Tíminn - 15.04.1975, Blaðsíða 10

10
TÍMINN
Þriðjudagur 15. apríl 1975.
Kristinn Helgi Eldjárnsson:
o
HUGLEIÐINGAR UM
STOFNUN JÁRN-
BLENDIVERKSMIÐJU
Svo sem alþjóð er kunnugt er
nú komið fram á alþingi frum-
varp um stofnun járnblendi-
verksmiðju á Grundartanga i
Hvalfirði.
A undanförnum árum hafa
farið fram athuganir á máli
þessu og hafa þær nú, að þvi er
virðist leitt til samkomulags við
einn verst þokkaða auðhring
veraldar, Union Carbide, um
stofnun og starfrækslu verk-
smiðju þessarar.
Engum, sem mál þetta hug-
leiðir getur blandast hugur um,
að hér er um að ræða eitt
stærsta og örlagarikasta mál,
sem alþingi hefur tekið til með-
ferðar um langt skeið.
Stærð þess er ekki einungis
fólgin i þeim gifurlegu fjárhæð-
um, sem hér er um að ræða,
heldur ef til vill miklu fremur i
þeim áhrifum, sem það kemur
til með að hafa á alla framtið
lands okkar og þjóðar.
Þegar slikt stórmál er á ferð-
inni er einhver nauðsynlegasta
forsendan fyrir farsælli af-
greiðslu þess, að fram fari opin,
almenn og heiðarleg umræða
um alla þætti þess, áður en
ákvörðun er tekin.
Slik umræða og kynning hefur
ekki farið fram, svo viðunandi
sé, og liggja þvi engan veginn
fyrir niðurstöður um vilja þjóð-
arinnar i þessu máli, sem varð-
ar heill hennar svo mjög.
t beinu sambandi við þetta
verð ég að benda á þá smekk-
leysu, að undirbúningsfram-
kvæmdir á Grundartanga skuli
þegar vera hafnar áður en al-
þingi hefur tekið endanlega á-
kvörðun i málinu.
Þau vinnubrögð eru þvilikt
viröingarleysi fyrir alþingi okk-
ar að ekki verður annað séð en
þeir, sem ráöa þarna ferðinni,
liti á alþingismenn sem vilja-
laus verkfæri, sem aðeins eigi
eftir að rétta upp hendi til að
samþykkja. 1 rauninni komi
þeim málið ekki við að öðru
leyti, og skoðanir þeirra, sem
enn liggja ekki endanlega fyrir,
skipti ekki máli.
Ef við virðum fyrir okkur þau
rök, sem helzt hniga að þvi, að
við eigum að ráðast i þessa
framkvæmd, sýnast mér þau
einkum vera þessi:
1. öryggi i afkomu þjóðarbús-
ins aukist, einkum hvað
varðar gjaldeyrisöflun, með
stofnun nýrra framleiðslu-
greina og þar með aukinni
fjölbreytni i atvinnulifi.
2. Stofnun stóriðjufyrirtækja
auðveldi framkvæmd stór-
virkjana og tryggi jafnframt
sölú á verulegu orkumagni,
sem annars nýtist ekki til
fulls.
3. Með stofnun stóriðju sé flutt
inn i landið ný tækniþekking,
sem verði til að skjóta traust-
ari stoðum undir þjóðarbú-
skapinn i heild.
4. Með þvi að setja niður stór-
iðjuver á þeim stöðum, þar
sem aðgengilegt sé að reisa
meiriháttar virkjanir, sé
stuðlað að æskilegu jafnvægi
i byggð landsins.
5. Haldið er fram, að samning-
urinn við Union Carbide sé
svo hagstæður, að hann verði
framvegis góð fyrirmynd og
viðmiðun við gerð fleiri
slikra samninga, ekki sizt
með tillit til álversins i
Straumsvik.
6. Stofnun stóriðju skapi tengsl
við aðrar framleiðslugreinar
og auki þjónustustarfsemi
bæði beint og óbeint i tengsl-
um við stóriðjuna.
7. Málmblendiverksmiðjan
skili gjaldeyristekjum i þjóð-
arbúið, sem nemi allt að 1,5
milljörðum króna á ári.
8. Tekjuafgangur verði milli 300
og 400 milljónir króna á ári.
