Tíminn - 15.06.1976, Page 15

Þriðjudagur 15. júni 1976
TÍMINN
15
Oddný Guðmundsdóttir:
„AÐ SVISSA
YFIR Á ENSKU"
Ef ekki verður rönd viö reist,
komum við okkur bráölega upp
nýju tungumáli, sem nefna mætti
Nato-Islenzku. Blaöamenn hlynna
aö henni meö enskum oröalepp-
um og enskri oröaröö. Oft heyr-
ast annarlegar áherzlur i útvarpi
og sjónvarpi. Bögubósar þýöa
bækur. Þar kemur erlenda orða-
rööin til skila, ásamt röngum
beygingum og oröskripum.
Stundum taka jafnvel vel ritfærir
menn sig til og þýöa subbulega
reyfara i tómstundum sinum og
nenna þá jekki aö vanda mál sitt.
Flest þykir vinnandi fyrir
peninga nú á dögum, einnig þaö,
að leggja nafn sitt við menningar-
snauöar og afsiöandi bókmenntir.
„Þróun” framburöar er komin
á þaö stig, aö einhver brögö eru
aö þvi, aö börn beri sykur fram
eins og sigur og baukur eins og
baugur. Sykurbaukur er ekki
sama og sigurbaugur. Slikar
framburöarbreytingar valda
misskilningi.
Kennarar gætu haft mikil áhrif
á málverndun, ef þeir geröu sér
ljóst, hve hættan er mikil og ná-
læg, og ef islenzkukennslan væri
ekki, samkvæmt námsskránni,
bundin viö utanaölærdóm orö-
flokka og málfræöiheita.
Ég er vön aö byrja móöurmáls-
kennslu á þvi aö venja börnin af
aö japla endalaust „ókey” og
kveðja meö „by,by”. (Hvor-
tveggja hljóöritaö, ókei ogbæbæ,
eins og Natóislenzkan verður
áreiöanlega) Ég segi þeim hik-
laust, að þetta sé sóöalegur
munnsöfnuöur. Syni þeim svo á
töflunni, hvernig sú fagra kveðja
„guö blessi þig” er oröin að stuttu
hvellu bofsi á slangurmáli stór-
þjóða, sem alltaf hefur skort þá
alþýöumenningu, sem á Islandi
liföi af öll hallæri. Guö blessi þig
er orðiö aö bæ, bæ I þróun enskrar
tungu.
Dagblöö hafa öðru hverju haft
sérstaka barnadálka og nefnt
ýmsum nöf num. 0 g vej er þaö. Þá
yrkja þau gjarnan.Litiö erþar af
órimuöum ljóöum. Mest eru þetta
vlsur, sem hafa endarim, en eru
óstuðlaðar eða rangstuðlaðar.
Þetta ætti ekki aö birta eins og
góöanog gildan kveöskap, heldur
endursenda ungu skáldunum meö
vingjarnlegum leiöbeiningum.
Skólablöö birta gnótt kveðskapar
af þessu tagi. Hvaö eiga blessuö
börnin aö halda, þegar kennarar
og ritstjórar taka þessu meö
þökkum? Hvergi væri tekinn á
handavinnusýningu vettlingur
meö ótal lykkjuföllum. Hvers
vegna er orösins list svo miklu
minna metin en prjónles?
Þaö kemur fyrir, þegar ég er aö
segja krökkunum frá rimi og
stuölum, aö einhver kemur til
min meö visu og spyr, hvort rétt
Se ort. Hvort þessir krakkar
veröa hagyröingar, reyni ég ekki
aö gizka á. En ég vona, aö þetta
spjall okkar komi i veg fyrir, að
þeir birti eftir sig leirburö og viti
ekki betur.
Skortur á sjálfsgagnrýni I
ljóðagerö er ekki eingöngu barna-
brek. Eftirfarandi visa er tekin úr
gamanmálum i skólaslitablaði.
Nemendur voru um tvitugt. Þessi
visa var engan veginn lökust:
„Stefánia heitir ein nett og sæt,
sem stritast við að læra.
Við nánari kynni hún er ágæt,
en bezt viö hann Óla sinn
kæra.”
Ef kveöskapur á borö viö þetta
ryöur sér til rúms, án þess aö
nokkur láti sér fátt um finnast, er
„stuölanna þriskipta grein” i
bráöri hættu.
