Tíminn - 29.08.1975, Blaðsíða 11

10
TÍMINN
Föstudagur 29. ágúst 1975
Föstudagur 29. ágúst 1975
TÍMINN
Þetta er annaö dæmi um endurnýjun, þar sem húsafriðunarsjónar-
miöiö hefur hreiniega gleymzt. Þetta er hús Einars Þorgeirssonar f
Hafnarfirði. Húsiö hefur veriö tekiö i gegn og endurnýjað ytra, en um
leið er þaö rúiö sérkennum slnum og skrauti, sem er ósaðskiljanlegur
hluti af arkitektur þess. Þó má segja sem svo, aö enn sé hægt aö
bjarga þessu, t.d. meö þvf aö færa glugga og annaö I upprunalegu gerö
sina.
Þetta er táknrænt dæmi um gildi húsafriöunarstarfs. Ef fram-
kvæmdir heföu dregizt eitt ár eöa tvö, má ætla aö eigendur hússins
heföu fært þaö til upphaflegrar geröar og þess viröuleika er fylgdi
húsinu frá fyrstu tiö.
Eitt af þvi nýjasta, sem maöur-
inn hefur fundiö upp á, er aö göm-
ui hús séu betri en ný, gömiu
húsahverfin, full af skeifingu og
ógn, myrkri og órækt séu i raun
og veru menningarleg verömæti,
sem beri aö varðveita og um-
gangast af mildi og varúö.
Þetta er ekki einasta á íslandi,
þar sem ungmenni og alls konar
kverulantar, eöa menningar-
snobbarar mynda fjölefli lögleg-
um byggingayfirvöldum til traf-
ala og borgaryfirvoldum til ama.
En þessir hópar hafa völd, mik-
il völd. Þeir komu i veg fyrir að
Seðlabankinn fengi að byggja ut-
anum peningakistla sina og
skuldabréf, og þeir hafa — enn
sem komið er a.m.k. — komið i
Vilhjálmur Hjálmarsson,
menntamálaráöherra. Beitti sér
fyrir lagabreytingu og kom hús-
friöunarsjóöi á laggirnar 8
milljónum veröur variö til húsa-
friöunar á næsta ári.
Ingvar Glslason, alþingismaöur.
Flutti tillögu á alþingi um hús-
friöunarsjóö.
veg fyrir að Bernhöftstorfan yrði
rifin, eða flutt burtu, og þeir
munu I vaxandi mæli halda áfram
að skelfa stjórnmálamennina —
sem reyndar voru ekki of kjark-
miklir fyrir.
Það sem einkennir þessa I-
haldssömu fjöldahreyfingu fyrst
og fremst er, að við hana eru orð-
uð þau öfl, sem annars telja sig
boöbera frjálslyndis á sem allra
flestum sviðum, og borgir sér-
fræðinganna, Breiðholtsjökull,
Fossvogshverfi, Álfheimar og
hvað það nú annars heitir, viröist
skelfa þetta fólk meira en orð fá
lýst og þá snúa menn sér i ör-
væntingu að gömlum kofóttum
húsum, sem reist voru á skútu-
öldinni, eða i upphafi járnskipa-
aldar og nú berjast stálætur —
dapurlegir tæknifræðingar á móti
skáldum, listamönnum og öðrum
tilfinningamönnum, sem verja
vilja borg sina götu fyrir götu,
hús fyrir hús.
Húsfriðunarár
Evrópu i
Norræna húsinu
1975
Um þessar mundir stendur yfir
I Norræna húsinu sýning, sem
haldin er i tilefni af Húsfriðunar-
ári Evrópu 1975, en húsafriðun er
ekki einasta stunduð á íslandi,
heldur i öllum meiriháttar rikjum
Evrópu. Pólverjar endurreistu
Gdansk, sem Hitler sprengdi i loft
upp. Það tók mörg ár, en loks
hafði Kadlubovsky tekizt að setja
alla steinana á sinn stað aftur.
Sama gerðu fleiri þjóðir, og er
ekki grunlaust að þessi húsafrið-
unaralda eigi rætur sinar að rekja
til styrjaldarinnar, enda minna
tilviljanakenndar sprengingar
striðsins óneitanlega á húsarif
nútimamannsins.
Þrjár sýningar
Norræna húsið minnist Húsfrið-
unarárs Evrópu með sýningu i
kjallara hússins. Þar eru reyndar
starfandi þrjár sjálfstæðar sýn-
ingar. í aðalsal er likan af Bern-
höftstorfunni, unnið af Sigurði
örlygssyni, listmálara og Torfu-
manni. Þar er predikunarstóll og
fleira úr Bessastaðakirkju, ásamt
prentuðu skoti á húsameistara
rikisins (þáverandi) þar sem
hann er gagnrýndur fyrir að hafa
rifið inventar kirkjunnar og eyði-
lagt það. Svo eru ýmsir munir úr
Uppsölum, húsi sem stóð framan
við Herkastalann á horni Túngötu
og Aðalstrætis.
