Tíminn - 09.02.1975, Blaðsíða 16

16
TÍMINN
Sunnudagur 9. febrúar 1975
Umim étit nndlli^iil Ráð að venda kvæði
menn oy nnðioini sínu í kross
Draugurinn á
kaupstaðar-
leiðinni
öllum leiðum, sem liggja frá
hinum gömlu verzlunarstöðum
landsins, eru bundnar minningar
af sérstöku tagi. Það er sama,
hvort við nefnum Djúpavog,
Eyrarbakka, Keflavik, ólafsvik,
eða Spákonufellshöfða — alls
staðar gerðist svipuð saga. Menn
komu að, langa vegu oftlega,
stundum vannærðir og mann-
skapslitlir af þrældömi frá
bemsku, drukku sig fulla, þvi að
oftast var á þessum stöðum nóg
brennivin, þótt torfengnari væru
færi handa fiskimönnum, járn i
nauðsynlegustu búsmuni og not-
fært timbur i orf handa bændun-
um, — og héldu þaðan brott meö
kút, sem gutlaði á.
t kjölfarið fylgdu brennivins-
slysin. Menn kollsigldu sig, og
þeim barst á i lendingu. Þeir
sofnuðu á viðavangi og vöknuöu
ekki aftur, þeir riöu út i ófærur og
drukknuðu i ám, og þeir duttu af
baki, fastir i istaðinu, og rotuðust
eöa lemstruðust til bana. Allir,
sem staðkunnugir eru og lesnir i
gömlum sögum, geta bent á staði,
þar sem slikt gerðist, og þó eru
sjálfsagt miklu fleiri hin atvikin
af þessu tagi, sem fallin eru i
gleymsku, og steinarnir einir
gætu sagt frá, ef þeir hefðu mál
og minni.
1 vitund þjóðarinnar fékk svo
slysavaldurinn á sig gervi draugs
eða afturgöngu, sem lék lausum
hala i grennd við þá staði, þar
sem brennivinstunnurnar stóðu
á stokkum með lekabyttu undir
krönunum, og gerði mönnum
hvers konar skráveifur og kálaði
þeim, þegar harðast var leikið.
Nafntogaðastur þessara drauga,
sem i raun áttu sér bústað i kútn-
um var Stapadraugurinn, enda
hefur hann kannski
verið hvað afkastamestur, sem
skiljanlegt má vera, ef annars
vegar er litið til þess fjölda ver-
manna, er voru á ferö suður með
sjó, og hins vegar blaðað i gögn-
um, sem enn eru til um brenni-
vfnsinnflutning til Keflavikur og
annarra kaupstaða á Suðurnesj-
um.
En sem sagt: Þarna var Stapa-
draugurinn að verki. Svo sögöu
menn þá. Nú á dögum væri skyr-
ingin á atferli hans kannski fyllri
— sem sé sú, að einhver fylliraft-
urinn, er þar hefði oltiö út af i
hinzta sinn, drykki i gegnum þá,
er hann vildi hafa sér að leik-
soppi. Hver öld hefur sinn smekk
og sfnar lausnir.á gátunum.
Þungurbaggi
Ekki eru lengur brögö ao pvi,
að menn verði úti i kaupstaðar-
ferðum, enda hætt aö kjaga um
hraun og heiðar hverju sem
viörar. Samt verður fólk úti.
Munurinn er sá, að nú gerist þaö i
miöri hringiöu þjóðfélagsins.
Fólk verður úti á borgarstrætum
og i öldurhúsum, i hvers kyns
krám og knæpum (sem sumar
bera raunar virðuleg nöfn með
miklu státi). Hafi brennivins-
draugurinn áður veriö skæður, þá
má með vissu staðhæfa, að hann
sé nú miklu aðsópsmeiri og
mannfrekari en hann hefur
nokkru sinni áður verið.
