Tíminn - 22.11.1975, Blaðsíða 9

TÍMINN
Laugardagur 22. nóvember 1975.
Laugardagur 22. nóvember 1975.
TÍMINN
9
„PRENTLISTIN
BREYTIR HEIMINUM"
Athyglisverð sýning á Kjarvalsstöðum
. t r
Gutenberg
Mjög litið er vitað um ævi
Gutenbergs, hann varð ekki al-
mennilega frægur fyrr en eftir
dauða sinn. Menn vita ekki með
fullri vissu hvenær hann fæddist
og dánardægur er heldur ekki
vitað út i hörgul. Meira að segja
er talið að myndir af honum séu
annaðhvort af öðrum, eða gerð-
ar eftir ágizkun.
Gutenberg var fæddur i Mainz
og var komin af efnuðu fólki.
Faðir hans hét Gensfleisch, en
Gutenberg tók nafn sitt eftir
fæðingarstað móður sinnar.
Hann bjó lengi i Strasbourg, og
hugsanlega hefur hann verið
farinn að gæla við hugmyndina
um lausletur þegar árið 1438.
Hann fluttist til Mainz árið 1444-
’48 að þvi er talið er.
Það mun hafa verið árið 1450
sem Gutenberg fékk peninga að
láni hjá Jóhanni nokkrum Fust
til þess að láta gera prent-
smiðju. Hann gat ekki endur-
greitt lánið, og varð aö láta
prentsmiðjuna i hendur Jo-
hanns Fust, sem tók við rekstri
hennar ásamt tengdasyni sinum
Peter Schöffer.
Gutenberg fékk nú fé að láni
hjá Conard Humprey og setti
upp aðra prentstofu.
Arið 1465 heiðraði kjörfurst-
inn Adólf af Mainz Gutenberg og
lét honum i té eftirlaun, sem
hann hélt til dauðadags, en
launin voru klæði og vin.
Hin fræga biflía
Gutenbergs
Frægasta verk Gutenbergs
var Gutenbergs-biflian, sem
talin er vera ein fegursta bók
veraldar fyrr og siðar.
Þessi dásamlega 1282 blað-
siðna, tveggja dálka bók er talin
hafa verið prentuð árið 1456, —
að einhverju leyti þó af Schöff-
er, þvi að vitað var að Guten-
berg gat ekki komið bókinni i
sölu til þess að greiða skuldirn-
ar við Fust og vann að prentun-
inni, þegar hann missti allt.
Gutenbergs-biflian, stundum
nefnd Mazarin-biflian, hlaut
heimsfrægð, er eintak af henni
fannst árið 1760 i bókasafni

á’utíitlfeitíiœ i)»f uoejnufmt
(jlflpriuripiotttauittnmniú oinm'
fft mram. Jttta aumu trat iuanio it
uatuoittmubrttrátfujSrataliiiri-
tt (po biiifcttljat fup anuao.IDiritrp
I mio.jfíatluf.fftEa4atluf.ituidtt
tmoluttttitptflttlnnartlumficiuií....
I attnitirio.aiptllauittplumubitnu
bitutbtao tiofluu.,,fa4iiiii tttutlgi tt
r imint btto u nuo.iDtfit tp ttuo.jttat
[ hniiainmpiiumtoio atiuaunbiuí
taiatiuaoabat|uio.l£t&atlmofit. /
mauitntiitbiuíritir. aquao qut ttát
I rubftmiammtoabljtjonttautfiip
| flnunmniui ttfa4iitita.Ylomuini;
uo flnuanmuú tdún fltflú t utfpt
I tt ttiaut bito &riin,.iBifit utto ttuo.
