Tíminn - 10.12.1976, Qupperneq 12

12
Föstudagur 10. desember 1976

KRISTINN E. Andrésson: UM
ISLENZKAR BÓKMENNTIR.
Ritgeröir 1. Sigfús Daöason bjó
til prentunar. Mál og menning.
Reykjavik 1976. 282 bls.
Þaö var þarft verk aö safna
bókmenntaritgerðum Kristins
E. Andréssonar til útgáfu á
nýjan leik. Ritgeröir hans um
islenzkar bókmenntir veröa i
tveim bindum og nær hiö fyrra
fram til striösloka. Fyrsta
greinin I bókinni er frá 1926 en
hin siðasta samin 1946. Megin-
hlutinn er þó frá fjórða tug
aldarinnar, en þá var vegur'
Kristins mestur sem ritskýr-
anda og menningarfrömuðar.
Árið 1935 kemur út fyrsti
árgangur ritsins Rauöra penna
undir stjórn Kristins, og
tveimur árum siöar gengst hann
fyrir stofnun bókmenntafélags-
ins Máls og menningar. Var
hann sem kunnugt er um langt
skeið oddviti þeirra samtaka og
ritstjóri Timarits þeirra. 1 sveit
hans skipuðu sér margir snjöll-
ustu rithöfundar þjóðarinnar á
þeirri tið.
Af hálfu Sigfúsar Daöasonar
er vandaö til þessarar útgáfu i
hvivetna. Hún vottar skylduga
virðingu Máls og menningar i
garð sins gengna leiðtoga og er
verulegur fengur áhuga-
mönnum um bókmenntir. Rit-
geröasafn Kristins frá 1951,
Eyjan hvita, er löngu uppselt,
og auk þess er hér að finna
ýmislegt sem höfundur tók ekki
meö i þá bók.
í merkilegri eftirmælagrein
um Kristin (Timarit Máls og
menningar 1973) fjallar Sigfús
Daöason um sögulegt hlutverk
hans i menningarlifinu. Hann
lætur I ljós þá skoöun að „árin
1934-40 hafi verið mestur gæfu-
timi i starfi Kristins E.
Andréssonar, akme sem
Grikkir kölluðu svo. Hið póli-
tiska starf þessara ára verður
ekki skiliö frá menningar-
starfinu”, segir Sigfús: „þetta
var timi samfylkingarbar-
áttunnar svonefndu, bjartsýni
og sigurvissa þeirrar baráttu
var ómótstæöileg: henni fýlgdi
ekkert nema vonir, eftirköstin
ókomin. Hið sama var að segja
um menningarstarfið, bók-
menntastarfið, allt var fært eða
yrði fært. Siðar komu aðrir
timar. Það tókst ekki aö fram-
Kristinn E. Andrésson.
í hofi
sem fyrr og siðar varð Kristni
áleitið viðfangsefni: einkum má
benda á hina djúpskyggnu
túlkun hans á útsæ. Hér er
einnig merkil. ritgerð um þjóð-
félagsstöðu Guðmundar Frið!
jónssonar, Styrjöld Guömundar
á Sandi. Þar skortir ekkert á
viðurkenningu á hinum ihalds-
sama þingeyska skáldbónda.
Hér má einnig nefna andheita
túlkun Kristins, Gefiö lifsanda
loft, um altæka mannúð séra
Matthiasar. Sú ritgerð, eins og
að sinu leyti erindið um ljóö
Jónasar, Ég biö að heilsa, er ef
til vill háspenntari en svo að
falli alls kostar að nútiðar-
smekk. En þessar ritsmiðar eru
til marks um eldmóð Kristins og
ást á bókmenntum sem gefur
ritskýringum hans lif og lit. Þaö
er vel að orði komizt i formála
Sigfúsar Daðasonar að Jónas
hafi staðið „innstur i
bókmenntahofi Kristins E.
Andréssonar.” Bókmenntirnar
voru Kristni sannarlega helgi-
dómur. Samt telur hann sig sem
marxisti vera efnishyggjumann
og flytur þá lifsstefnu i umsögn
um Lif og dauða Siguröar Nor-
dals. „Eftir minum skilningi”,
öðlast rit Kristins spennu og
áhrifamátt. — Aftast i bókinni, i
athugasemdum, eru tekin upp
nokkur orð Kristins um þessi
erindi, rituð skömmu fyrir and-
lát hans. Um fyrra erindiö
segir: „Það skýrir tam. af
hvilikum ákafa ég boöaöi
Halldór Kiljan sem nýjan
snilling sem þjóðin heföi eign-
azt, og ekki speglar það siður
útgáfustarf mitt meö þvi kappi
sem þar var lagt á að gefa út
úrvalsritheimsbókmenntanna á
islenzku.”
Arið 1932 ráðast örlög
Kristins: hann „hlýðir timans
kalli” eins og hann kvað sjálfur
að orði á efri árum, og gerist
„eldheitur kommúnisti”.