Tölur, sem sanna ótvfrætt, hvað
hér er um að tefla, eru að sjálf-
sögðu torfengnar, og allra helzt,
ef þær ættu að spanna allt það
svið, sem brennivinsdraugur nú-
timans hefur haslað sér — allt frá
beinni fjármunaeyöslu og sóun á
tima, sem dregur á eftir slóöa i
mynd slælegra vinnubragöa og
stórfellds vinnutaps, til slysa, af-
brota, heilsutjóns, sjúkdóma og
dauða, er af áfengisneyzlu hlýzt.
En vist er það, að það yrðu háar
tölur, ef unnt væri áð færa þetta
allt til reiknings.
Trúlegt er jafnvel, að þær yfir-
gnæfðu, að öllu samantöldu, þann
bagga, sem okkur er lagöur á
herðar vegna kaupa á útlendri
orku, oliu og bensini, til þess að
knýja vélar á sjó og landi og hita
upp hús, og mun þó ekki litill hluti
af þjóðartekjum okkar verða að
renna til sliks næstu misseri. Með
þessu er ekki litið sagt, þvi að
með réttu finnst mörgum oliu- og
bensfnkaupin hvfla þungt á okkur
með sfhækkandi verðlagi. En á
hinn bóginn er þó ekki liku saman
að jafna., þar sem annars vegar er
vara, sem við getum ekki komizt
af án, en hins vegar undirrót
einnar alvarlegustu veilunnar i
háttum okkar.
Vitnisburðir
lækna
Hér væri kannski ekki úr vegi
að vitna til þess, sem læknar, er
starfs síns vegna fara nærri um,
hvar skórinn kreppir að, hafa að
segja um áfengisvenjur íslend-
inga. Við berum þá fyrst niður i
nýlegri bók Valgeirs Sigurðsson-
ar, Ef liðsinnt ég gæti, og litum á
viðtal við Guðstein Þengilsson
lækni, skráð árið 1971. Þar segir
orðrétt: „Hið ægilega við samtfð
okkar er, hve þessi vágestur er
orðinn algengur. Það má nærri
þvi segja, að áfengisböl i ein-
hverri mynd sé að finna i öðru
hverju húsi i Reykjavik”.
Ekki tekur betra við, ef litiö er
á niðurstöðu erindis, sem Jó-
hannes Bergsveinsson læknir
flutti á þingi norrænna geðlækna
árið 1973, þar sem hann byggði á
rannsókn, er hann gerði ári fyrr á
drykkjuvenjum Reykvíkinga, á
vegum geðrannsóknarstofnunar
háskólans, ásamt þeim Tómasi
Helgasyni yfirlækni og Gylfa As-
mundssyni sálfræðingi. Rann-
sókn þessi náði til fólks á aldrin-
um tuttugu til fjörutíu og niu ára,
alls 972 einstaklinga. Af þeim
reyndust93,4% hafa neytt áfengis
innan vissra tímamarka. í ný-
legri frásögn Alþýðublaösins af
þessari rannsókn er það dregið
saman, er höfuömáli skipir:
„1 heild viröast 20% karlanna,
sem neyta áfengis, hafa einkenni,
sem benda til misnotkunar eða
byrjandi misnotkunar, og meira
en helmingur þeirra viðurkennir,
að drykkja þeirra sé vandamál.
Um 9,5% kvennanna I hópnum,
sem neyta áfengis, reyndust hafa
einkenni ofneyzlu”.
Þetta eru óneitanlega glæfra-
legar tölur, einkum þegar til þess
er litiö, hversu fáir þeirra, sem
rannsóknin náði til, gengu frá,
áður en hlutfallið var fundið. Og
engar likur eru til þess, nema
stður sé, að ástandið hafi batnað
siðan árið 1972, þar sem lögleg
áfengissala f landinu hefur aukizt
á þessum misserum, auk stór-
fellds smygls, sem upp hefur
komizt um, og nýlega hefur geng-
ið yfir alda ofbeldisverka, sem
éinstök er i sögu þjóðarinnar og
öll átti sér eitt og sama upphafið.
Þess vegna er ekki aðeins hugs-
andi, heldur jafnvel liklegt, að
fremur hafi sigið á ógæfuhlið en
hitt að undanförnu.