Til þess að gera sér grein fyrir
þessum röksemdum og gildi
þeirra er nauðsynlegt að athuga
þær hverja fyrir sig og bera þær
saman við gagnrökin og jafn-
framt aðra þætti þessa máls.
Við skulum þvi athuga þessar
röksemdir i sömu röð og þær eru
settar fram hér á undan.
1. Framleiðsla málmblendi-
verksmiðju er mjög einhliða
og er i rauninni aðeins hrá-
efnaframleiðsla fyrir léttan
iðnað, sem ekki er til hér á
landi og ekki er hægt að
reikna með að hér verði i
framtiðinni. Markaðsmál
verða að engu leyti i okkar
höndum og öryggi þessarar
framleiðslu er mjög tak-
markað eins og sjá má af þvi
að ekki þarf annaö en frið-
vænlegar horfi i heiminum til
þess að hún dragist verulega
saman, þar sem járnblendi
er að umtalsverðu leyti notað
til vopnaframleiðslu. Það eitt
ætti að vera siöuðum mönn-
um næg viðvörum um að þeir
séu ekki á réttri leið, meðan
stór hluti mannkyns sveltir.
2. Ekki verður séð skynsamleg
nauðsyn þess að selja erlend-
um aðilum raforku i stórum
stil til að tryggja nýtingu
stórvirkjana. Þvi valda eink-
um tvær ástæður. t fyrsta
lagi höfum við íslendingar
sjálfir fulla þörf fyrir þá raf-
orku sem um er að ræða, og
jafnframt kalla stórsölur
orku til erlendra aðila á nýj-
ar virkjanir fyrr en ella.
Óhjákvæmilegt er aö hafa
einnig i huga þá stórkostlegu
orkubyltingu, sem framund-
an er á næstu áratugum, og
ekki má gleyma þvi, að þó
við eigum mikla orku óbeizl-
aða, þá er hún engan veginn
óþrjótandi, og við höfum eng-
an rétt til að afhenda útlend-
ingum til nota þá orku, sem
óbornar kynslóðir islenzkar
þurfa á að halda i framtið-
inni, að þvi tilskyldu auðvit-
að, að landið verði ekki gert
óbyggilegt áður en þeirra
timi gengur i garð.
3. Um nýja tækniþekkingu er
nánast ekki að ræða fyrir
okkur með tilkomu járn-
blendiverksmiðju, vegna
þess að hún á enga hliöstæðu
i islenzku atvinnulifi og
framleiðir eingöngu hráefni
fyrir erlendan iðnað, en ekki
islenzkan.
4. Atvinnuleg þýðing verksmiðj-
unnar er hverfandi litil. Fast
starfslið við verksmiðjuna
verður liðlega 100 manns, og
ef haft er i huga það gifur-
lega fjármagn, sem fest er
vegna þessarar sáralitlu at-
vinnuaukningar, liggur öll-
um mönnum i augum uppi,
að hér er ekki fjárfest vegna
þeirra tslendinga, sem koma
til með að vinna að fram-
leiðslunni.
5. Sumir halda þvi fram að
samningurinn við Union Car-
bide hafi gildi vegna saman-
burðarins við álsamninginn,
sem menn eru býsna sam-
mála um, að hafi reynzt vera
afleitur i veigamiklum atrið-
um. Þannig verði samningur
þessi góð fyrirmynd við frek-
ari gerð slikra samninga.
Þessi ástæða virðist heldur
veigalitil þegar litið er á, að
við gerð samningsins virðist
eingöngu miðað við stundar-
hag og öll framsýni látin lönd
ogleið. öll rök virðast metin
á fjárhagslegan hátt, en litið
sem ekki hirt um siðferðis-
legan grundvöll málsins.
Þegar harðsnúinn peninga-
hyggjumaður eins og Jón
Sólnes lýsir yfir óánægju
sinni, verður grunurinn um
að samningurinn sé einnig
illa gerður i fjárhagslegu til-
liti að fullri vissu.
