Tíminn - 19.03.1976, Blaðsíða 13

12
TÍMINN
Föstudagur 19. marz 1976
Föstudagur 19. marz 1976
TÍMINN
13
i
Sigurjón Pdlsson Galtalæk:
ER OFBEIT
BLÁSTURS
ORSÖK UPP-
Á ÍSLANDI?
A allmörgum undanförnum ár-
um hefur veriö hamrað á þvi,
bæði af skógræktar- og fræði-
mönnum á sviði gróður- og land-
verndar, aö búsetan i landinu hafi
gengið svo nærri gróðurriki þess,
að til landauðnar horfi, og nú hylji
gróöurteppið ekki nema litinn
hluta þess, sem var við upphaf
landnáms. Skógræktar- og fræöi-
menn lepja það upp hver eftir
öðrum, að sauðkindin sé sá skað-
valdur, sem þessum óförum hefur
valdið. Þessi óhugnanlegi og stór-
hættulegi áróður hefur orðiö sá
draugagangur i hugarheimi
þeirra manna, sem að honum
standa, að Fróöárundur Eyr-
byggju og aðrar furöusögur lið-
inna alda verða bragðlausar enda
meinlausar samanboriö við of-
beitarkjaftæöi nútimans.
f Landnámu segir að landið hafi
verið viði Vaxið milli fjalls og
fjöru, þegar landnámsmenn
settust hér aö. En af þessum
oröum verður ekkert um það full-
yrt, hvaö gróðurinn hefur náð
langt inn á hálendið. Af öörum og
siðari tima heimildum er það
óvéfengjanlegt, að svo hefur ver-
ið. Það sanna þær rústir eyðibýla,
sem fundizt hafa langt fyrir ofan
þau byggðamörk, sen nú eru.
Spurningin er þvi ekki sú, hvort
gróið land hefur minnkaö, heldur
hitt af hvaða ástæðum eða orsök-
um þessar staöreyndir eru
sprottnar. Hér skal því slegiö
föstu, að búsetan á ekki sökina og
sizt af öllu sauðkindin. En áður en
rök veröa færð fyrir þvi, set ég
fram önnur sjónarmið og afdrifa-
rikari.
Ekki liggur ljóst fyrir, hvenær
uppblástur á Islandi hefur hafizt,
svo að óyggjandi sé, en allmiklar
likur eru hinsvegar á þvi, að hann
Sé eldri en búsetan i landinu.Hér i
byggð eru bersýnilega ævafornir
uppblástursgárar. Þaö sýnir
landslagið svo vel, að ekki verður
um deilt. Bakkar allra upp-
blástursgára eru auðþekktir á
þvi, að þeir eru brattir og nokkuð
beinir á þeirri hlið, sem að upp-
blástursgáranum veit, en brúnin
er hæst og litils háttar halli inn á
gróöurtorfuna, sem eftir hefur
staöið. Þetta stafar af þvi, að
áfokið er mest viö brekkubrún-
ina, en minnkar eftir þvi sem fjær
henni dregur. Jarðvegsmyndunin
verður hægari inni á miðri
gróðurtorfunni og styttra á milli
þekktra öskulaga, en við jaöars-
brúnina. Þessar gömlu gróður-
torfur eru mörgum metrum
þykkari en sá hluti landsins, sem
upp hefur blásiö, enda þótt jarð-
vegsmyndunin sé farin að nálgast
einn metra og sums staðar skógi
vaxinn. Aldur þessara ævafornu
uppblástursgára gæti Sigurður
Þórarinsson, jarðfræðingur,
fundið með sinum stórmerku
öskulagarannsóknum, og væri
honum það sæmra, en að draga úr
eyðileggingarmætti Heklugosa og
þakka fyrir þá fáu og smáu
skógargeira, sem hún til þessa
hefur skilið eftir i nágrenni sinu.