Fleiri sem
gætu sagt sitt
af hverju
Hér að framan var stuttlega
skirskotað til hinnar óhugnanl.
hrinu ofbeldisverka, sem voru
vikulegur viðburður mánuðina
fyrir áramótin, og kostuðu mörg
mannslif. Um það skal ekki farið
fleiri orðum, enda óþarft. En hitt
er kannski ekki öllum jafnkunn-
ugt, að fjölmörg banaslys og önn-
ur stórslys verða á ári hverju af
þeim söicum, að Bakkus hefur
slegizt I fylgd með fólki við að-
stæður er hann heföi bezt verið
sem fjarlægastur.
Aðeins hefur verið vitnað til
lækna og þess, sem þeir hafa orð-
iö áskynja viö störf og rannsókn-
ir. En ekki mætti siður leita
vitnisburðar löggæzlumanna og
presta.sem oft standa andspænis
meiri óhugnaði og þyngri örlög-
um fólks, sem einu sinni vænti sér
góös af lifinu, heldur en þorri
annarra manna. Ivaf mætti svo fá
frá flugfreyjum á loftflota lands-
manna um drykkjuvenjur i milli-
landaferðum og þá merkilegu
áráttu fullra tslendinga að mega
ekki útlending sjá, án þess að
reyna aö gera honum skiljanlegt,
hverrar þjóðar það afbrigöi homo
sapiens, er þannig fer með vin,
eiginlega er.
Þaö er eins og á öllu velti að
koma þvi á framfæri, að sú
skepna guðs sé einn — íslands-
mand, eins og Islands-Bersi
komst að orði hjá Halldóri Lax-
ness.
91 þúsund á
mann umfram
aflafé
Það sem hér hefur verið rætt
stuttlega, má með sanni kallast
hvort tveggja i senn: Fjárhags-
mál og mannlegt vandamál. En
snúum okkur nú að öðrum þætti i
hegðum okkar tslendinga: Dugn-
aði okkar, fárra og smárra, við að
koma I lóg þeim efnum, sem við
áttum I erlendum gjaldeyri.
Kannski er það að bera vatn í
bakkafullan læk að rifja það upp,
hversu atorkusamlega þar var til
verks gengið, svo mjög sem þau
mál hafa verið á dagskrá siðustu
vikur. En á hitt er þá að lita, að
óneitanlega skiptir okkur tals-
verðu máli, hvort búið er við
bjargálnir eða brölt um hús-
gangsstig, svo að vonlegt er, að
það sé mörgum ofarlega i huga.
Einu sinni var uppi maður, sem
komst svo að orði, er hann gerði
samanburð á guði almáttugum og
tengdasyni sinum, að sá væri
þeirra munur, að annar gerði allt
af engu, en hinn allt að engu.
tslendingar tóku hinn siðarnefnda
sér til fyrirmyndar á liðnu ári og
komu gjaldeyrissjóði sínum öll-
um fyrir kattarnef.
Fróðum mönnum hefur reikn-
azt svo til, að árið 1974 hafi hver
Islendingur eytt að meðáltali sem
næst niutiu og einu þúsundi króna
umfram það, sem aflað var, og
eru þá hvorki felld undan öldur-
menni, sem varla hafa staðið með
uppbrettar ermar við förgun f jár-
muna, né ungbörn i vöggunni,
sem fyrir æsku sakir hafa ekki
heldur gengið i leikinn. Þegar svo
miklar likur eru til þess, að tals-
verður hópur fólks I landinu, auk
barna og gamalmenna, hafi ekki
veriö sérlega atkvæðamikill i
þessari snörpu atlögu að gjald-
eyrissjóönum, ætti að fara að
skýrast, aö þeir muni ekki hafa af
sérdregið, er fastast gengu fram.
Með þeim orðum er þó ekki verið
að andæfa þvi, að hér hafi margir
lagzt á eitt. Hálf þjóðin var æði
gripin að kaupa sem mest, þrátt
fyrir ráðstafanir, sem hamla áttu
gegn skefjalausum innflutningi,
en reyndist ekki sú fyrirstaða, að
þær héldu aftur af mönnum.
