Fréttablaðið - 24.12.2004, Blaðsíða 22

22 24. desember 2004 FÖSTUDAGUR
Tímasetning á þessum dreifðu
minningum er ekki nákvæm, en
ég er líklega helst að lýsa tíman-
um frá því ég var fimm til átta
ára, frá árunum 1933-36. Það var
í miðri kreppunni. Við vorum tíu
systkini á Vaðbrekku og níu okk-
ar fædd fyrir 1936. Á Vaðbrekku
voru um 250 ær og tvær kýr.
Fjögur systkinanna voru eldri en
ég og fimm yngri.
Langmest af því sem var til
matar og fata kom frá búskapn-
um. Ég gekk til dæmis í sauð-
skinnsskóm þar til ég var um það
bil tíu ára. Mikið af fötunum var
prjónað úr ull af eigin kindum.
Ullin var þvegin heima, send til
kembingar og kom aftur í lopa-
plötum. Móðir mín og systur
spunnu lopann í band og úr band-
inu var bæði prjónað á hand-
prjóna og prjónavél. Móðir mín
safnaði eitt sumarið, snemma í
búskap sínum, sauðasmjöri úr
ám sem hafðar voru í kvíum og
mjólkaðar yfir sumarið. Smjörið
seldi hún og keypti prjónavélina
fyrir peninginn. Taldi það eina
sína bestu fjárfestingu í heimil-
ishaldinu.
Maturinn var líka að mestu
leyti af okkar eigin kúm og kind-
um. Af kornmat var keypt rúg-
mjöl í brauð og slátur, haframjöl
og hrísgrjón í grauta og hveiti í
fínni bakstur.
Ný jólaföt
Mörgu þurfti að koma í verk
fyrir jólin. Það þurfti að spinna
band og prjóna vettlinga, sokka,
húfur og annan prjónafatnað á
okkur. Mikið af þessari vinnu
kom á móður mína, en eldri syst-
ur mínar urðu snemma liðtækar
á prjónavél. Auðvitað var þetta
fatnaður sem við þurftum hvort
sem var, en það var bara svo
skemmtilegt að fá ný föt fyrir
jólin. Það var líka oft puntað sér-
staklega upp á föt sem við feng-
um á jólunum, til dæmis með
mislitum bekkjum í peysum eða
röndum í laskanum á vettlingum
og sokkum.
Það varð okkur krökkunum
líka minnisstætt að fá nýja blá-
steinslitaða og bryddaða sauð-
skinnsskó á jólunum. Þá vorum
við sérstaklega fín.
Heimasmíðað jólatré
Svo fengum við líka jólatré.
Það var víst frekar nýstárlegt í
sveitinni fyrir 1940, en mamma
hafði unnið í búð á Eskifirði áður
en hún giftist og þá bjó hún hjá
kaupmannsfjölskyldunni sem
kom frá Reykjavík. Þar kynntist
hún mörgum nýjungum sem hún
notfærði sér eftir að hún giftist.
Jólatréð var heimasmíðað.
Það gerði móðurbróðir minn.
Fyrst sagaði hann til ferkantaða
plötu og festi ferkantaða stöng í
gatið. Inn í stöngina voru boruð
göt og í götin settar greinar sem
báru kertin. Þegar greinarnar
voru komnar á tréð skreytti
frændi minn þær með eini sem
hann hafði sótt á stað sem lá svo
langt frá bæ að ferðin þangað og
heim aftur tók á fjórða klukku-
tíma. Einigreinarnar voru
bundnar á tréð með tvinna og þá
vorum við komin með gullfallegt
jólatré. Stundum var það skreytt
með lituðum pappírsræmum.
Hátíð ljóssins
Áður en hátíðin gekk í garð
þvoðu allir sér og fóru í spariföt-
in. Þar var ekki úr miklu að
velja, en allt sem hafði verið
prjónað og saumað fyrir jólin var
nú tekið í notkun og kom sér vel.
Faðir minn og móðurbróðir
komu snemma inn frá gegning-
um til að þvo sér, raka sig og fara
í sparifötin. Mamma og eldri
systur mínar skiptust á við
matseldina til að geta puntað sig.
Rétt áður en hátíðin hófst vor-
um við yngstu systkinin látin
fara inn í hjónaherbergið sem
var í innri enda baðstofunnar.
Þar biðum við meðan kertin voru
sett á tréð og kveikt á þeim.
Svo var hurðin opnuð og við
máttum koma fram og horfa á
dýrðina. Þar stóð jólatréð á borði
í baðstofunni miðri. Á því voru
logandi kerti í mörgum röðum og
ekkert annað ljós kveikt í bað-
stofunni. Mér finnst enn að skín-
andi ljósið frá jólatrénu sé fal-
legasta ljós sem ég hef séð. Skin-
ið frá ljósunum speglaðist í aug-
um allra kringum borðið. Við
stóðum og dáðumst að þessu
kraftaverki sem við fengum að
sjá í okkar eigin húsi á dimmustu
dögum ársins. Okkur hafði verið
sagt að jólin væru hátíð ljóssins.