Það er einkum tvennt, sem hafa
ber i huga, þegar þessi mál eru
rædd. t fyrsta lagi hafa eldgos
ekki verið eins tfð, bæði fyrir
landnám og fyrstu aldirnar eftir
að land var numið. í ööru lagi hef-
ur veöurfar verið hlýrra og gróðri
hagstæöara, en siðar varð. En
þetta hvort tveggja, eldgos og
veöurfar, hafa skapað allan þann
uppblástur og aðrar land-
skemmdir, sem til eru hér á
landi. Eldgos: Hekla — Katla —
Skaftáreldar.
Það er ekki langur timi liðinn
frá landnámi, þegar elztu heim-
ildir greina frá eyðileggingar-
mætti eldgosa. í Landnámu segir
svo: ,,En um nóttina kom þar upp
jaröeldur, og brann þá Borgar-
hraun. Þar var bærinn, sen nú er
borgin.” Borgarhraun hefur
runnið yfir gróið land og eyði-
leggingin er þvi ekki af völdum
ofbeitar. Arið 1000 stefnir eld-
hraun á bæ eins hálfkristna
goðans og rennur að miklu leyti
yfir gróna jörð. Ekki er búsetunni
þar um að kenna.
Árið 1104 gýs Hekla þvi stærsta
gosi, sem hún hefur nokkurn tima
gosið. Þetta eina gos leggur
Þjórsárdalinn i eyði á örfáum
klukkutimum ásamt einhverri
byggð, sem verið hefur á afrétt-
um Hreppamanna og viðar. Gosið
skilur eftir vikurdyngjur milli
Þjórsár og Ytri-Rangár, sem enn
i dag eru fjögra metra þykkar og
um eöa yfir tvo km. á breidd.
Hvaö þykkur þessi gosgeiri hefur
verið nýfallinn, skal hér ósagt lát-
ið og engum getum að þvi leitt aö
sinni, en vist er um það, að veður
og vindar hafa um aldirnarskafið
mikið ofan af honum og fært yfir á
skóglendið beggja megin við
hann. Það verður ekki i efa
dregið, að vikur þessi hefur falliö
á all stórvaxinn skóg. Þaö sýna
þeir lurkar, sem upp koma, ef
grafið er niður að grunni. Það má
likja þessum gosgeira við garö,
sem jafnt og þétt fýkur ofan af, en
um langan aldur færist stutt fram
i skóglendið og myndar bratta
brún á báðum hliðum. En um leið
og hann færist fram, skefur hann
börkinn af trjánum og þar með
falla þessir útverðir skóganna
eitthvað á hverju ári, en mismun-
andi mikið, eftir þvi hvernig legið
hefur á veðurguðunum hverju
sinni. Svona heldur eyöileggingin
áfram, hægt i fyrstu en markviss.
Garðurinn lækkar, brekkan ■
fram i skóginn verður hallaminni
og minna og minna af áfokinu
fellur i það skjól, sem hún áður
veitti. Að lokum hefur áfokið náð
skógarbotninum, rof fara að
myndast, hin ákjósanlegasta vig-
staða fyrir harðviðri miðalda að
moka burt hinum varnarlausa og
veika skógargrunni.
Þetta, sem hér hefur verið lýst
i fáum orðum, hefur átt sér stað,
bæði vestan Þjórsár og austan
Ytri-Rangár, nema að þvi leyti,
að þar hefur vikurinn að mestu
falliö á fjalllendi og skjólin fleiri
og stærri, sem tekiö hafa viö
áfokinu.