Ifouottgmf aipit qut fub ttlo lút in
louiuimtuipartatariba.Jítfa4iit
íta.Cruorauitbtuoaribamtttram:
mnottgurioiufi); aquat) .ípitllauic /m
itiana.ftuibitbmotptftttbmui.tt '*
þiiit. 'fimniim tttta flubú uittnmu tt
[Eatimtf ttmm: t liDUÚp)inifli)fliiico
I fluflú iuna flmuo 11411.011" ttmm in
I fnuttípnliifuptm:á.ít6i4úftta.ft
I piumlie tma bttbá mtniif 1 flramri
I ttmciunafluiuofuúúifluútbfluito
Lfluflú t tpbto uuúqbtp fcinmtf fttim
Pfpttit fliö.fftuiriu ttuotptftttbinú:
| o fltdú ttt utfpt tt manc bito nrriuo. O
I Diriapautitaio.jfianiluiniuaria
I in flmtamöo tfli-t biuibát btmt at
I noflniui Out m fifltun qia tt ninn
nnnoout luttát in finuamttn nti tt
I illuraintt ttttá. fft faflú t itn.jftriiq;
rttuo buolumiaria manna:lumiatt
I maiuourpií^ttnicitrluttuattItmt,
! utptffttitofliittfllaÐ.ipiruittauiii
fltmamfto tfliutlutttmtrup ntra:a
pflftut biriarnoAi-iDiuiOcttnt lutf
at tmibtao. ft uibit td tp tlftt tuiuh
ir Ea4ú t oflgn mam bito quamio.
toirittriátt,.f6tobumtnqutttpriIt
aitinte uiumúo f uolaalt fuptr ttnn-
fubflniunufra nli.ffttauinp taio att
gtanbia-ct nrant aínra uturntt mq;
tttotabilt quá.pnurcrátatiucífprifl
ruao-ioimituolatiltftömflttffruú.
rio rirano.ffcdíiit r mftiplitamiui-i
npfttt aquao.mario-nutfq) mftipli-
tttiifuptfftá.fftfaflútutfgtituaut
bito quara.ihirit quoq; nmo.|hto-
butat tnra atam uiutmt iu fltntluo.
iuniman rtprilia-i Itfliao mrt ftöm
fptricofuati.Jfa4úq,fita.jftftatlfl
ftttíao nrtt rofra fpctito ftrao-iuinm.
ta 1 ontm nprilt ittttíjrtmrt ftio.jEr
uibitbtuo qirf&tbtuuHrnir.ffttria.
utuo bofnu ab nuagiuf 1 fifltubmf
irattra-i prtfitpifrilmttnrio-tt uo!a>
rilibfnii i ftttiio uiiiúfni; tttrr-oinírp
ifptði qb raouttur í rttta. ffr trtauit
bmo boinu abrmaflinf tfifuubiuf
fuá-ab niuiflínf bri ccrauit illú-nia-
flulú fftmiuá tnauit too.iftnubifir
q;iliionnio-4ait.fftflrittmifliplica I
raini 1 npltttttnú-tt fbicitt tá-n búa>
mini piflito niario-cr uolanlito tdi-
tr uuiutriio aitimárito quc nuumt
fup ttná.Eurítqi ntf.ffctt bcbí uobir
ommbitbá afftmra ftuimfug trrrií-
trunuflalifluaqmbittin&nitttpio
IhnmifBntiofui-utriiuuobioíricá 1
miadio ainunbitttrc-öiuqiuolura
tcfi mnirariio q mounur iu nrta-i f
quito tft ammauiufo-utbabtát ab
u tfrmbú. Ift Ea dii cfl ira.xiibitq; ttuo
miida qm ftrtrat-rttát unlbtbona.j
Y
Gutenberg-biblían
kardinálans af Mazarin. 47 ein-
tök munu nú vera til af bókinni,
en aðeins tvö eða þrjú alveg
heil, eitt þeirra er i MQnchen, en
annað i Vinarborg, og sögur eru
um að hið þriðja. alheila hafi
fundizt fyrir nokkru i skóla i
Þýzkalandi.
Mér er til efs að við gerum
okkur i fljótu bragði ljóst hversu
stórkostlegt framlag Guten-
bergs var til heimsmenningar-
innar. Fjölföldun á rituðu máli
voru uppskriftir og annað ekki.
Það var dýrt að skrifa upp bæk-
ur, og bækur voru þvi einkum
forréttindi hinna fáu lærðu og
hinna auðugu. Meðal þeirra,
sem áttu skrifaðar bækur var
kirkjan.
Prentlistin
breiðist út
Áður en Gutenberg kom til
sögunnar var biblian bundin við
keðju, þvi að varðveita varð
þessa dýrmætu bók fyrir þjóf-
um. Við þessa keðju losaði
Gutenberg bibliuna og allar
aðrar bækur, með þvi að gera
þær ódýrari en áður var. Marg-
ir, sem ekki höfðu átt þess neinn
kost áður að eignast bibliuna,
gátu nú keypt þessa bók. Ekki
liðu nema fá ár frá Gutenberg
bibliunni þar til önnur latnesk
biblia kom út, og siðan komu
enn nýjar útgáfur. Þegar komið
var fram undir aldamótin 1500
var farið að prenta i allri
Evrópu. Fjöldi þeirra, sem les-
ið gátu, fór sifelt vaxandi. Ekki
leiö á löngu þar til prentlistin
hafði breiðzt út um allan heim.
