Tíminn - 26.02.1975, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 26. febrúar 1975
TÍMINN
13
GRUNDVOLLUR SAAASTARFS
ER GÓÐUR VILJl
Það er eitt af einkennum is-
lenzks stjórnmálakerfis, að
stjórnmálaflokkar, sem eru af
allólikum grunni sprottnir, geta
starfað saman. Um það er
sagan ólygnust. Hún sýnir að
allir stjórnmálaflokkar hafa
einhvern tima starfað með sér-
hverjum hinna i rikisstjórn frá
lýðveldisstofnun. Þetta er ein-
stakt, ef t.d. er borið saman við
hin Evrópulöndin.
Einkenni
Framsóknarflokkurinn var
stofnaður 1916 af leiðtogum i
bænda-, samvinnumanna- og
kennarastétt. Fram að heims-
styrjöldinni siðari var
flokkurinn nokkrum sinnum
stærsti þingflokkurinn. Frá 1927
til 1942 má segja, að hann hafi
haft meiri áhrif á uppbyggingu
og stjórnun landsins en nokkur
annar flokkur.
Frá striðslokum hefur hann
alltaf verið næststærsti stjórn-
málaflokkurinn. Hann hefur
aukið fylgi sitt mikið i
kaupstöðum, ef miðað er við
fyrra fylgi, enda studdi hann
gjarnan Alþyðuflokkinn i þétt-
býli áður.
Stjálfstæðisflokkurinn var
stofnaður árið 1929, er Frjáls-
lyndi flokkurinn og lhalds-
flokkurinn sameinuðust. Sem
þingflokkur hefur hann oftast
verið hinn stærsti. Fylgi
flokksins var einkum meðal
hinna „betur settu ” i bæjun-
um, en fylgi hans hefur aukizt
verulega meðal annarra.
Sænskur fræðimaður ritar svo
um islenzk stjórnmál: ,,Ef viö
skilgreinum starfhæft þing-
ræöisstjórnskipulag, sem það
stjórnkerfi er gefur mismun-
andi hópum eða stjórnmála-
flokkum tækifæri til þess að
komast til valda, er hægt að
telja stjórnmál islenzka
lýðveldisins með beztu dæmum
um þingbundið lyðræði. 1 þessu
litla riki hafa reglubundnar
breytingará rikisstjórnum farið
fram. Jafnframt hafa valda-
timabil rikisstjórna verið nógu
löng og árekstrar stjórnar og
stjórnarandstöðu það litlir, að
stjórnmálajafnvæginu hefur
ekki stafaö hætta af.” (Nils
Andrén i Governments and
Politics in the Nordic Countries,
bls. 192)
Samstjórnir Fram-
sóknar-
flokks og Sjálfstæðis-
flokks
1 sliku stjórnmálakerfi, þar
sem samsteypustjórnir eru
venjan, en einflokkastjórnir
undantekningar, verða flokks-
foringjarnir að geta „slegið
af”, i einhverjum málum um
tima a.m.k. Þetta hafa t.d.
foringjar Alþýðubandalagsins
lært eins og aðrir flokks-
foringjar á lslandi.
Frá árinu 1932 hafa
Framsóknarflokkurinn og Sjálf-
stæðisflokkurinn sex sinnum
starfað saman i rikisstjórnum.
Þær verða hér upp taldar og
nöfn forsætirráðherranna i
svigum:
1. Samstjórn Framsóknar- og
Sjálfstæöisflokks, 3. júni 1932-29.
júli 1934 (Asgeir Asgeirsson)
2. Samstjórn Framsóknar-,
Sjálfstæðis- og Alþýðuflokks, 17.
april 1939 - 16. mai 1942 (Her-
mann Jónasson).
3. Samstjórn Alþýöu,- Sjálf-
stæðis- og Framsóknarflokks, 4.
feb. 1947 - 6. des 1949 (Stefán
Jóh. Stefánsson)
4. Samstjórn Framsóknar- og
Sjálfstæðifflokks, 14. marz 1950 -
11. sept. 1953 (Steingrimur
Steinþórsson)
5. Samstjórn Sjálfstæöis- og
Framsóknarflokks, 11. sept.