6. Þau tengsl, sem skapast við
aðra framleiðslu og þjónustu,
mundu að sjálfsögðu einnig
skapastvið að þvi fjármagni,
sem nú á að veita i járn-
blendiverksmiðju, væri ráð-
stafað i annan atvinnurekst-
ur, aðeins i þeim mun stærri
stil sem slik ráðstöfun fjár-
magns mundi skapa atvinnu
fyrir margfalt fieira fólk og
þar með raunverulegan
grundvöll undir tilveru þess,
en ekki fjármagnsins ein-
göngu, eða svo gott sem. Hér
er auðvitaö fyrst og fremst
átt við matvælaframleiðslu
og léttan iðnað.
7. Gjaldeyristekjur eru taldar
munu nema allt að 1,5
milljörðum króna á ári.
Þetta er einhver þyngsta
röksemdin fyrir þvi að ráðast
i framkvæmdina og er þvi ó-
hjákvæmilegt að skoöa hana
vel áður en ákvörðun er tek-
in. Upplýsa verður meðal
annars hve mikill sparnaður
gjaldeyris yrði þvi samfara
að nota það rafmagn, sem
járnblendiverksmiöjan á að
fá, til húsahitunar i landinu
sjálfu. Ýmis önnur notkun
kemur einnig til greina þegar
i stað, bæði gjaldeyrisspar-
andi og gjaldeyrisaflandi.
Það hlýtur að vera sjálfsögð
krafa almennings, að upplýst
verði i tölum, hvaða þýðingu
slikt hefði með samanburði
við orkusöluna til járnblendi-
verksmiðjunnar.
8. Aætlaður tekjuafgangur
verksmiðjunnar, 300 til 400
milljónir á ári, er svo undur
litill miðað við það mikla fé,
sem festa á i henni, að hann
skiptir nánast engu máli,
öðru en þvi að staðfesta að
verksmiðjan verði ekki rekin
með beinu tapi.Hversvirði sú
staðfesting er, er erfitt að
meta, þvi annað hvort er hér
um að ræða vilhallar upplýs-
ingar Union Carbide, eða lik-
legt er að útreikningarnir
byggist á álika framsýni og
annað, sem frá okkar hlið
einkennir meðferð þessa
máls.
Hér að framan hefur nánast
eingöngu verið f jallað um málið
frá tæknilegu og þó einkum fjár-
hagslegu sjónarmiði, en fleira
kemur til þegar taka á ákvarð-
anir i jafn stóru máli.
Þau vandamál, sem nú
brenna einna heitast á iðnþró-
uðum þjóðum, eru án efa
mengunarmálin. í þeim efnum
er viða komið i slikt óefni, að
ólift er að verða með öllu á þétt-
býlum svæðum. Eitruðum úr-
gangsefnum frá margskonar
iðnaði hefur verið sökkt i sæ og
þeim komið fyrir með öðrum
hætti. Að beztu og fróðustu
manna áliti verður alls ekki séð
fyrir endann á þeim ósköpum,
sem mengunin hefur, og á eftir
að hafa i för með sér. Óheilla-
drýgst á þessu sviði hefur ýmis-
konar stóriðja reynzt og má
fullyrða að vinnsla járnblendis
sé þar engin undantekning
nema siður sé.
Nú er sagt að mengun frá
verksmiðjunni á Grundartanga
verði i algeru lágmarki og
sleppi út i loftið aðeins 1% af
eitrinu. Þetta eina prósent er þó
sagt vera um 250 tonn. Engum
skyldi detta i hug að hin 99 prós-
entin verði að engu. Að sjálf-
sögðu verða þau aðeins eftir
innan veggja verksmiðjunnar
og við stöndum enn frammi
fyrir þvi að þurfa að koma þeim
fyrir. Ef rétt er að 1% i þessu
sambandi sé sama sem 250 tonn,
er hér um að ræða 25.000 tonn af
úrgangsefnum.
Það er svo heldur til þess fall-
ið að valda tortryggni að nota
prósentur i þessu sambandi, þvi
til þeirra er jafnan gripið þegar
blekkja á almenning með talna-
kúnstum. Út af fyrir sig segir
það enga sögu að aðeins 1% úr-
gangsefna sleppi út i loftið,
vegna þess að 1% getur verið
miklu stærra en 100% I næsta
dæmi. Ennfremur má minna á
að ekki rignir yfir fólk og land
prósentum i þessu dæmi, heldur
eitruðu stóriðjuryki og það er
sitt hvað.