(Hún kom til tslands um það bil
1530). Prentsmiðja var opnuð i
Mexikó árið 1539, siðan kom
Indland 1556. Farið var að
prenta i Perú 1584, hér fara á
eftir nokkur ártöl, sem sýna
hvenær prentsmiðjur voru fyrst
stofnaðar i nokkrum löndum:
Japan 1590, Filippseyjum 1602,
Libanon 1610, Boliviu 1610,
Bandarikjunum 1639, Iran 1640,
Finnlandi 1642, Kina 1644,
Argentinu 1700, Brasiliu 1706,
Sýrlandi 1708, Kolumbiu 1738,
Kanada 1752, Chile 1776, Suður-
Afriku 1784, til Ástraliu kom
fyrsta prentsmiðjan ekki fyrr en
1802.
Við eigum ekki neitt til, sem
Gutenberg hefir skrifað með
eigin hendi, enga mynd, sem
sýnir okkur, hvernig hann leit
út, og einnig er gröf hans okkur
týnd. Eftir hefur okkur verið
látið nafn hans sem uppfinn-
ingamanns prentlistarinnar, og
við eigum bibliu hans. Þessi
fyrsta prentaða bók i heiminum
er þann dag i dag meðal allra
fegurstu bóka. Gutenberg tókst
með tuttugu ára vinnu að koma
list sinni á svo hátt stig, að
biblia þessi stendur ekki að baki
hinum ibúðarmestu handritum
Johannes Gutenberg.
Koparstunga eftir A. Thevet,
frá árinu 1584.
að fegurð. Hann bjó sér til kerfi
styttinga, tvöfaldra bókstafa,
bókstafabanda og tengibók-
stafa, og með þvi tókst honum
að ná undursamlegu samræmi i
heiidarmynd leturflatarins.
Kjarni uppfinningar hans var
fólginn i steypun einstakra
málmbókstafa. Nauðsynlegt
var að búa til stálstimpil fyrir
hvern og einn bókstaf og hvert
merki, sem siðan var slegið i
litla koparblökk. Þannig varð
steypimótið til, en i þvi var hægt
að steypa eins marga stafi og
menn vildu með sérstöku hand-
steypitæki. Stöfunum, sem
þannig voru til orðnir, var kom-
ið fyrir i hólfum i setjara-
kössunum og úr þeim voru þeir
settir, eftir handriti, i sérstaka
haka, sem gerðir voru úr viði.
Úr ákveðnum fjölda lina var
gerður dálkur og tveir dálkar,
aðskildir með mjóu speldi, voru
bundnir i blaðsiður. Þessi setta
siða var siöan rammlega fleyg-
uð niður i pressuna, svert með
prentkylli og prentuð á pappir
eða bókfell. I þrjú ár samfleytt
vann Gutenberg að þvi að
prenta bibliu sina, ásamt prent-
sveinum sinum. 1280 siður henn-
ar eru hver annarri fallegri og
betur gerð.
Tæknin
Einstök tæknileg atriði i list
Gutenbergs hafa verið óbreytt
öldum saman. Pressan var upp-
haflega að öllu leyti úr tré, en
þegar farið var að gera nokkra
hluti hennar, þar á meðal ásinn,
úr málmi, minnkaði hún.
Höfuðatriðin breyttust þó ekki
fyrr en á öndverðri 19. öld, og
málmbókstafirnir voru öldum
saman búnir til á sama hátt og á
dögum Gutenbergs, með
stimpli, steypumóti og hand-
könnu. Um langt skeið settu
setjararnir texta sina á sama
hátt og sjá má á fyrstu mynd-
inni af prentsmiðju frá árinu
1500. Þetta breyttist ekki fyrr en
menn fóru að smiða hraðgengar
prentvélar og ekki siður hrað-
gengar setjaravélar á 19. öld.