1953 - 24. jUli 1956 (Ólafur Thors)
6. Samstjórn Sjálfstæöisflokks
og Framsóknarflokks 28. ágUst
1974 — ? (Geir Hallgrimsson)
1 þessum sex samstjórnum
hefur Framsóknarflokkurinn
komið fram ýmsum stefnumál-
um sinum. Samstaða um ýmis
timabundin vandamál náðist.
Það eru einkum þrir dægur-
málaflokkar, sem hafa verið
ásteytingarsteinar Fram-
sóknarflokks og Sjálfstæðis-
flokks i stjórnarsamstarfi:
Kjördæmamál, viðskiptamál og
hermai.
Um kjördæmamálin ætti ekki
aðverða mikillágreiningurmilli
nUverandi stjórnarflokka. Ljóst
er, að þörf er á nokkrum
breytingum á kjördæma-
skipaninni, eins og hér „A vett-
vangi” hefur t.d. verið bent á
(Timinn24. nóv. 1974 bls. 12 og
1. des 1974, bls. 12) Astæða er til
aö ætla, að stjórnarflokkarnir
eigi i þeim málum verulega
samleið.
Viðskiptamálin eru enn sem
fyrr nokkurt ágreiningsefni
flokkanna tveggja, enda liggja
helztu skil islenzka flokka-
kerfisins nokkurn veginn á milli
Framsóknar- og Sjálfstæðis-
flokks (félagshyggja — einka-
framtak) og þvi ekki að furða
þótt nokkuð beri i milli.
Framsóknarmenn leggja
áherzlu á samvinnurekstur, þótt
hann eigi ekki að verða
einokandi rekstrarform heldur
starfa ásamt einstaklings-
rekstri og félagsrekstri sveita-
félaga og rikis. A þetta sjónar-
mið hefur Sjálfstæðisflokkurinn
oft fallizt i framkvæmd.
Um þiöja ágreiningsmálið i
samstjórn flokkanna, þ.e. her-
málið, hefur nU þegar verið
samið i bili a.m.k. Ljóst er, að
Framsóknarflokkurinn sveigði
þar til stefnu sina, en engu að
siður náðust nokkrir áfangar,
svo sem kunnugt er. Má raunar
sýna fram á, að mikilvægustu
áfangarnir, sem þó hafa náðst i
að takamarka áhrif hersins á is-
lenzkt þjóðlif frá þvi að hann
kom hingað, hafa verið gerðir
að frumkvæði Framsóknar-
flokksins.
Mikilvægi samstöðu nú
Ýmis önnur mál mætti og
nefna, sem ágreiningur er um
milli nUverandi stjórnarflokka,
mál, sem lögð eru til hliðar til
þess að samstaða megi nást um
önnur mun mikilsverðari.
Hvaða málaflokkur jafnast t.d.
á við það að bregðast við þeim
efnahagsvanda, sem nU steðjar
að þjóðinni?
Framsóknarmenn og raunar
Ólafur Jóhannesson formaöur
Framsóknarflokksins og Geir
Hallgrimsson formaður Sjálf-
stæðisflokksins.
landsmenn allir, vita vel, að nU
riður á, að nauðsyniegar
ráðstafanir i efnahagsmálum
verði framkvæmdar við hlið
gengisfellingarinnar sem var og
hlýtur alltaf að vera neyðar-
brauð. Þar mun enn eitt
einkenni umbótastefnu Fram-
sóknarflokksins i samstjórn
með öðrum koma i ljós:
umhyggja fyrir þeim, sem Ur
minnstu hafa að spila. Allir
viðurkenna að axla þurfi
byrðar. Þeir, sem lægstu launin
hafa, svo og lifeyrisþegar, eiga
hinsvegar að fá auknar bætur.
Samstjórn Sjálfstæðisflokks
og Framsóknarflokks undir for-
ystu Geirs Hallgrimssonar, tók
við völdum á erfiðum timum i
fjármálalifi þjóðarinnar. Þeir
timar eru enn erfiðari en
nauðsyn bar til, þar sem til-
lögum Ólafs Jóhannessonar til
Urbóta var eigi sinnt s.l.sumar.