Skyldunni vikið
til hliðar í
fyrravor
Þetta kaupæði fór eins og eldur
I sinu um landið, eftir að öllum
var kunnugt, að sala á mikilvæg-
ustu útflutningsafurðum okkar
hafði tregðazt og verðlag var tek-
ið að falla. Þvi miður hafði al-
þingi ekki borið gæfu til þess á út-
mánuöum 1974, meöan hægara
var um vik en seinna varð, aö
fallast á nauðsynlegan mótleik
gegn þvi, sem yfir vofði. Ólafur
Jóhannesson, þáverandi forsætis-
ráðherra, lagði fram tillögur
vinstristjórnarinnar, sem áreið-
anlega hefðu komið i veg fyrir
stór skakkaföll, en meiri hluti al-
þingis tók flokkspólitiskt ofstæki
fram yfir skyldu sina við þjóðfé-
lagiö. Það, sem enga bið þoldi,
varð að sitja á hakanum með
þeim freistingum, er það hafði i
för með sér fyrir alla þá, sem
peninga höfðu handa á milli, til
þess að kaupa sem allra mest af
dýrum, innfluttum varningi, sem
sýnilegt var, að hækka myndi i
verði. Þvi fór sem fór. Þess vegna
er nú komið sem komið er.
Allir milljarðarnir, sem við átt-
um I gjaldeyrissjóðnum, eru nú til
þurrðar gengnir, verðlagshorfur
þungar, margar greinar atvinnu-
rekstrarins berjast f bökkum, og
hvarvetna aðkallandi stórfram-
kvæmdir, sem ærnu verður til að
kosta.
Stund til að
staldra við
Það má vel vera, að tslending-
um sé miður lagið að kunna sér
hóf og fótum sinum forráð, er þeir
hafa fullar hendur fjár, eins og
veriðhefur fram undir þetta. Þeir
hafa haft öll veður i fangið kyn-
slóö fram af kynslóð I margar
aldir, og kannski er það lögmál að
eitthvað fari úrskeiðis, þegar
niðjar hinna þrautseigu barnings-
manna hafa gnægð fjármuna
handa á milli. Að minnsta kosti
hefur skjótfenginn auður ekki
reynzt haldgóður hér á landi, og
mörg gróðabylgjan runnið að ein-
hverjuleyti út i sandinn.
Fram hjá hinu verður samt
ekki gengið, að enginn getur til
lengdar ástundað meiri eyðslu en
nemur þvi, sem hann aflar, og á
það jafnt við um þjóðina I heild
sem einstaklinga. Þess vegna
verðum við nauðugir viljugir að
taka okkur á. Við getum ekki
endalaust haldiö áfram innflutn-
ingi, sem við eigum ekki fyrir —
kannski að svo og svo miklu leyti
þarflitlum — og við getum ekki
öllu lengur lagt að jöfnu, hvort
það, sem við kaupum, er útlendur
varningur eða innlendur, án þess
að okkur hefnist fyrir það. Og
okkur verður þungur skuturinn,
jafnvel þótt vel sé róið fram I, ef
fimmtungur karlmanna á bezta
skeiði rambar á barmi ofneyzlu
eða byrjandi ofneyzlu áfengis.
Við verðum sem sagt að gera
svo vel aðlita upp og svipast um.
Verðum að reyna að vera skárri,
skynsamari og hagsýnni þjóö en
ráðiöverður af skiptum okkar við
Bakkus á undanförnum árum og
meðferð okkar á dýrmætum
gjaldeyri á liðnu misseri.
Kannski væri ómaksvert að renna
huganum til þeirrar kynslóðar,
sem lagði grunninn að öllu þvi,
sem tekizt hefur að gera I land-
inu, og lét sér fyrst og fremst
hugarhaldið að skila nýjum kyn-
slóðum betra landi, en hafði ekki
það eitt i huga, hvaða þægindi hún
gæti veitt sjálfri sér. —JH.