Ekki verður hér rakin saga
Heklugosa, eða þeirra, sem orðið
hafa f nágrenni hennar, en alls
eru þau orðin 20, síðan land
byggðist. Sum þeirra hafa verið
væg og valdiö litlu tjóni bæði á
fénaði og gróðri. önnur hafa verið
stórgos og þau eru fleiri. Þessi
stórgos hafa valdið óútreiknan-
legu tjóni, lagt fjölda jarða i
eyði, sumar um skamman tima,
en aörar um tima og eilifið. Stór-
ar lendur hafa lagzt undir bruna-
hraun Heklu, bæði i byggð og
óbyggðum, svo mörgum tugum
ferkilómetra nemur. En hitt
hefur þó o.rðiö örlagarikara, sem
eyðzt hefur af þvi óhemjulega
gjóskumagni, sem Hekla hefur
ausið yfir nágrenni sitt og viðar.
Meö þvi hefur veriö lagt til efnið i
allan þann uppblástur, sem hér
um slóðir hefur átt sér stað og
reyndist svo örlagarikur, sem
raun ber vitni á þvi harðinda-
timabili, sem hefst á seinni hluta
16. aldar, og stendur með litlum
hvildum fram undir okkar daga.
Siðasta Heklugos árið 1970, sem
án efa er eitt af þeim minnstu,
sem oröiö hafa, lagði undir hraun
nokkra ferkilómetra af grónu og
hálfgrónu landi, allar hinar svo-
kölluðu Skjólkviar og nokkuð af
vallgrónum hluta Sölvahrauns.
Gosmalarlagið, sem féll yfir inn-
hagana i Næfurholti, og var þar
um 23 cm þykkt, lagði i auðn all
mikla haga, og heldur sú eyði-
legging áfram, þegar hvassveður
renna vikrinum eftir gróðurtorf-
unum, sem af hefur fokið og
sverfur grassvörðinn af niður i
mold.
A svæöinu milli Þjórsár
og Ytri-Rangár var þykkt ösku-
geirans 23 cm niðuri 15 cm á
austurbakka Þjórsár. Austast á
svæðinu milli ánna hétu fagrar
vallendisflatir Rjúpnavellir um 2
ferkm að stærð. Þessi fagri gras-
völlur varð eftir, þegar allt fyrir
vestan hann blés upp, og þoldi
beit i 11 aldir. Nú á þessum 6 ár-
um, sem liðin eru frá gosinu,
hefur vikurinn fokið til, sezt aö i
öllum lægðum, sem til voru, en
sorfið grasrótina af bölunum
niður i mold, og sést nú ekki
annar gróður en litilsháttar
eltingarhýjungur yfir hásumarið.
Vestur við Þjórsá eyddust með
öllu á sama hátt Kjaldragatung-
ur, en þar var vikurlagið 15 cm
þykkt. Á þessu landi mun aldrei
vaxa nytjagróður, nema sáð verði
i það bæði áburði og fræi.
Ekki verður héF fleira til tint af
eyðileggingarmætti Heklugosa,
en af nógu er þar að taka.
Katla er það eldf jall, sem næst
kemst Heklu, eða stendur henni
máske feti framar, hvað eyði-
leggingu lands og gróðurs snert-
ir. Ekki verður það fullsannað
hvenær Katla gaus fyrst, en
sagnir herma að það hafi verið á
landnámsöld, eða árið 894. Hitt er
vist, að hvert einasta gos hefur á
tvennan hátt valdið stórkostleg-
um landspjöllum. Vatnsflóöin,
sem samfara eru Kötlugosum,
eyddu allri byggð á Mýrdatesandi,
sem án efa hefur verið fjölbyggð
um þaö leyti, sem land varö al-
byggt. Þarna hafa horfið af gróðri
landsins um 600 ferkm. og er þó
ekki allt með talið. Skóga- og Sól-
heimasandur er einnig til orðin,
vegna jökulhlaupa á Kötlu-
svæðinu. Ekki eru neinar sam-
timaheimildir um Kötlugos, fyrr
en af gosinu áriö 1625, skráðar af
Yf ir land, gegnum bæi
Vörubílar af gerðinni
Astro 95
Byggöir til aö vera fljótir i feröum,
fara langt og skila góöum afrakstri.
