Tíminn - 09.02.1975, Blaðsíða 14

14
TÍMINN
Sunnudagur 9. febrúar 1975
ÍSLENZK
Sklrnir, tímarit Hins Islenzka
bókmenntafélags árið 1974 er
eiguleg bók og samboðin bók-
menntafélagi. Hérer ætlunin að
gera stutt yfirlit um efni ár-
gangsins til að vekja athygli á
honum.
Fremst er þjóðhátiðarljóð að
Þingvöllum eftir Tómas Guð-
mundsson. Tómas hefur ýmis-
legt gert af meiri skáldlegri
Iþrótt, en ljóð þetta er myndar-
leg þjóðhátlðarræða. Margt er
þar sagt, sem er verðugt um-
hugsunarefni og gæti verið
ræöutexti miðlungsmönnum.
Hér skal þetta tekið upp:
,,Og sá er mestur sögu vorrar
hróður
að Islands forni andi og
frelsisþrá
varö aldrei séreign ein-
staklinga né stéttar.
HUn átti engu siður samastað
I stafkarlsbarmi en mennta-
mannsinshjarta.
Og þaö var ættjörð, saga
og móðurmál,
sem sá til þess, að þjóðin
lifðiaf
og mætti aftur fagna slnu
frelsi.”
Og til að minna á að hér er
ekki einungis horft til baka:
,,ÞvI frelsið sjálft er háski
oghefndargjöf
án bróðurþels til allra og
alls sem lifir,
en samhugur er vegur vor
til auðnu”.
Þetta ljóð var ort eftir pöntun.
Sumir virðast hafa ótrú á slíku
og stundum heyrist jafnvel að
tækifærisljóð eigi naumast að
telja til skáldskapar. Þó má
minna á, að þjóösöngurinn er
tækifærisljóð, saminn eftir
pöntun út frá texta, sem
skáldinu var fyrir settur.
Sumum skáldum hefur ekki tek-
izt betur I öðru en erfiljóðum.
Það er nefnilega ekki aðalatrið-
iö hvert tilefnið er eða hvaðan
frumkvæðiö kemur, ef höfund-
urinn er listamaður og veröur
snortinn af viðfangsefninu.
Næst er I Skirni ræða, sem
Kristján Eldjárn forseti flutti á
listahátið 1974. Forsetinn er
öruggur ræðumaður, sem er
gjarnt að tala af viti og hófsemi,
auk þess að hann hefur tungutak
gott. 1 þessari ræðu minnir hann
á þaö, að engir svokallaðir villi-
menn eða frummenn séu list-
vana og bendir á að listin eigi að
hjálpa mönnum til að lifa, þó að
þvi fari fjarri að hún eigi að yfir-
skyggja allt annað eða að
menningararfurinn sé ekkert
annað en list. Þetta er satt og
flestir munu á einn eða annan
hátt njóta einhverrar listar svo
að þaðan komi þeim hjálp til að
lifa og það ekki siöur I hvers-
dagsleikanum. Samt væri ekki
úr vegi að leiða hugann að þvi,
hvort óhugsandi sé að listin sé
lika notuð til að leiða menn af-
vega.
Sagan um Ingólf og Hjörleif
heitir grein eftir Preben Meul-
engracht Sörensen. Sú ritgerð
er kölluð athugasemdir um
söguskoðun Islendinga á seinni
hluta þjóðveldisaldar.
Undanfariö hafa menn í vax-
andi mæli dregið sagnfræðilegt
gildi Landnámu meira og meira
I efa. Þvi er jafnvel haldið fram
að vafasamt sé, að landnáms-
menn þeir, sem þar er sagt frá,
hafi nokkurn tima verið til. Hér
er eðlilegt að geta þéss strax að
I þessum sama Skirni er grein
eftir Jakob Benediktsson, sem
heitir Markmið Landnámabók-
ar. Hún er raunar einkum um
doktorsritgerð Sveinbjarnar
Rafnssonar. Er skemmst frá
þvl að segja, að mér finnst
Jakob ræða þetta af meiri
skilningi og hófsemi en margir
aðrir.
Nú veit enginn hvenær efni
Landnámu er fyrst fært I letur.
Menn trúðu þvi að ritöld hefði
ekki hafizt á íslandi fyrr en um
það bil 250 árum eftir að
landnám hófst, en nú mun þó
ýmsum þykja varlegast að
hugsa sér að eitthvað kynni að
hafa verið skráð fyrr. Það þarf
þó ekki að skipta máli í þessu
sambandi. Jakob Benediktsson
segist illa trúa þvi, ,,að
höföingjaættir hafi ekki vitað
skil á forfeðrum sinum I 5-6 ætt-
liöi, hafi ekki vitað hver var
landnámsmaður ættarinnar né
hvar hann bjó”. Persónulega
finnst mér það hvorki afrek né
undur þó að ég viti það, sem hún
amma min sagöi mér, að lang-
afi minn, faðir hans og afi hafi
allir búið á Hóli hinum innri I
Onundarfirði, og er þar þó
komið I 6. lið. Sama er um það,
að muna nöfn þessara manna.