Islenzkri ljóðlist stafar engin
hætta af svokölluöum atömkveð-
skap. Hann er sérstök listgrein,
óviökomandi bundnu máli.
Margir iöka hana og halda, af
misskilningi, aö hún sé auöveld.
Aöeins örfáum tekst vel. En um
þaö ætla ég ekki að ræöa.
órimuöu ljóöin sljóvga ekki brag-
eyra lesandans eöa kröfur hans til
bundins máls. Þau eru á ööru
sviöi. En fari blöö og útvarp aö
veita viötöku vitlaust rimuðum og
rangtstuöluöum kveöskap.er þaö
sama og aö gera leirburöi jafn-
hátt undir höföi og þvi, sem
hingaö til hefur verið talinn gjald-
gengur skáldskapur. Skólablöö
siöustu ára bera langri mennta-
braut dapurlegt vitni.
Nýlega kom út á vegum ung-
templara kver, sem heitir „Rass-
vasasöngbókin Spangólia”.
Sýnishorn eru þar nóg af nútima-
kveðskap.:
„Nefiö er
guðdómlega skapaö nef finnst
mér.
Augun falleg, skær, djúp og
blá.
En likaminn er af og frá
----Rassgatið,
Þaö er meira rosaboddiiö,
stendur marga metra út i
loftiö,
svo allir verða skelkaöir.”
Og enn kveöa þeir ungu
vormenn tslands:
„Ó, Gunna, elsku Gunna
min
alveg eins og tunna,
svo æöislega fin,
og flatbrauössneiö i töskunni,
og glóð er enn i öskunni,
viö komum öskufullir heim”
-Hvernig ætli söngvar brenni-
vinsberserkjanna séu, þegar
templarar syngja svona? Þó að
nafnbókarinnar eigi ágætlega við
sumt af efninu, heföi verið réttara
aö kalla hana „Eitthvað fyrir
alla.” Hún hefst á þjóösöngnum,
og þar eru ljóð, sem jafnan hafa
veriö talin meöal snilldarverka
þjóöskáldanna. Bókin er þvi hiö
ágætasta dæmi um „þróun”
málsins og íslenzkrar ljóölistar.
Agætt væri aö hafa hana til
hliðsjónar viö kennslu i bók-
menntasögu.
Þaö er litiö ættarmót meö þeim
Islendingum, sem bókin er ætluö
samkvæmt reglunni, „eitthvaö
fyrir alla.” Slikur munur er á þvl,
sem hæst ber og þvi, sem lægst
leggst I þessari bók. En hún er
hentug, ef einhver ræöst i aö
semja doktorsritgerö um þróun
islenzkrar ljóölistar.
Sú þróun málsins, sem kemur
fram I söngvum ungu mannanna,
gerir, aö sjálfsögöu, viöar vart
viö sig en I bundnu máli. Arni
Böövarsson segir I Samvinnunni
1971 um málfar menntaskóla-
nema: — Um stúlkur almennt
eru notuð orö eins og tjása, meri,
pia, flott pia, pæja, spúsa, flyöra,
smart grýla, beibi, boddi — ” ,
Takiö eftir, aö A.B. segir stúlk-
ur almennt. Þetta eru þvi engin
skammaryröi. Unga stúlkan má
ekki móögast þó aö pilturinn
hennar kalli hana tjásu eöa meri.
Þaö er bara vel meint.
Þaö veröur aö segja atómljóða-
höfundunum til ámælis, aö þeir
eru ekki lausir viö niöra bundiö
mál og telja þaö úrelt. „Hiö hefö-
bundna form 19. aldar er nú tómt
hús,” segir Einar Bragi.
Ungt fólk er nýjungagjarnt. Þvi
hættir viö að litilsvirða allt
gamalt. Aróöurinn hittir þvl i
mark. Þetta fólk litur, ef til vill
öðrum augum á ljóö siöar á æv-
inni. En þá er þaö um seinan.
Brageyraö er dauft. Hrynjandi
stuölanna er þvi framandi. Hún
ómar ekki I vöku og svefni, eins
oghjá þeim kynslóöum, sem ortu
I svefni draumavisur undir dýr-
um háttum.
Atómskáldum ber að fága iön
sina, svo aö þau veröi fullsæmd
af, en skeyta ekki skapi sinu á
látnum ljóösnillingum og óviröa
þá i augum æskunnar.