Meginefninu er siðan komið til
skila með ljósmyndum af göml-
um, merkilegum húsum, sem
sum eru horfin.
Þá tekur við pólitisk sýning,
sem er öll á spjöldum. Hún heitir
Norræni timburhúsabærinn. Þar
er timburhúsið skilgreint i nútim-
anum á áhrifamikinn hátt. Gefinn
er út fjölritaður bæklingur, þar
sem gengið er i örfáum orðum út
frá setningum eins og t.d.:
3. ,,En viö getum ekki búið i
söfnum”.
4. ,,Ég hefi búið I gömiu hreysi,
og veit vel hvernig það er. Börnin
min skulu ekki þurfa að alast upp
i fátækrahverfi”.
5. „Gömlu hverfin laða að sér
félagsleg vandamáj” og .s.frv.
Innst er svo litskyggnusýning,
þar sem annars vegar er bent á
ýmislegt athyglisvert i húsagerð
á íslandi, en hitt augaö er með
myndir frá Bernhöftstorfunni og
málningunni, sem þar var framin
I fyrra.
Hörður Ágústsson, listmálari við eina myndanna á sýningunni I Norræna húsinu, enHörður sagði á
þessa leið:
Það er eftirtektarvert, að tslendingar kölluðu fyrsta arkitekt sinn tónskáld. Þaö var Helgi Helgason. Hann
teiknaði öll þessi hús og I þessu var hann fæddur, sagði hann og benti á einlyft hús I Þingholtunum.
Rætt m.a. við Hörð Agústsson
umhúsfriðun og möguleika eldri
húsa til að varðveitast á grund-
velli sínum í landlausri höfuðborg
Skipulagsleysi
einkenni athafna
Það virðist einkum vera árang-
ur varðveizlumanna, að menn eru
nú yfirleitt sammála um, að sum
gömul hús sé æskilegt að varð-
veita. Agreiningurinn er miklu
fremur um það, hvaða hús séu
verðmæt og hvaða hús ekki. Þeir
sem lengst vilja ganga, vilja engu
breyta, allt á að vera eins og það
var. Hinir, sem skemmra eru á
veg komnir, vilja varöveita heil-
leg hverfi og einstök hús þá i safni
eins og Árbæjarsafninu, sem þeg-
ar hefur sannað ágæti sitt.
En þrátt fyrir allt, þá kemur
maðurinn með kúluna oft,
snemma morguns og enn eitt
húsið er horfið úr bænum, nýtt ör
er i andliti hins forna bæjar.
Menn geta bent á slys, sem
orðiö hafa, bent á ýms mistök og
eyðileggingu, en höfum við mótað
raunverulega stefnu? Hefur okk-
ur tdcizt að fá almenning til liðs
við húsafriðun?
Rætt við Hörð Ágústsson
Páfi húsaíriðunarmanna er
Hörður Agústsson, listmálari,
sem unnið hefur ómetanlegt starf
á þessu sviði. Hann sá um
uppsetningu sýningarinnar i Nor-
ræna húsinu, og við hittum
hann að máli á dögunum og
spurðum hann fáeinna spurninga
um varöveizlu gamalla húsa.
Fyrst spuröum við.
— Eiga menn að búa á einhvers
konar söfnum?
— Það hafa verið uppi tvö
sjónarmið i húsafriðun. Að við-
halda húsum á staðnum, þar sem
þau voru reist, eða flytja þau i
safnhverfi eins og t.d. Árbæ
Með þessu er ekki verið að
skikká menn til að búa á „söfn-
um” heldur gerum við ráð fyrir
að fólk haldi húsunum við, og þá i
upprunalegri gerð þeirra, en
menn koma með sinn isskap,
sjónvarp og heimilistæki. Raunin
er lika sú, eins og þér er líka
kunnugt, að fólk vill einkum ungt
fólk — búa i gömlum húsum, og
það hefur komið sér ótrúlega vel
fyrir i þeim og skapað sér það
vistleg, þægileg heimili, sem i
engu gefur eftir nýjum ibúðum.
Þetta fólk hefur ekki aðeins
tekið tillit til húsanna sem
menningarsögulegra gripa,
heldur hefur það lika innréttaö
sig á nútimalega visu.