Auðvitað mætti nefna ýmsa for-
feður aðra i 5. og 6. li§. Þó er
auðvitað miklu meiri ástæða til
að höföingjaættir muni upphaf
sitt i landinu en múgamenn
kunni að rekja feril forfeðra
sinna bæ frá bæ.
Þeir, sem nú eru ungir,
þekkja varla eða ekki af eigin
reynd frásagnargleði og frá-
sagnarlist liðins tima. Þegar
ekki var annað að gera en biða
og láta timann liða var timi
sagnalistarinnar. Sumir hinna
ungu doktora hefðu haft gott af
þvi að vera 2-3 landlegudaga I
vertlð með gömlum mönnum
fyrir daga útvarpsins. Þeir
skildu e.t.v. betur hvernig sögur
og munnmæli gátu geymzt.
Það þarf ekki að vera neitt
vafamál að sögur hafi myndazt
um landnámsmenn. Þær hafa
verið sagðar. Þær hafa mótazt
og lagazt I meðferðinni eins og
gengur og gerist enn þann dag I
dag um þær sögur, sem ganga
af okkur, sem nú erum ofar
moldar. Þjóðsögur myndast
enn. Þegar sagan var svo
fullmótuð þá var enginn hlutur
eölilegri en hún geymdist
hundruð ára, — það hafa sögur
gert allt til þessa, — og auðvitað
var geymdin auðveldust og
öruggust þar sem ætt og óðal
studdi hana, — þar sem
sögusvið og niðjar fylgdist að.
Nú er sá söguskilningur kom-
inn upp að bækur eins og
Landnáma séu ekki fyrst og
fremst skrifaðar til að varðveita
það, sem sögumaður vissi sann-
ast og réttast, heldur til að
festa á bók eitthvað, sem styddi
hagsmuni vissra manna eða
ætta. Samkvæmt þvi á Land-
náma að hafa verið skrifuð til að
sanna rétt höfðingjanna til
höfuöbóla og metorða, auðs og
valda. Þessi söguskoðun gengur
jafnvel svo langt að halda
að sögur hafi verið skrifaðar
gegn betri vitund. Þannig á
Islendingabók Ara fróða bein-
Hnis að vera skrifuð til að falsa
söguna og fela þá staðreynd að
víkingar þeir, sem hér settust
aö, hafi komið að kristinni þjóð I
landinu og útrýmt henni, og er
þetta sagt I tilefni slikra
ummæla í Kirkjuritinu. Þeir,
sem svívirða Ara fróða svo,
hafa þó enga islenzka heimild
um dvöl og búsetu Irskra manna
kristinna I landinu aðra en Ara
fróða.
Sörensen fjallar ekki um papa
I grein sinni. Hins vegar kemur
hann til liðs við þá, sem telja að
Landnáma sé skrifuð fyrir þá,
sem völdin höfðu i landinu
þegar hún var gerð, án alls til-
lits til þess, sem á undan fór.
Hann vitnar til Sigurðar Lindals
um þá skoðun ,,að meðferð
heimildanna ráðist af pólitisk-
um ástæðum á dögum sagnarit-
arans”. Jafnframt er þó sagt að
tslendingabók og Landnáma
séu rit ,,sem allir samtiðar-
menn munu hafa skilið sem full-
gildar heimildir um sögu þjóð-
arinnar”.
Mér er ekki fyllilega ljóst
hvort höfundur telur að sagna-
ritararnir hafi logið visvitandi,
en þó skilst mér það fremur. Þá
máttu aðrir ekki vita neitt, þvi
að þá hefðu samtíðarmenn ekki
taliö heimildirnar fullgildar.
Þetta er nokkuð hart bein að
bfta. Hafi ritararnir hispurs-
laust logið til að telja fávisri
alþýðu trú um það, sem
höfðingjarnir vildu trúa, liggur
beint við að spyrja hvort
annálar hafi ekki verið skrifaðir
með sama hugarfari og I sama
tilgangi.
Þegar ég las ritgerð Sigurðar
Lindals í Sklrni á sinum tima
fannst mér það stangast á við
kenninguna að fyrsti og þar með
æösti landnámsmaðurinn —
Ingólfur sjálfur — var ekki með
I kerfinu, þar sem engir
höföingjar á tólftu öld voru frá
honum komnir. Meulengracht
Sörensen færir nú rök að 'þvi að
þetta varð svo að vera. Ingólfur
hafði þá sérstöðu og yfirburði að
það hefði raskað jafnvæginu að
fella hann inn I kerfið. Enginn
mátti vera kominn frá slikum
landsföður. Hann mátti ekki
vera tengdur neinum
samtiðarmönnum að niðjatali
og raunar ekki að feðgatali
heldur. Þvl var það að Sturla
Þórðarson, „reyndur ' sagn-
fræöingur og ættfræðingur”
hafnaði þeirri ættfærslu að
Ingólfur væri I frændsemi við
afkomendur Bjarnar bunu, —
sem raunar var aldrei tekin
meiri en sú, að hann væri hálf-
bróöir sammæðra eins sonar-
sonar-sonar hans. t þess stað lét
Sturla Þórðarson Ingólf vera
afkomanda Hrómundar Grips-
sonar og hefur hann þó „varla
verið ókunnugur háðsyrðunum I
Þorgils sögu og Hafliða um þá
menn, er kváðust af kyni
Hrómundar Gripssonar”.