Stephan G. Stephansson yrkir
um Kolbein Jöklaraskáld og
skipti hans viö Kölska. Kölski
Stephans er ekki á sálnaveiðum
samkvæmt þjóötrúnni. Hann er
veraldlegur höföingi, fégjarn og
drottnunargjarn. Aöferö hans er
lævis. Hann veit, aö móöurmál
hverrar þjóöar er menningarleg-
ur styrkur hennar:
„Hiö greiöasta skeiö til aö
skrilmenna þjóð
er skemmdir á tungunni að
vinna.”
Undirokuö þjóð heldur velli,
meðan hún talar ekki mál
kúgarans. Kölski minnist þess, að
Lúther gerði honum grikk, þegar
hann lét snúa bibliunni á tungu
þjóöarinnar. Sérstaklega er
Kölska illa viö alþýöuskáldin.
Þeir vita þaö báöir, Kolbeinn og
Kölski, aö móðurmáliö er undir-
staöa menningarinnar, eins og
Einar Benediktsson orðar þaö.
Óvinurinn situr enn á Þúfu-
bjargi og tistir i eyra fræðslu-
málayfirvaldanna: Enska i tiu
ára bekk — enska i tiu þara bekk.
En hvaö varö af Kolbeini?
Enginn varð til þess i fyrra, svo
ég viti, aö kveöastá viö þann sem
ráðlagði okkur að „svissa yfir á
enskuna.”
Gamalt ævintýri segir frá
systrum tveimur, sem uröu fyrir
þeim álögum, aö af vörum
annarrar hraut ljót padda við
hvert orö, sem hún talaði. En af
vörum hinnar féll fegursta rós.
Þjóðsagan er aö segja okkur, aö
slikur sé munurinn á fógru máli
og ljótu. Og hamingjan, í gervi
kóngssonarins, nemur ekki
staöar til aö hlusta á subbulegt
tætingsmál.
Þróunin lætur ekki á sér
standa. 1 staögömlu konunnar viö
hlóöirnar, sem sagöi slikar sögur
af kunnáttu, sem entist snilling-
unum til frægöar, þegar bezt lét,
kemur sjónvarpiö meö sina dag-
legukynningu á „kallinum, sem
skaut hinn kallinn og kallinum,
sem skaut þann kall,” eins og
börnin orða það. Árangur þeirrar
sýnikennslu setur auövitaö
nokkurn svip á orösins list. En
einkum sésthann hjá litlum börn-
um, sem ota fram sperrtum
handlegg og herma eftir skot-
hvellum. Árangurinn kemur og
fram i flani byssudólga, sem lög
gæzlan hefur áminnt um, aö rápa
ekki um fjöll og firnindi og látast
vera rjúpnaskyttur, án þess aö
kunna til þeirra verka.
• Fyrir mörgum árum fengu
kennarar spurningaeyöublöö, þar
sem, meöal annars, átti aö segja
álit sitt á þvi hvernig kennari eigi
aö vera. Sumt af þessum svörum
birtust smám saman I Mennta-
málum. Þar voru nefndar flestar
þær dyggöir, sem mann geta
prýtt. Og svona átti kennarinn aö
vera.
Ég hirti ekki um aö sem ja lang-
an lista yfir mannkosti, en nefiidi
nauösyn þess aö kennarinn sé vel
máli farinn og tali þannig, aö
börnin skilji auöveldlega. Ritiö
gat þess, aö þrir af öllum þeim,
sem svöruöu heföu tekiö fram, að
kennari yröi aö tala gott mál og
skýrt.
Bókstafsþekkingin er talin ein-
hlit. Aukaatriði, hvort fræöarinn
getur miölaö öörum þvi, sem
hann veit! Til hvers þurfum viö
kennara i sögu, bókmenntum og
landafræði, þegar völ er á itarleg-
um bókum? Er þaö ekki einmitt
hlutverk kennarans aö blása lifi I
námsgreinina, hjálpa barninu til
aö diilja. Þaö er skaöi aö stirölegt
mál ogklaufaleg nýyröi stórspilla
mörgum nýjumkennslubókum nú
á dögum.
Lýðháskólarnir i Danmörku
voru þjóðleg vakning, meöal
annars til þess aö sporna gegn
þýzkum áhrifum i máli og
menningu. Unga fólkiö átti aö
læra að meta tungu sina og bók-
menntir.