Rikisstjórninni er vel treyst-
andi til þess að takast á við
efnahagsvandann af ábyrgð og
góðum vilja. Það hefur hún
þegar sýnt.
Þar skiptir sköpun að þora að
takast á við vandamálin af
festu og láta mismunandi af-
stöðu til veigaminni mála ekki
spilla fyrir.
H.W.H.
ER LÝÐRÆÐIÐ í EVRÓPU í HÆTTU?
Eitt af þvi sem fólki vill
gleymast á velgengnistimum er
aðlýðræðier hreyfing manna en
ekki áþreifanlegur hlutur sem
er fenginn i eitt skipti fyrir öll.
Að þessu leyti gildir um
lýðræðið eins og sjálfstæði
þjóðarinnar: sjálfstæðis-
baráttan er ævarandi, og
lýðræðið verður ekki til lang-
frama nema hluð sé stöðugt að
þvi.
Skilyrði lýðræðis
Reynslan hefur sýnt að
lýðræði er háð ýmsum skilyrð-
um og það getur verið mjög
viðkvæmt og brothætt ef eitt-
hvað fer verulega Urskeiðis. 1
sem styztu máli má segja að
helztu skilyrðin fyrir lýðræði
séu þessi:
Það tekur langan tima að
móta lýöræðisþjóðfélag, og
stjórnskipan þess þarf að hafa
langan aðdraganda. 1
þjóðfélaginu þarf að vera fyrir
hendi allsæmilegt almennt
menntunarástand. Samfélagið
þarf að uppfylla vissar lág-
markskröfur um efnaleg gæði
og afkomuöryggi að mati alls
almennings.
Stjórnkerfið verður að virðast''
viðunandi réttlátt og að minnsta
kosti virkt og starfshæft.
Stjórnarstofnanirnar verða að
vera nógu sterkar til að knýja
fram vilja almannavaldsins. Og
loks verður að rikja i
þjóðfélaginu borgfriður, þannig
að þegnarnir viðurkenni rétt og
hagsmuni hver annars og
stéttirnar hafi komið sér saman
um friðsamlegt samstarf.
A hinn bóginn kemur fyrir
litiö að koma á lýðræðislegri
stjórnskipan af einhverri
skyndingu þar sem sögulegar og
félagslegar forsendur eru ekki
fyrir hendi. Lýðræðið dafnar
ekki heldur i landi þar sem
stjórnarstofanir eru veikar, en
herinn e.t.v máttugur. Þá er
þaö ljóst að sé stjórnkerfið á-
berandi spillt og ranglátt
veröur lýöræði máttvana. Geti
samfélagiö ekki uppfyllt óskir
almennings um efnalega af-
komu eða afkomuöryggi mun
það á svipaðan hátt mjög reyna
á lýðræðisskipanina, enda er
lýðræði að sönnu oft næsta
seinvirkt. Ef upp koma óvenju-
leg vandamál, t.d. efnahags-
kreppa, án þess að hentug lausn
sé fundin, verður það iðulega
banabiti lýðræöis. Slikar aö-
stæður kalla fram stéttaátök
sem geta gert lýðræðisstofnanir
óstarfhæfar. Loks liðast
stjórnarskipanin sundur ef
stórnmálasundrung verður
veruleg i rikinu.
Hve mikill
er munurinn?
NU er það mála sannast að
munurinn á einræði og lýðræði
getur verið næsta litill þrátt
fyrir augljós formsatriði alveg á
sama hátt og nU á dögum er
munurinn á konungsriki og
lýðveldi orðinn smávægilegur
t.d. á Norðurlöndum, eöa mun-
urinn á einkaeign og sameign
framleiðslutækja i velferöar-
samfélögunum. Máttlitið,
frumstætt einræði sem ekki
styðst við leynilögreglu,
fjölmiðla og fjármálalegt vald
yfir efnahagslifi getur jafngilt
stjórnleysi eða miklu frjálsræöi
i reynd. Á hinn bóginn getur
lýðræðiskerfi þar sem
flokkarnir eru orðnir að stofn-
unum, verkalýðshreyfingin er
tengd valdaflokknum meö mjög
sterkt rikisvald yfir atvinnu-
lifinu, fjölmiðla og viðtækt
try ggingakerfi með mikilli
upplýsingaöflun um lif
þegnanna — slikt lýðræðiskerfi
getur á hinn bóginn falið i sér
ýmis helztu einkenni einræðis,
án þess aö nauðsynlegt sé að
breyta starfkrók i sjálfri stjórn-
skipaninni.