Eitt af þvi sem tortryggni
vekur i undirbúningi málsins er
hversu ólik vinnubrögð nú eru
viðhöfð við könnun mengunar-
hættu, þeim sem áður og ann-
arsstaðar hafa verið viðhöfð.
Lifrikisrannsóknir vegna
brúagerða i Hvalfirði hafa stað-
ið yfir um árabil og þykir sjálf-
sagt að haga framkvæmdum i
samræmi við niðurstöður
þeirra. 1 sambandi við járn-
blendiverksmiðjuna eru látnar
nægja upplýsingar frá viðsemj-
anda okkar Union Carbide, sem
á allra hagsmuna að gæta i þvi
að af framkvæmdum verði. Auk
þess liggja fyrir loforð um að
farið verði i öllu að islenzkum
lögum um mengunarmál. Vit-
anlega er þeim mun minni
trygging i vernd islenzkra laga i
þessu efni, sem við höfum tak-
markaðri eigin reynslu af iðn-
aðarmengun en aðrar þjóðir.
Vegna þeirrar sorglegu
reynslu, sem margar þjóðir
hafa orðið fyrir i þessum efnum,
væri sérstök ástæða fyrir okkur
aö fara að öllu með sérstakri
gát. Það er lengi búið að tiðkast
hér á landi að leita umsagna er-
lendra sérfræðinga um ólikustu
efni. Bezt hefur þótt gefast að
leita til norskra aðila, og i þessu
tilfelli hefði það verið sérstak-
lega vel viðeigandi, bæði vegna
reynslu Norömanna i mengun-
armálum og eins vegna hins, að
i Noregi hefur á undanförnum
árum átt sér stað mjög rækileg
umræða um umhverfismál.
Geta má þess, að i Noregi munu
um það bil 2/3 allrar iðnaðar-
mengunar vera af völdum járn-
blendiverksmiðja.
t þessu efni benda allar upp-
lýsingar okkar um reynslu ann-
arra þjóða i sömu átt. Við eigum
að fara að öllu sem þetta mál
varðar með ýtrustu gát. Sá
hraði, sem hafður er á um af-
greiðslu málsins,bendir ekki til
annars en þess, að stjórnmála-
menn okkar loki viljandi augun-
um fyrir hættunni i þeirri gomlu
trú, að sú hætta sem þeir sjái
ekki sé heldur ekki til.
Ljóst er að bygging járn-
blendiverksmiðjunnar og sú
stefna, sem með þeirri fram-
kvæmd væri mörkuð i orkumál-
um okkar,yki stórlega erlend á-
hrif á islenzkt efnahagslif og
raunar alla þætti þjóðlifs á ts-
landi.
Það er eðlilegur og sjálfsagð-
ur hlutur að eiga sem mest og
fjölbreyttust samskipti við er-
lendar þjóðir á jafnréttisgrund-
velli. Þau samskipti mega þó
aldrei verða i þvi formi að við
afsölum okkur neinskonar
landsréttindum né forræði um
okkar mál. Það,að leyfa stofnun
erlendra stórfyrirtækja á is-
lenzkri grund, er ekkert annað
en afsal landsréttinda, og eftir
þvi sem hlutur erlendra aðila i
atvinnulifi á tslandi verður
stærri, aukast likurnar á þvi, að
einn góðan veðurdag ráðum við
okkurekki lengur sjálfir, heldur
eigum örlög okkar undir erlend-
um aðilum, sem hugsa fyrst og
fremst um fjármuni og haga sér
samkvæmt þvi, eins og blóðug
saga nýlendukúgunar sannar.
Eitthvert allra mikilvægasta
atriði þessa máls er sú bylting,
sem framundan er á Vestur-
löndum i öllum framleiðsluhátt-
um, vegna þess að auðlindir og
orkulindir jarðarinnar eru i
þann veginn að ganga til þurrð-
ar. Oliubirgðir jarðarinnar end-
ast ekki nema örfáa áratugi enn
með sama áframhaldi á notkun
oliu. Þetta eykur ásókn i aðrar
orkulindir að sama skapi, og ef
við látum undan þeirri ásókn,
er ekki við öðru að búast en að-
gengilegustu virkjunarmögu-
leikar okkar verði notaðir til
fulls á fáum árum.