Hannaðir til aö hlifa vegum og veita
bilstjóranum fyllstu þægindi.
Með hliðsjón af strangri áætlun og
miklum þungaflutningi.
Úrval af þrautprófuöum diselmótorum
og vagntengslum.
Ávallt fyrirliggjandi
Véladeild
Sambandsins
Ármúla 3 Reykjavík, Sími 38900
Þorsteini Magnússyni, sýslu-
manni i Skaftafellssýlu og klaust-
urhaldára Þykkvabæjar-
klausturs. Annarra heimilda er
aðeins getiö i fáorðum annálum,
án þess að af þeim séu neinar
lýsingar eða afleiðingum þeirra á
nærliggjandi héruö. Eftir þvi sem
ég man Kötlugosiö 1918, hefur
mér alltaf fundizt, að frásögn
Þorsteins Magnússonar sé sú
réttasta, sem gerð hefur veriö.
Þegar hann hefur lýst hlaupinu,
kemst hann svo að oröi: „Strax
eftir það, að vatnið fór að réna,
kom hér yfir Alftaveriö niða-
myrkur meö ógnarlegum elding-
um og svo stórum brestum, aö ég
hugði himininn mundi sundur
rifna og húsið niður falla. Sjaldan
var svo langt milli reiðarslag-
anna, að maður gæti þorstadrykk
útteygað. Eldurinn og
glamparnir flugu svo þétt kring-
um þá menn, sem úti voru þétt
staddir, að þeir og allt i kring
sýndist vera i einum loga. Og um
nóttina, sem þá var dimm, var
svo bjartaf logunum úr jöklinum,
að hér frá Þykkvabæjarklaustri,
sem þó er um 5 milur vegar, sáust
öll kennileiti á Mýrdalsfjöllum.”
Um afleiöingar eldgosa er ekki
mikinn fróðleik að fá, og flestir
þeir, sem um þau skrifa láta
nægja aö lýsa gosunum sjálfum.
Þorsteinn Magnússon er hér einn-
ig undantekning. Eftir að hafa
gert glögga grein fyrir þvi, hvaða
jarðir hafa farið i eyði og bústofn
mannahafi svoaðsegja gjörfallið
imörgum sveitum, segir orðrétt:
„Sandur hefur til muna minnkað
all viða, siðan veturinn byrjaði,
rignt burtu og fokið i stórviðrum,
— sérstaklega hér sunnarlega um
Verið og haga staðarins, undir
fjalli og Landbroti, þar sem sand-
ur kom ekki i mesta máta, svo
þar verða menn við hús viöloð-
andi á flestum jörðum, þö lands-
skuldir verði að þverra eða litlar
verða. En i Tungu hefur sandur
litiö eða ekkert minnkað. Þar
liggja 18 jaröir, þar af tvær næst
fyrir austan Skaftá undir fjalli.
Þær liggja sýnilega allar næsta ár
eða lengur i eyði, svo ég hygg, að
enginn maður fái nokkra þeirra
til gagns eða nytsemda. Skógar
eru þar allir á kafi i sandi, svo ei
verða nýttir.” Margt fleira fróð-
iegt er aö finna I riti Þorsteins
Magnússonarum Kötlugosið 1625,
en hér veröur látið staðar numið.
Um Kötlugosið árið 1755, sem
er eitt af þeim stærstu, er m.a.
þetta sagt: „Yfir þessar sveitir i
Skaftafellssýslu kom öskufall og
sandur, Álftaver, Meðalland,
Landbrot, Fljótshverfi, Siðu,
Tungu og Mýrdal. 1 öllum þessum
sveitum tókaf haga að mestu um
fáa daga, og I Skaftártungu varð
sums staðar 1 1/2 alin djúpur
sandur. 1 lautum var sums staðar
ekki nema brumið upp úr af skóg-
inum.”