Þorgils saga og Hafliða segir
svo frá að I veizlu mikilli á
Reykhólum hafi það m.a. verið
til skemmtunar að Hrólfur á
Skálmarnesi sagði sögu af
Hrómundi Gripssyni. Söguna
haföi hann sjálfur búið til, en
með þeirri sögu var skemmt
Sverri konungi. Hann sagði að
slikar lygisögur væru skemmti-
legastar. Svo koma háðsyrðin:
„Og þó kunna menn að rekja
ættir sinar til Hrómundar
Gripssonar”.
Það má nú aðeins gefa þvi
auga I leiðinni að hér segir, að
Sverri konungi hafi verið
skemmt með sögu sem Hrólfur
á Skálmarnesi bjó til. Þá hefur
einhver lært söguna og kunnað.
En er það nú vlst, að
Hrómundur Gripsson hafi aldrei
verið til? Benedikt Gröndal
gerði miklu síðar söguna af
Heljarslóðarorrustu og varð
hún mörgum til skemmtunar.
Hins vegar mun hann ekki hafa
talið sig sanna með henni að
menn eins og Napoleon III
Frakkakeisari og Metternich
hafi aldrei verið til. Þó að
mörgu sé logið um okkur dugar
það aldrei til að sanna að við
séum ekki til.
Var það annars ekki nokkuð
seint hjá Sturlu Þórðarsyni að
vlkja ættfærslu landnáms-
manna við vegna jafnvægis I
goðastjórninni þegar landið var
, komiö undir konung og öll
goðorð úr sögunni? Áður en
Sturla Þórðarson fæddist var
jafnvægið mjög tekið að rask-
ast, goðorðin skiptust milli
manna og söfnuðust fleiri en eitt
á sama mann. Hið forna
jafnvægi var ekki þrettándu
aldar pólitik.
Það er gaman að frumlegum
hugmyndum og nauðsynlegt að
menn þori að koma fram með
þær. En það er bezt að fara
varlega í fullyrðingum. Það
undarlegasta við söguna um
Ingólf er búseta hans. Sagan um
öndvegissúlur landföðurins,
Islenzkur þátttakandi við heimskautsbaug (napapiiri á finnsku)
i sumarhita.
Sumardagar meðal Finna í Norðurbotni:
NÁMSKEIÐ
VIÐ NAPAPIIRI
„NORDKALOTTEN” kallast
einu nafni þau héruð Sviþjóöar,
Noregs og Finnlands, sem
iiggja að mestu leyti norðan
heimskautsbaugs, þar sem
sumarið er einn langur dagur og
veturinn ein löng nótt. Það má
ætla, að tsiendingum sé þetta
svæði litt kunnugt, en 29. júli-9.
ágúst I sumar dvöldust 11 ts-
lendingar á Framneslýðhá-
skóla I öjebyen, skammt frá
Pitea, þar sem þeir skyldu læra
sænsku, ásamt 53 Finnum.
Hugmyndina að þvi að bjóða
tslendingum á þetta sænsku-
námskeið fyrir Finna átti
Ragnar Lassinantti, lands-
höfðingi I Norrbottnesléni og
formaöur Norræna félagsins
þar (Norrbotten er nyrzti hluti
Sviþjóðar), en hann var á ferð
hér á landi fyrir um það bil ári.
Sá hann um að velja fólk til
fararinnar i samráði við Nor-
ræna félagið á tslandi, en fram-
kvæmdastjóri þess er Jónas
Eysteinsson. Gestgjafi var
Norræna félagið i Norrbotten.
Ingrid Westin séndikennari var
ráðin til að kenna Islendingun-
um á námskeiðinu, og hóf hún
undirbúning með kvöldnám-
skeiöi I Norræna húsinu strax i
júnl.
Þetta er þriðja árið, sem slikt
sænskunámskeið fyrir Finna er
haldið þar á Framnesi, en ts-
lendingar hafa ekki áður átt
kost á þátttöku. Skólastjóri þar
er Jarl Dahlblom, og hefur
hann látið I ljós ánægju sina yfir
þvi að hafa Islendinga með, þar
eð þeir kunna ekki finnsku og
Finnar ekki islenzku. Sænska
var þvi það mál, sem hóparnir
notuðu sln á milli, sem hafði I
för með sér meiri æfingu I
sænsku en ella hefði orðið.
Samvistir þessara tveggja
hópa á skólanum veittu gagn-
kvæmum menningarstraumum
milli þriggja landa, Finnlands,
Islands og Sviþjóðar. Var það
mjög mikilvægt atriði i augum
skólans, norrænu félaganna og
þátttakendanna. Af hálfu Is-
lendinga var sett upp islenzk
sýning, haldinn fyrirlestur um
Islenzkar bókmenntir og sýnd
kvikmyndin Eldeyjan.