðu einnig til beinar tölur, sem
rétt er að vikja nú að. 1 greiðslu-
jafnaðarskýrslum Seðlabanka Is-
lands er liöurinn ferðalög felldur
undir kafla þjónustutekna og
þjónustuútgjalda. 1 tekjulið sýnir
sá liður gjaldeyrikaup af erlend
um ferðamönnum hér á landi en
fargjöld o.þ.h. i millilandaferð-
um eru ekki meðtalin. 1 útgjalda-
lið kemur mótsvarandi sala
gjaldeyris til islenzkra ferða-
manna til útlanda án farmiða-
kaupa hérlendis hjá flutningsaðil-
um eöa ferðaskrifstofum, jafnvel
þótt um framhaldsferðir sé að
ræða, eftir að komið er til út-
landa. Inn I þennan lið blandast
ennfremur gjaldeyriskaup til
námsdvalarog sjúkradvalar. Hér
er strax á ferðinni hætta á marg-
háttuðum misskilningi og
mistúlkun, þar sem öll far- og
flutningsþjónusta er i greiðslu-
jafnaðarskýslunum felld undir
liðinn samgöngur. Hér er á farð-
inni blönduð flokkunarviðhorf i
greiðslujafnaðarskýrslum. Að
sumu leyti er talið æskilegt að
heimfæra greiðslur á báða vegu
til þeirra innlendu þjónustu
grein.a sem hlut eiga að máli, i
öðrum tilvikum er þess ekki
kostur og er þá miðaö við tegund
notkunar eða neyzlu, þ.e. i þessu
tilviki við, að um margháttaðar
greiöslur vegna ferðalaga sé að
ræða.
Lnegst af hefur það fremur ver-
ið áhyggjuefni að ferðagreiöslu-
jöfnuðufinn I þessari þrengstu
merkingu hafi verið mjög óhag-
stæður. Hins vegar hefur hann
sveiflazt mjög eftir almennu ár-
ferði i landinu, gjaldeyrisástandi
og gengisskráningu. Þannig
námu ferðaútgjöld t.d. árið 1965
419 m. kr. á móti 104 m. kr. feröa-
mannatekjum, sem þannig voru
aöeins fjórðungur af útgjöldun-
um. Arið 1969 nálguðust stærðirn-
ar jöfnuð, en þá námu útgjöldin
aöeins 395 m. kr. á nýju og tvöfalt
hærra gengi erlends gjaldeyris en
tekjurnar námu320m. kr. Þannig
hefur haldizt fram til ársins 1973
að útgjöldin á þennan mæli-
kvarða hafa verið um þriðjungi
hærri en tekjurnar þar til enn
meiri halli varö með árinu 1974.
Vafalaust eru þessar sveiflur
langt frá þvi að vera marktækar.
Þegar krónan er ofmetin, hneigj-
ast islenzkir ferðamenn til þess
að taka sem mestan gjaldeyri út
úr bönkum en gagnstæð tilhneig-
ing veröur til að reyta gjaldeyri
af erlendum fer'ðamönnum utan
bankastofnana. Að verulegu
marki kemur þó rétt mynd fram
af árferðissveiflunni Þegar sam-
an fer góðæri og vaxandi ofmat
krónunnar, eflist eyðsluhneigð
landans jafnframt þvi að landið
verður óhagstætt til ferðalaga
fyrir erlenda ferðamenn.
Eins og fyrr er getið fela gjald-
eyrisútgjöldin i sér talsverðan
dvalarkostnað, sem ekki á sér
hliðstæðu, i ferðatekjunum. Hefur
Seðlabankinn þvi tekið upp þann
hátt að áætla sérstaklega útgjöld
islenzkra ferðamanna erlendis og
hefurbirtþá áætlun i útgáfu sinni
„Hagtölur mánaðarins”. Sam-
kvæmt þeim samanburði hefur
nánast verið jöfnuður á milli út-
gjalda ferðamanna hér og Is-
lenzkra ferðamanna erlendis árið
1970-1973. Siðasta árið námu út-
gjöldin 1.187 m. kr. en tekjurnar
1.125 m. kr. A þessu hefur orðið
tlmabundin breyting á yfirstand-
andi ári, sem ég fer ekki nánar út
I. 1 sömu heimild hefur Seðla-
bankinn birt áætlaðar fargjalda-
tekjur af ferðamönnum. Er þá
eingöngu miðað við þá ferða-
menn, sem hér hafa viðdvöl, út
frá þvi viðhorfi, að þær tekjur séu
sprottnar af löðun ferðamanna til
landsins en aðrar fargjaldatekjur
séu einungis þátttaka i alþjóðleg-
um samgöngurekstri. Þessar
fjargjaldatekjur af erlendum
ferðamönnum hingað til lands er
áætlaö að nái 800 m. kr. árið 1973,
þannig að heildargjaldeyristekj-
ur af ferðamönnum til landsins
nemi það ár 1.925 m. kr. Þessi
umrædda aðgreining fargjalda-
teknanna byggist I rauninni á eins
konar eftirspurnargreiningu, þ.e.
vilji menn leggja aðaláherzlu á að
meta áhrif landkynningar og
ferðamálaáróðurs. Að öðru leyti
er ekki annað sýnt en að okkur
varði jafn miklu að mynda tekjur
i annarri ferðaþjónustu, sem
landið hefur tök á vegna sérstöðu
sinnar og koma þá allar gjald-
eyristekur af farþegaflugrekstr-
inum til greina, enda sá rekstur
samofinn þeim, er þjónar ferða-
mönnum hingað. Allur flugrekst-
urinn er talinn hafa brúttógjald-
eyristekjur að fjárhæð 3.925 m.
kr. árið 1973, en reikna má með að
aðeins um fimmtungur eða um
800 m kr. séu innlendar tekjur i
þrengra skilningi m.a. eftir af-
skriftir fjármuna af erlendum
uppruna. Mun ekki fjarri lagi að
gizka á að gjaldeyriskostnaður
viö að flytja islenzka ferðamenn
útog heim nemi áþekkri fjárhæð,
samanber það sem áður sagði