1 öllum skilningi er munurinn
á lýðræði og einræði einnig
minni en ætla mætti: Það eru
viöast svipaðir menn sem
veljast til forystu og valda yfir
fjöldann, sambærilegir eða
sömu erfiðleikarnir sem fleyta
mönnum til valda og áhrifa. 1
einræðisriki fer þetta fram i fel-
um og baktjaldamakki, en i
lýðræöisriki er ætlazt til að
umræður séu að miklu leyti
opinberar og ákvarðanir séu
teknar frammi fyrir alþjóð og
séu á vitorði hennar. 1 lýðræðis-
kerfi er valdið einnig tak-
markað t.d. af mannréttindum,
en i einræðisriki verður ekki við
komiö neinni andstöðu,
eftirliti eða takmörkun á
valdinu. Þá einkennist lýðræði
af þvi að þessir valdahópar
skiptast á að halda valda-
taumunum og verða að takast á
um að fá löggildingu fólksins
fyrir valdinu um takmarkaðan
tima hverju sinni, þar sem ekki
er um valkosti að ræða i
einræöisriki. Loks má geta þess
að i lýöræöisriki er viöurkennt
aö menn efist um ágæti
stjórnarfarsins eða fyrirliti það
beinlinis, þar sem þess konar
afstaöa telst til afbrota i
einræðisriki.
Mun lýðræðið
standast prófið?
Lýöræði er mjög ungt
stjórnarform og hefur ekki náð
verulegri Utbreiðslu um
heiminn, 1 stuttu mali má segja
að það sé einkenni þeirra vest-
rænu rikja, sem bUa að tiltöiu-
lega sterkri arfleifð
einstaklingsfrelsis i athafnalífi.
Misjafnlega hefur tekizt að likja
eftir þessu kerfi annars staðar,
og má t.d. benda á,að það hefur
viöast mistekizt i svo nefndum
nýfrjálsum rikjum i þriðja
heiminum. Þar hefur herinn
viðast tekið völdin beint eða
óbeint.
Eins og sakir standa virðist
lýðræðið i nokkurri hættu i
Evrópu vegna þeirrar áreynslu
sem stjórnskipanin verður fyrir
af óvenjulegum efnahags-
örðugleikum, eftir að al-
menningur hefur vanizt góðum
og batnandi kjörum um langt
skeið. Ugg hefur sett af mönn-
um frammi fyrir vaxandi
stjórnmálasundrung, skrif-
stofuveldi og mætti sér-
fræðinganna ofurveldi samtaka
yfir einstaklingum og styrk
einstakra auðhringja og stór-
fyrirtækja. Við þessar aðstæður
geta t.d. brotizt Ut mjög harka-
leg stéttaátök, og hafa menn
látið i ljós efasemdir um að
lýöræðisstjórnskipanin geti
staðizt prófið ef öll þessi atriði
leggjast á eitt.
Það er Ut af fyrir sig efamal
að hætta sé á valdbyltingu i
gamla stilnum, nema þá einna
helzt i Suður-Evrópu. Hættan er
miklu fremur sU aö kerfið
steinrenni, lendi i hönd-
um ákafamanna og þegnarnir
verði reknir eins og fé i rétt og
dregnir i dilka að geöþótta
stjórnvalda. Þess eru dæmin að
slikt sé gert með harkalegasta
hætti án þess að valdamennirnir
telji sér þörf á að breyta staf-
krók, i lögum eða stjórnarskra.
verður við fótum, hvort spyrnt
verður við fótum, ella getur
þetta orðið reyndin árið 1984,
eins og Orwell óttaðist. js
Brandt og Kissinger — Þeir hafa látið I ljósi efasemdir um framtlð lýö-
ræöisins.