Grundtvig var mikill og viö-
sýnnandi. En fyrst og fremst haföi
hann meira verksvit, en flestir
aðrir, sem viö kennslu hafa
fengizt. Saga er til af þvi, aö hann
sat ráðalaus yfir stúlkubarni,
sem ekkert botnaði i kristin-
dómnum sinum. Þá hugkvæmdist
honum aö segja telpunni sögurn-
ar, sem hún gat ekki lært á bók.
Þá brá svo viö, aö barniö
vitkaðist oggekk fyrir gafl á rétt-
um tíma. Sagan segir, aö þetta
atvik hafi vakiö hugmynd Grundt
vigs um skóla, þar sem mál-
snjallir menn gæfu þunglamaleg-
um fróöleik vængi og opnaöi hon-
um leiö inn i huga nemandans.
Grundtvig heföi áreiðanlega
ekki komiö til hugar ab kenna
börnum erlend mál, áöur en þau
eru læs á móöurmál sitt, eins og
nú tiökast. Honum heföi liklega
þótt krossaprófin svonefndu
fremur andlaus. (Þaö hafa þeir
fundiö á Eskifiröi, en skopskyniö,
sem átti aö blása lifi i Landnámu,
var bara helzt til óbjörgulegt,
sem frægt er oröiö.)
Þessi litla saga um Grundtvig
og tomæma barnið er sögö mjög
áþekk um annan merkan lýöhá-
skólamann Christian Kold. En
þaö, sem lýNiáskólamennirnir
„fundu upp,” haföi reynslan
sannaö fyrir löngu á Islandi: Þaö
varhægt aösegja sögu svo vel, aö
hver kynslóöin af annarri skilaöi
henni jafnsnjallri og hún tók viö
henni, þar til ritarar komu til sög-
unnar.
Fyrir nokkrum árum var nor-
rænt kennaraþing I Reykjavik.
Mér er það minnisstæöast, aö
frönsk kona flutti þar erindi um
norræna lýöháskóla, og kvaö
þeirra brýna þörf á tslandi til
verndar tungu og þjóöerni eins og
hjá Dönum á sinum tima. Glöggt
er gests augab.
Þau fáranlegu vinnubrögö, aö
kenna börnum erlendar tungur,
áöur en þau eru sendibréfsfær á
móöurmáiinu og jafnvel ekki
skammlaust læs, er rökstudd meö
þvi, aö ekki sé hægt aö feröast um
allan heiminn, án þess aö kunna
ensku. Fyrst er nú það, aö sá, sem
ekki er skammlaust læs, lærir
ekki ensku aö neinu ráöi. t ööru
lagi á hann ekki brýnt erindi um
allan heiminn. Hann á svo mikiö
ólært heima.
önnur rök eru þau, aöhin stirð-
læsi tslendingur geti lent i hóp-
ferö til London, komiö i búö og
orðið miður sin af vanmáttar-
kennd, ef hann þarf aö gera sig
skiljanlegan meö bendingum.
Þessi ótti við vanmáttarkennd er
orðinn likastur myrkfælni, enda
skyldur hjátrú. Þaö er nú einu
sinni svo, aö viö getum ekki lært
alla skapaöa hluti.Til þess endist
ekki ævin og ekki næmi þeirra
gáfuðu, hvaö þá þeirra heimsku.
Það þyrfti raunar aö vera fyrsta
boðorö I öllum skólum, aö ekki sé
krafizt meira náms af neinu
barni, en þaö ræður viö. Þaö á
hreinlega aö sleppa þeim tor-
næmu viö þaö, sem þeim er ofur-
efli. En sá sem fellur á setninga-
fræöi, mengi og eölisfræöi, getur
haft góöan skilning á vel kvebinni
visu og fróöleik um land og þjóð.
Eitt er þaö, sem ætti aö hlifa
öllum nemendum viö. Þaö er
utanaölærdómur nafna, sem litil
eöa engin vitneskja fylgir og er
ekki liklegt, aö skipti okkur neinu
alla ævina. Siöan ég lærði þulu
um sjö þverár Dónár, hef ég
aldrei heyrt þeirra getiö, hvoiki
til ills né góðs. Ég læröi lika nöfn
sextán spámanna i bibliusögun-
um minum. En fárra þeirra hef
égheyrt getið siöan. Þó voru þær
bækur, sem ég læröi, ekki jafn
stfickhlaönar samhengislausum
minnisatriðum og skólabækur eru
nú.