Um afleiðingar annarra Kötlu-
gosa á byggðir og búskap á sveit-
irnar austan Mýrdalssands eru
ekki neinar ábyggilegar heimildir
finnanlegar. En jarðvegssagan
segir þá sögu, ef að er gáð, eink-
um i innanveröri Skaftártungu,
þar æm öskulag er mjög greini-
legt, eftir hvert einasta gos. Þó
skal vakin athygli á þvi, að niöur-
stööur nútima rannsókna gæfu
aðeins ófullkomna vitneskju um
það öskumagn, sem komið hefur i
hverju gosi. Askan frá Kötlu er að
mestu finn sandur, sem fýkur
auðveldlega af, þegar hún þornar
á yfirborði landsins. Þá sezt hún i
giljabrekkur og önnur sk.jól, sem
nóg er til af i fjalllendi Skaftár-
tungu. Askan lendir i lækjum og
stiflar þá, svo að þeir verða hinar
mestu hættur fyrir búfé, en smátt
og smátt ryðja lækirnir stiflunum
burt og flytja þær I stærri ár og
vötn, er skila þeim áleiðis til sjáv-
ar. A þeirri vegferð hefur sandur-
inn hækkað árbotninn, einkum
þegará sléttlendið er komið. Árn-
ar gera svo ýmist að vikka far-
veginn eða flæða upp á bakkana
ogskilja þar eftirsanddyngjur, er
siðan berast meö vindi um ná-
grennið og valda uppblæstri. Hitt
vegur samt miklu meira, sem ár
og jökulflóð hafa fært alla leið til
sjávar og hafaldan eys upp á
landið, eins langt og hún nær i há-
flóöum og stórviðrum. Eftir það
tekur vindurinn efnið og flytur æ
lengra og lengra frá ströndinni
inn á ldnið. Af þessum ástæðum
stafar sú breiða landsspilda, sem
er nær óslitin meðfram allri suð-
urströnd landsins og hélt áfram
að breikka, aðeins með nokkrum
undantekningum, þar sem vatn
taföi framgang þess, eins og átti
sér stað i Meðallandi, eftir að
vatni úr Skaftá var veitt suður i
byggðina á öðrum tug þessarar
aldar.
Skaftáreldar
28 árum eftir aö Kötlugosinu
1755 lýkur gýs á Siðumannaaf-
rétti. Það eru hinir örlagariku
Skaftáreldar, sem ekki aðeins
eyddu og spilltu Skaftafellssýslu,
Framhald á bls. 19
i\jotiö þess öfyggis,
sem góð heimilistngging veitir.
Va N-
iStá-"
lClii ^

MBjjÆTL \ ? I
W&æsB&k i JHa|p il Fc
l Tr t
1 nfl ,:i Y t I lr T
JÓN GRANNI
Jakob J. Smári.
Jón granni, sem býr nú vió götu næsta bér,
nú við götu næsta hér,
hann gjörir hvað sem er, :,:
:,: já, hann bjargar sjálfum sér, :,:
Og hann býr til fegurstu fíólín,
fegurstu fíólin.
Trillilin, trillilín ljóðar fíólín,
trillilín, trillilín ljóðar fíólín,
já, trillilillilín, já trillilillilín,
:,: og hans ljúfa er nefnd Katrín. :,:
Hollenskt lag
Hann Jón granni „bjargar sjálfum sér“.
Að sjálfsögðu er fyrirhyggja í tryggingamálum
snar þáttur þess að vera sjálfbjarga.
Það er boðskapur Jóns granna „við götu
næsta hér“.
Öll tryggingarstarfsemi er í eðli sínu ia/ntrygging
og gagnkvæm tryggingafélög eru samtök hinna tryggðu.
Samvinnutryggingar eru gagnkvæmt tryggingafélag.
SAMVirVNLJTRYGGirVGAR GT.
ÁRMÚLA3. SÍMI 38500
SAMVINNUTRYGGINGAR ERU GAGNKVÆMT TRYGGINGAFÉLAG.