Einnig hafði pappirinn fram til
þessa verið gerður með höndun-
um, en nú fóru menn að fram-
leiða hann með vélum. Upplög
fóru stöðugt hækkandi, bækur
urðu jafnt og þétt handhægari
og ódýrari, og lesendum fjölg-
aði. Hægt var að kaupa helztu
verk mannsandans á sviði
skáldskapar og heimspeki fyrir
aðeins nokkra aura, allir gátu
komizt i kynni við Goethe og
Shakespeare, Plato og
Aristoteles.
Það má rekja þessa sögu
endalaust. Ein aðferðin er sú, að
rekja sögu bókagerðar og prent-
listar með sýningu fyrir al-
menning, þar sem brugöið er
upp myndum frá liðinni tið. Það
Prentlistin breytir heiminum,
cr nafn á sýningu, sem Félag is-
lenzka prentiðnaðarins og Þýzk-
islenzka menningarfélagið
Germania gengst fyrir nú að
Kjarvalsstöðum,‘cn i ieiðinni er
minnzt bókaútgáfu Guðbrands
Þorlákssonar biskups, en sér-
stökum þætti hefur verið komið
fyrir á sýningunni i samvinnu
við Landsbókasafnið, þar sem
sýndar cru nokkrar bækur, sem
Guðbrandur biskup lét gera á
Ilóluin á 16. öld og öndverðri
þeirri 17. Eru liðnar sléttar fjór-
ar aldir siðan Guðbrandur hóf
útgáfu sina á bókum.
Minningarsýningin um Jó-
hann Gutanberg var upphaflega
haldin i heimabæ hans i Mainz i
Þýzkalandi, en hefur siðan farið
viða um heim.
Hin göfuga
iðngrein
Prentlistin mun vera göfugust
iðngreina. Jóhann Gutenberg,
er hóf hana til vegs, var aðals-
maður (1400-1468) fæddur i
Þýzkalandi, sem áður sagði.
Hann fann upp lausaletrið og
pressu, og hann einsetti sér að
finna upp nothæfa prentaðferð
til þess að prenta öll tákn. Að-
ferð hans, og það sem siðar
kom, er forsenda allrar
prentunar i veröldinni i dag.
Þótt Gutenberg sé þannig tal-
inn höfundur prentlistarinnar,
eða lausaletursins, þá eru nú
ekki allir á einu máli um það.
Kinverjar höföu notað lausalet-
ur þegar árið 1041, en sú vit-
neskja hafði ekki borizt til
Evrópu. Sumar bækur greina
frá þvi, að Hollendingurinn
Laurens Coster eigi að hafa not-
að færanlegt letur árið 1430, eða
tveim áratugum á undan Guten-
berg. Almennt mun þó hinn sið-
menntaði heimur telja Guten-
berg vera höfund prentlistar-
innar.
Við lestur um prentlistina og
skoðun á sýningunni kemst
maður að einu, fyrst og fremst:
Prentlistinni hefur farið aftur —
og svo mikið, að það er aðeins á
seinustu árum að hún kemst aft-
ur á það stig, sem hún var hjá
honum Gutenberg og þessum
gömlu mönnum, sem hófu
prentverkið til vegs fyrir meira
en 500 árum..
Gutenberghátíð 1837
Hátíð við vígslu
Gutenbergminnisvarðans eftir
Thorvaldsen árið 1837 í Mainz.
landi, jafnvel eftir að prentun
hófst þvi fólkið var fátækt. En
þær voru eftirsóttar: ,,Aö eigin
bækur sé bezt að lesa er boðorð,
sem hjartað skilur” á við um
æðimarga íslendinga fyrr og
siðar.
Sýningin þessi er þvi fyrir
marga hluta sakir svo sannar-
lega aufúsugestur okkar á með-
al.
Það er ekkert ofmælt i ein-
kunnarorðum þessarar sýning-
ar: „Prentlistin breytir heimin-
um”. Geymd þekkingar og
kunnátta margfaldaðist með ó-
trúlegum hraða þegar prent-
listin kom til sögunnar. Flutn-
ingur vitneskjunnar frá manni
til manns, frá kynslóð til kyn-
slóðar, varð leikur einn miöað
við það sem áður var. Ahrif
prentlistarinnar til andlegrar
kjarajöfnunar urðu meiri en orð
fá lýst.
Vitringar og spámenn hafa
verið uppi á öllum öldum, menn
sem var mikið niðri fyrir og
þráðu að miðla lýðnum af vizku
sinni og reynslu. Misvitrir voru
þeir og eru að sjálfsögðu — og
maðurinn, æðsta skepna jarðar-
innar, velur og hafnar. En
prentlist og bókagerð hefur bor-
ið boðskapinn vitt um heim.