Þegar unglingarnir hafa öölazt
sæmilega leikni I munnlegri og
skriflegrifrásögn, er kominn timi
til aö læra þetta, sem i þröngri
merkingu er kallaö málfræöi og
er einskis veröur þululærdómur,
ef hvorki orðaforöi né málkennd
er fyrir hendi.
Börn eru ekki nákvæm vasaút-
gáfa af fullorönu fólki. Þau hugsa
ekki kerfisbundiö. Þaðsem okkur
þykir merkilegt, er oft leiðinlegt
og skiptir engu i þeirra augum.
Þau veröa aö sjá atburöi I mynd-
um, og þeir veröa aö vekja hjá
þeim tilfinningar. Einhver sagði
mér, aö nauðsynlegt væri aö
kenna börnum að búa til linurit.
Þaö hljóta aö vera undarleg börn,
sem sólgin eru i aö læra fróöleik
af linuritum. Einu sinni spuröi
ég að þvi i skriflegu verkefni,
hvað Guðbrandur biskup væri
frægastur fyrir. Nokkrir svöruðu
eitthvað á þá leið, að hann hefði
riðið suöur á Þingvöll i kvensöðli,
eldgamall. Gömul, hnausþykk
smáletruö bók og gildi hennar
fyrir islenzka menningu, getur
ómögulega vakiö hrifningu hjá
venjulegu barni. En þessi kyn-
lega mynd af siðskegguöum
öldungi i kvensööli, á leiö um fjöll
og firnindi gleymist ekki auðveld-
lega. Hún vekur meira að segja
löngun til aö vita meira. Og fróð-
leikur um hina meiri verðleika
biskupsins hleöst aö myndinni
fyrr eöa siöar.
Skólaganga er ekki nákvæm-
lega þaö sama og menntun.
Margar og timafrekar náms-
greinar koma i veg fyrir, aö hægt
sé aö helga sig þvi, sem menn
eru hneigðastir fyrir og ekki er
hægt aö gera viöhlftandi skil á
skömmum tima. Fjölbrauta-
skólarnir nýju eiga sjálfsagt eftir
aö reynast betri menntastofnanir
en stúdentaverksmiöjurnar
gömlu. Þó er einhver töfraljómi
yfir þeim, þannig, að fólk, sem
hefur hlotið sæmilega menntun i
öörum skólum, kvartar sáran
um, aö þaö þjáist af vanmáttar-
kennd gagnvart stúdentshúfum.
En heitasta ósk okkar hlýtur þó
ab vera sú, aö allir, menntaskóla-
nemendur nái sem fyrst þeim
þroska aö þeir vaxi upp úr þvi, að
beita yngstu börnin fantabrögð-
um, sem nálgast pyndingar, ef
trúa má frásögnum dagblaöanna
siöastlióiö haust.
En hvaöa útúrdúrar eru nú
þetta? Vorum viö ekki, lesandi
góöur, aö hugsa um þróun móður-
málsins? Mér kom bara i hug
það, sem Sigurður Nordal sagöi
einu sinni, að frá skrilmáli væri
skammt til skrfls. Menntamaöur
semkallar vinstúlku sina tjásu og
meri, á eitthvaö ólært i háttvisi.
Viö grunum hann um skort á
viröingu fyrir fólki yfirleitt.
Þjóökunnur öldungurlét sér um
munn fara nýlega aö skólakerfiö
séágætt —aöeins ekki miöaö viö
börnin Þetta er ekki bara góð
fyndni, heldur óhugnanlegur
sannleikur.
Skólakerfiö misþyrmir hverj-
um þeim nemanda sem ekki er
skapaöur nákvæmlega meö hliö-
sjónaf námsskrá. Hinn, sem melt
getur „raunvisindin” og fikrað
sig fótviss upp launastigann, fer
lika einhvers á mis. Ég veit ekki
betur en margir þeirra, sem
framleiöa ljóö á borö við þau, sem
Rassvasasöngbókin Spangólia
birtir, séu langskólamenn. Okkur
grunar, aö skólarnir þeirra hafi
veriö miöaöir viö eitthvað annað
en börnin.
Oddný Guðmundsdóttir