Nú sáum við að það var rétt.
En við vorum ekki bara undr-
andi. Við vorum líka forvitin.
Eldri systkinin höfðu fengið um-
slög, sem voru límd aftur, og úr
þeim voru klippt stykki um
fjórðung inn að miðju hvorum
megin. Þá voru komnir þar pokar
með hanka á. Þeir voru hengdir á
greinar á trénu og látnar í þá
smákökur og súkkulaðibitar ef
þeir voru til. Við vissum að við
máttum skoða í pokana seinna
Þegar við vorum búin að horfa
dálitla stund á jólatréð tókust all-
ir í hendur og gengu kringum
jólatréð, og þeir sem kunnu
jólsálmana sungu þá. Síðan
óskuðum við hvert öðru gleði-
legra jóla. Að því loknu var sest
að borði og tekið til snæðings.
Jólamaturinn
Það var dálítið breytilegt hvað
við fengum í jólamatinn. Oftast
var það hangikjöt, en stundum
nýtt kindakjöt. Þegar mikið var
af rjúpu var hún á borðum á að-
fangadag. Með kjötinu voru
brúnaðar kartöflur eða kartöflur
í hvítri sósu. Stundum munum
við hafa haft rófur með kjötinu
líka.
Með matnum var líka ein kaka
af laufabrauði á mann. Það var
austfirskt laufabrauð, gert úr
svipuðu deigi og kleinur. Kök-
urnar voru flattar út og skornar
út með kleinuhjóli og síðan
steiktar í tólg. Þetta laufabrauð
var bæði þykkara og matarmeira
en norðlenska laufabrauðið og
mér finnst ég enn finna dásam-
legan ilm og bragð af því þegar
ég hugsa um það.
Á eftir aðalréttinum var bor-
inn fram hrísgrjónagrautur með
rúsínum. Yfir hann var stráð
sykri og kanel og höfð mjólk út á.
Þegar leið á kvöldið var búið
til kakó sem var hellt í bolla og
glös og þeyttum rjóma bætt á
efst. Með kakóinu fengum við
ýmsar kökusortir, bæði smákök-
ur og tertur. Þegar kakódrykkj-
unni var lokið gátum við ekki
komið meiru niður.
Kölski í spilin
Ekki mátti spila á spil á að-
fangadagskvöld, því að þá gat
kölski komið í spilin. Var til þjóð-
saga um að menn hefðu gert það
og lent í hálfgerðum sálarháska
fyrir. Yfirleitt áttum við að hafa
hægt um okkur á aðfangadags-
kvöld, og mig minnir að við höf-
um jafnvel farið frekar snemma
að sofa. Á jólanóttinni var látið
loga ljós á stóra olíulampanum í
baðstofunni alla nóttina. Það er
ein af jólaminningunum hve há-
tíðlegt það var að vakna og sjá að
baðstofan var uppljómuð á þess-
um lengstu nóttum á stystu dög-
um ársins.
Á jóladag vorum við vakin
með kakói og kökum sem við
fengum í rúmið. Það var alveg
sérstaklega hátíðlegt og gerðist
ekki annars nema við værum
veik. Þegar kom fram yfir há-
degi fórum við gjarnan út til að
fá ferskt loft og fórum jafnvel í
fjárhúsin með þeim sem sinnti
fénu þar. Þegar leið að kvöldi
fóru þeir sem það kunnu að spila
á spil, geta gátur eða kveðast á
og varð oft gaman af því. Vin-
sælasta spilið var Svarti Pétur,
því að hann gátu allir spilað sem
þekktu spilin.
Þegar ég horfi til baka og
reyni að rifja upp jólin á Vað-
brekku fyrir meira en sjötíu
árum finnst mér áberandi hve
mikla gleði við krakkarnir höfð-
um af þessari stórhátíð. Mér
finnst að við höfum jafnvel verið
fullt eins sæl með jólin á okkar
vísu eins og krakkarnir nú á dög-
um eru með sín jól. ■
Jól á Vað-
brekku fyrir
sjötíu árum
Stefán Aðalsteinsson, doktor í búfjárfræðum, bjó
á Vaðbrekku í Hrafnkelsdal á Austurlandi sem
barn. Þar átti Hrafnkell Freysgoði heima
skömmu eftir að land byggðist á Íslandi, en
Hrafnkelsdalur er langt inni í landi og heyrir Jök-
uldalshreppi til. Stefán minnist hér jóla bernsk-
unnar á Vaðbrekku, þar sem kertaljós heimatil-
búna jólatrésins, blásteinslitaðir sauðskinnsskór
og austfirsk laufabrauðskaka gerðu hjarta hans að
eilífu þakklátt og glatt.