Hús sem
„verða“ að hverfa
— Hínu er svo ekki að leyna.að
sú staða kemur upp, að gamalt
hús er raunverulega fyrir, og
verður að vikja af stað sinum og
grunni. É get nefnt sem dæmi, aö
skipulag fyrir Reykjavfk frá 1963
gerir ráð fyrir ákveðinni sam-
gönguæð gegnum bæinn, sem átti
að leggja að velli tugthúsiö,
amtmannshúsið, sem þegar er
horfið og Uppsali, en það hús er
einnig horfið.
dagsstil, heldur er þetta nýtizku
hús.en það er af hóflegri stærð og
án þess yfirlætis, sem svo oft ein-
kennir ný hús á íslandi. Þetta hús
ergottdæmium það,hvernig unnt
er að byggja hús^ sem fellur inn i
gamalt hverfi.
Húsið er i senn ákaflega
kurteist, og samt nútimalegt, en
um leið gott dæmi um nýtt hús i
gömlu hverfi. Gallinn hefur verið
sá, að við höfum alltaf fengið svo
vonda hluti inn I gömlu hverfin.
Þegar þetta dæmi er skoðað —
að nútimalegt hús getur fallið að
gömlu umhverfi, þá freistast
maður til að ala þá von, aö
óbyggðar lóðir i gömlu smáhýsa-
hverfunum megi nýta fyrir ný
hús lika, án misþyrminga.
— Við getum sem sé byggt
þarna með aðgæzlu og flutt til hús
á óbyggðar lóðir.
Stöðugt skemmdar
starf er unnið á
gömlum húsum
— Nú hljóta allir að sjá, að þótt
hús séu ckki rifin, eða flutt af
grundvelli sínum, þá er unnt að
reita sérkenni þeirra burt, breyta
þeim og afskræma þau. Hefur
nokkuð verið gert til þess að varð-
veita ytra útlit húsa t.d. I Reykja-
vík?
— Þetta er að minu viti ein af
hinum brennandi spurningum er
varða húsafriðun almennt, þvi
hún snertir ekki aðeins ibúa
húsanna og yfirvöldin, heldur alla
vegfarendur og alla bæjarbúa, að
ekki sé talað um höfunda
húsanna.
Það verður að segjast eins og
er, að kurteisi manna gagnvart
þessum hlutum hefur verið áfátt.
1 þessu tilfelli, þar sem um er
að ræða löggerning, sem við
ráöum ekki við, þá vil ég fá eitt-
hvað af svoleiðis húsum i Ár-
bæjarsafn eða á annan stað. Mér
kemur til hugar til dæmis, að ef til
vill gætum við flutt slik hús á
óbyggðar lóðir i gömlu hverfun-
um, til þess að þétta þau hæfilega.
Annars fá þau á söfn, ef þau hafa
byggingasögulegt gildi.
Kurteist hús i
gömlu hverfi
— Nú eru I gömlu hverfunum
óbyggðar lóbir. Hvað á að gera
viö þær?
— Það á auðvitað að nýta þess-
ar lóðir undir hús. Hitt er svo
annað mál, að þess hefur ekki
verið gætt sem skyldi, að húsin
féllu inn i hverfismyndina. Þau
þurfaaövera af svipaðri, hóflegri
stærð og þau mega ekki skera sig
úr.
Tvö sjónarmið hafa komið upp
til að fylla skörð i gömlum húsa-
hverfum. Að flytja þangað gömul
hús, sem eru fyrir af skipulags-
ástæðum, og svo að reisa ný hús.
— Það er hægt að nefna mörg
dæmi um að hús hafa verið reist i
gömlum hverfum, þar sem þau
nýju eru til spillis, en við getum
lika bent á góða hluti, t.d. hús,
sem Hróbjartur Hróbjartsson,
arkitekt hefur byggt á horni
Njarðargötu og Bergstaðastrætis.
Hróbjartur hefur reist sér nýtizku
hús, sem ekki er i neinum gamal-
Eigendur hinna gömlu húsa eru
stöðugt að vinna skemmdarstarf
á húseignum sinum og bygginga-
sögulegum verðmætum. Menn
nema burtu pósta úr gluggum,
nema brott skraut af húsum og
eftir standa húsin rúin einkennum
sinum og fegurð.
— Þó vil ég taka það fr^m, að
það hefur komið fram skriður i
hina áttina, að menn hafa breytt
viðhorfum sinum til húsanna og
jafnvel eru þess dæmi að menn
séu byrjaðir að fara i hina áttina
aftur, sumsé að færa húsin frem-
ur i' upphaflegt form, en breyta
þeim. Hinir siðasttöldu eru þvi
miður enn of fáir.
— Við erum einmitt með á
þessari sýningu að reyna að gera
samanburð — fyrir og eftir, þar
sem tekin eru hroðaleg dæmi um
breytingar á húsum og svo sýnum
við lika góða hluti, þar sem hús-
um er haldið við i sinni uppruna-
legu gerð.