Náin tengsl með bókaútgáfu
og kristni á fyrstu timum prent-
listar og raunar enn i dag er
engin tilviljun, þvi kristinn
dómur er kröftug hreyfing, sem
farið hefur vitt um veröld.
Verkstæði Gutenbergs
(Gutenbergsafninu (Mainz.
Það er eitt af aðalsmerkjum
frjálsrar hugsunar að greiða
bókinni og hinu prentaða máli
leið um heiminn án tillits til
landamerkja og annarra
mannasetninga. — Þessi sýning
hvetur til dáða á þeim vett-
vangi.
Um aldir var nánast enginn
„fjölmiðill” til fyrir utan hið
prentaða mál, enda það orð upp
vakið á allra siðustu árum. En
þetta átti eftir að breytast. Simi,
útvarp og sjónvarp ruddu sér til
rúms og báru boðin hraðar og
viðar en prentað orð getur
nokkru sinni gert. Hljóðupptök-
ur i ýmsum formum, mynd-
segulbönd og önnur nýsiggögn
koma einnig til sögu. — Vitur
maður sagði við mig nýlega:
Heimilið er orðið einn vélasal-
ur: þegar eitt tækið stoppar, þá
er annað sett i gang!
Já, hvað um hið prentaða orð,
hvað um bókina, hlédræga og
kyrrláta, i þessu ölduróti og
ógnarlega hávaða tækjanna?
Blivur hún? Eða getum við
e.t.v. lagt hina 500 ára gömlu
iðn- og listgrein fyrir róða nema
sem sýningarefni?
Þeim spurningum er raunár
auðsvarað.
Útvarp og sjónvarp bera boð-
in hratt og vitt. Bókin flytur
hægar — en geymir betur. Á
þúsundum heimila meðtaka
allir sama efnið i sjónvarpi og
útvarpi með tiltölulega litlum
Frh. á bls. 15
er einmitt gert á Kjarvalsstöð-
um núna.
Það vekur athygli okkar,
hversu vel er vandað til þessar-
ar sýningar, hversu vel allt er
skipulagt. Meginefni er með
myndum, og sýnum úr bóka-
gerð, en auk þess er saga bókar-
innar rakin með litskyggnum.
Þá er i salnum eftirliking á
prentverki, eins og það var á
dögum Gutenbergs. Prentarar
vinna á sýningunni og haldnir
eru fyrirlestrar.
íslendingar geta verið stoltir
af aldri prentlistarinnar i landi
sinu, þvi að þessi listgrein barst
ótrúlega fljótt til landsins með
framsýnum mönnum.
Vilhjálmur Hjálmarsson,
menntamálaráðherra.
Ávarp menntamála-
ráöherra
Sýningin „Prentlistin breytir
heiminum” var opnuð að við-
stöddum fjölda gesta. Vilhjálm-
ur Hjálmarsson, menntamála-
ráðherra opnaði sýninguna
formlega og verður ávarp hans
birt hér i heild. Kemur ráðherra
víða við og það vekur athygli að
hann bendir á það, að sjálf bókin
er eldri á tslandi en prentlistin.
Mælti ráðherra á þessa leið:
„Prentlist og bókagerð. — Sú
sýning, sem hér hefur verið sett
upp fjallar um þetta. — Hún
hefur farið viða um lönd og er
nú hingað komin. Engin sýning
gat verið kærkomnari Islend-
ingum ef að likum lætur. Bókin
hefur ekki aðeins verið fræðari
og gleðigjafi fólks i þessu landi
um aldir, langt umfram önnur
tjáningarform lista og visinda
þvi þar að auki er tilvera tslend-
inga sem sjálfstæðrar þjóðar
flestu öðru fremur grundvölluð
á gömlum bókum og þeirri
menningu, sem þær varöveittu
ásamt tungunni.
Prentlistin á tslandi á lika
sina sögu, sem hrærir strengi i
brjósti þjóðarinnar af þvi að hún
er samofin æviferli nokkurra af
landsins beztu sonum: „Við
biskupinn sjálfan var blessað
bibliuverkið kennt”, var kveðið
um Guðbrand Þorláksson Hóla-
biskup, sem hæst ber i þeim
hópi allra tslendinga.
Bækur voru lengi fágæti á ts-