Við megum ekki loka augun-
um fyrir þvi að um leið og olia
verður ófáanleg eða ókaupandi
vegna hækkandi verðs, þurfum
við að taka til eigin nota gifur-
legt magn raforku fýrir sam-
göngur okkar, sjávarútveg, iðn-
að og bókstaflega allar þær
greinar I þjóðfélaginu, sem orku
þúrfa að nota.
Það bæri þvi stjórnmála-
mönnum okkar gott vitni og
sýndi að þeir hugsuðu lengra
fram en til loka kjörtimabils
sins, en oft efast maður um að
þeir reyni að sjá svo langt fram
i timann, ef þeir tækju nú þá
ákvörðun að verja þeim mill-
jörðum, sem hér er um að ræða,
til þess að búa þjóðina undir þá
byltingu, sem framundan er i
orkumálum. Þetta verður að
gerast nú strax, ef takast á að
afstýra slysi.
Eitt af þvf, sem mér fellur á-
kaflega illa i málflutningi
ýmissa þeirra manna og fjöl-
miðla, sem tekið hafa að sér að
flytja fagnaðarerindi málm-
blendisins, er það hvernig reynt
er að gera einstaka menn tor-
tryggilega málinu til framdrátt-
ar. Hér er einkum ástæða til að
benda á aðförina að Magnúsi
Kjartanssyni, fyrrverandi iðn-
aðarráðherra. Magnús mun
hafa átt einna stærstan þátt I
undirbúningi málsins á tima
vinstri stjórnarinnar (blessuð
sé minning hennar) en siðan
hefur hann snúizt til andstöðu
við máliö vegna gjörbreyttra
aðstæöna I orkumálum við til-
komu oliukreppunnar. Honum
er nú ákaflega legið á hálsi fyrir
þessi skoðanaskipti. Ekki verð-
ur þó betur séö, en hér hafi sá
skipt um skoöun, sem manna
beztmun þekkja alla sögu máls-
ins, og ætla má að ástæður hans
muni ærnar til þessara skoð-
anaskipta.
Það að skipa um skoðun að
vandlega athuguðu máli og af
gildum ástæðum er manndóms-
merki. Að leggja mönnum slikt
út til lasts og reyna að nota það
eigin málstað til framdráttar, er
litilmennska og ber að jafnaði
vitni slæmum málstað.
Við Islendingaer erum og vilj-
um áfram vera lýðræðisþjóð.
Til þess að risa undir nafni að
þessu leyti, verðum við að virða
lýðræðislegar leikreglur.
Grundvallarregla lýðræðis-
legra vinnubragða er að gera
valkosti ljósa fyrir þeim sem
rétt eiga til að velja. 1 þessu
járnblendismáli gildir nákvæm-
lega það sama og um önnur mál
sem taka á ákvörðun um á lýð-
ræðislegan hátt, og þar sem við
Islendingar erum einnig miklir
peningahyggjumenn ætti að
setja fjárhagsleg rök hinna
tveggja meginleiða i máli þessu
upp á sem einfaldastan hátt til
samanburðar. Að svo búnu er
hægt að taka lýðræðislegar á-
kvarðanir en fyrr ekki, þvi hing-
að til hefur augljóslega ýmislegt
verið gert til að flækja málið og
leiða hugi fólks frá eðli þess og
inntaki. En umfram allt verður
málsmeðferðin öll, sem og loka-
ákvörðunin,að byggjast á fram-
sýni. Timinn er naumur og við
höfum ekki efni á að gera á
þessu sviði nein meiriháttar
asnastrik.
Sú kreppa, sem nú gengur yfir
Vesturlönd, er allt annars eðlis
en fyrri kreppur. t þetta sinn
byggist hún fyrst og fremst á
þvi að þær ódýru orkulindir,
sem gert hafa öran hagvöxt i
iðnaði þessara landa möguleg-
an, eru á þrotum. Þessi kreppa
verður þvi ekki læknuð með
hefðbundnum aðferðum. Hér
dugar ekkert annað en gjörbylt-
ing gildismats og lifnaðarhátta i
vestrænum samfélögum. Ráð-
deild og sparnaður verða að
Framhald á 19. siðu