Frumvarp Ingvars
Gislasonar, alþingis-
manns, og Vilhjálms
Hjálmarssonar,
menntamálaráðherra.
— Nú hafa fengizt peningar til
hiisafriðunar með nýjum lögum?
— Já, það má segja sem svo.
Saga þessa máls er sú, að á árun-
um 1967—’68 voru þjóðminjalögin
endurskoðuð. Var þá felldur inn i
þau nýr þáttur um húsafriðunar-
mál. Var þá komið á sérstakri
nefnd, sem heitir húsafriðunar-
nefnd, en henni er ætlað að sjá um
friðun húsa.
Nefndin er skipuð eftir sérstök-
um reglum og hún hefur starfað i
nokkur ár.
Rögnvaldur ólafsson, arkitekt, var okkar fyrsti arkitekt f nútima-
skilningi. Húsavlkurkirkja var fyrsta kirkjan sem reist var eftir hann
og þykir hún meö fegurstu kirkjubyggingum hér á landi.
Þessi mynd er af Hjaröarholtskirkju I Dölum, sem einnig er eftir
Rögnvald og er hún talin fyrsta kirkjan, sem hann teiknaöi, þótt hún
væri byggö sföar. Hann mun hafa teiknað hana á skólaárum slnum
fyrir séra ólaf ólafsson I Hjarðarholti.
Rögnvaldur skrifar séra Ólafi, vini slnum, og segist vera aö gera eitt-
hvaö alveg sérstakt I kirkjustll og þetta var útkoman.
— Þetta afgreiöir okkar kynslóö nú svona, sagöi Höröur Agústsson,
þeir augnstinga kirkjuna, mála hana I ferlegum litum, og svo er hún
auk annars illa leikin innra klædd meö trétexi og er máluð meö plast-
málningu. Þessa kirkju þarf aöfæra I upphaflegu gerö slna.
Dæmi um góöan hlut. Landshöföingjasetrið viö Þingholtsstræti. Húsiö
er endurnýjaö og býr aö fyrstu gerö, ytra sem innra. Hinumegin við
götuna er franska sendiráöiö, sem einnig býr aö fyrstu gerö. Þetta er
dæmi um góöa hluti.
Það kom hins vegar fljótt i ljós,
að þessi húsafriðunarnefnd hafði
enga fjármuni undir höndum og
gat i rauninni litið aðhafzt, eða
liðsinnt fólki, sem vildi vinna að
friðun.
Ýmsum ágætum mönnum var
þetta ljóst og m.a. flutti Ingvar
Gislason, alþingismaður frum-
varp um sérstakan húsafriðunar-
sjóð, en út úr þvi kom það, að.
Vilhjálmur Hjálmarsson,
menntamálaráðherra flutti
breytingartillögu við þjóðminja-
lögin, þar sem þessari sjóðsstofn-
un var komið fyrir i þjóðminja-
lögum og sjóðurinn sem ber heit
ið húsafriöunarsjóöur var settur
undir stjórn húsafriðunar-
nefridar. Þessi lög tóku gildi nú i
vor og mun sjóðurinn taka til
starfa nú um áramótin.
Þetta er mikið framfaraspor,
þvi að þá er unnt i nokkrum mæli
að aðstoða fólk við að lagfæra og
koma sinum húsum til upphaf-
legrar aðgerða. Mig minnir að nú
verði til ráðstöfunar i þessu skyni
um 8 milljónir króna.
Sjóðnum er ætlað það hlutverk
að aðstoöa við geymd menningar-
sögulegra húsa.
Torfan getur skilað
hagnaði.
— Svo vikið sé aö lokum aö
hinni frægu Bernhöftstörfu. Er
hugsanlegt, aö unnt sé að endur-
byggja torfuna og koma henni i
leigu, sem staöiö gæti undir
kostnaöinum viö endursmlöina?
— Svo er talið. Við höfum gert
rikin ákveöin tilboð þar að lút-
andi. Teljum að ef fé fæst til
endursmiði, þá megi koma upp
þama mjög skemmtilegri starfs-
stöð. Þarna má reka kaffihús,
listvinnubúöir, verkstæði marg-
vislegra handverksmanna -og fl.
þess háttar. Það er mjög veiga-
mikið að húsin séu notuð, séu i
tengslum við lifið I borginni og
það á að vera meginstefnan að
gömul hússéu notuð til sinna upp-
haflegu þarfa, sagði Hörður
Agústsson að lokum.
Jónas Guðmundsson.
HÚSFRIÐUNARÁR EVRÓPU 1975
SÝNINGUNNI LÝKUR UM HELGINA
Litið inn á stórmerka sýningi j í Norræna húsinu