Einmitt sama ár birtir hann
fyrstu ritgerð sina um skáld-
skap Halldórs Laxness, ritdóm
uni Sölku Völku. Og nú fellur i
einn streng þjóðernishyggja,
mótuð undir handleiðslu Sig-
urðar Nordals, hetjudýrkun
Kristins og nývakinn
samfélagsskilningur. Rit-
dómnum lýkur með þessum
orðum: „Við verðum aö óska
þess að Halldór láti ekki smæð
þjóðar sinnar i neinu hefta flug
bókmenntanna
kvæma allt það sem ætlaö var,
en þaö sem var framkvæmt var
mikið.
Það liggur i hlutarins eðli að
Kristinn E. Andrésson var um-
deildur maður á þessum tima.
Og enn eimir eftir af þeim
deilum þegar bókmenntagagn-
rýni hans ber á góma. And-
stæðingar hans saka hann um
kreddufestu og hlutdrægni: sagt
er að honum hafi þótt litið til
annarrra koma en þeirra
höfunda sem stutt gætu stjórn-
málabaráttu hans. Ég hygg aö
menn hljóti að sjá að þetta er
rangt, þegar þeir nú lesa rit-
gerðir Kristins æsingalaust.
Hann kunni vel að meta skáld
sem að hugmyndalegri afstöðu
og þjóðfélagsskoðunum voru á
öndverðum meiöi við hann.
Meira að segja tekst honum bezt
upp þegar hann fæst við slika
höfunda.
Af þessu tagi eru tvær rit-
gerðir um Einar Benediktsson
segir Kristinn þar, „er ekkert
mannlegt takmark, sem fram
hefur verið sett, jafn mannúðar-
fullt, jafn göfugt, jafn tignarlegt
og óendanlega fagurt eins og
hugsjón kommúnismans.” Hér
talar sannur trúmaður.
Fremst i bókinni standa tveir
fyrirlestrar sem ekki hafa verið
prentaöir fyrr, fluttir 1927 og 28:
Brot úr ræöu um snillinga og
Um innblástur. Þeir eru
merkilegir sökum þess aö þeir
sýna hugmyndir Kristins áður
en hann gengur marxismanum
á hönd. Má sjá hve rómantisk
hetjudýrkun og trúarkennd eru
honum rik i huga. 1 samleik
þessa og kennisetninga marx-
ismans sem hrifu hann til sin,
sitt, að hann haldi sina eigin
leið, hugreifur og djarfur svo
sem gert hefur hingað til, og
mæli sig eingöngu við stór-
menni. Hins vegar væri þaö
sómi þeirrar kynslóðar sem
Halldóri er samferða og honum
er skyldulaust, að efla hann til
höfðingja. Viö höfum ekki efni á
þvi að draga stórskáldið niður.
Smáskáld veröa alltaf nóg til.”
Kristinn gekk siðan svika-
laust fram I þvi aö „efla Halldór
til höfðingja”. I þessu safni eru,
auk fyrrnefnds ritdóms, tvær
greinar um Sjálfstætt fólk,
snörp ádeila vegna skrifa Jón-
asar Jónssonar frá Hriflu um
þaö verk, og loks rækilegur rit-
dómur um fyrri helming Heims-
ijóss. 1 hinum langa kafla um
Halldór i bókmenntasögu sinni
dregur Kristinn siðan saman á
einum stað mat sitt á forystu-
hlutverki Halldórs. Það er svo
önnur saga að mat Kristins á
Halldóri átti fyrir sér að
breytast eftir að skáldið tók
sinnaskiptum.
Kristinn var ódeigur baráttu-
maður fyrir „sina menn” og tók
jafnan svari þeirra ef á þá var
hallað. Á þjóðstjórnarárunum
voru miklar viðsjár með
mönnum og hart barizt I
menningarlifinu. Þá skrifar
Kristinn hvassa árásargrein,
„Grasgarður forheimskun-
arinnar”. Þar teflir hann fram
róttækum skáldum gegn
borgaralegum stjórnmála-
mönnum og gæðingum þeirra.
„Valdhafarnir eru hræddir”,
segir i greinarlok, „en rót-
grónust er hræðslan við skáldin.
Þeir vita um mátt skáldanna,
mátt listarinnar og bókmennt-
anna til þess að glæða hugsjónir
hennar, réttlætisvitund og sið-
gæði, tendra hetjuskap og mann-
dóm Meðan beztu skáldin fá að
tala frjáls til þjóðarinnar,
verður hún ekki hrakin út i kvik-
syndi forheimskunar”.
Vitanlega verða menn að lesa
deilugreinar af þessu tagi með
varúð. En þær eru ekki siðri
vitnisburður um sjónarmið
Kristins, óbilandi trú hans á
félagslegan mátt orðlistarinnar,
en beinar bókmenntatúlkanir.
Hann ber jafnan merkið hátt:
lágkúrulegt nart i garð and-
stæðinga er ekki til i ritsmiðum
hans.
A vorri tið eru hugmyndir
manna um skáldskap og sam-
félag með öðrum hætti en þær
sem fram koma i ritgerðum
Kristins E. Andréssonar. Bjart-
sýnin, rómantikin og sann-
færingarkrafturinn hafa látið
undan siga. Efahyggja og van-
máttarkennd sem setur svip á
mikið af islenzkum skáldskap
eftir strið var eitur i beinum
Kristins eins og siðari rit hans
bera vitni um. En á þvi skeiði
sem þessi bók tekur yfir var
starf hans og málflutningur i
fullu samræmi við tiðarandann.
— Ritgerðir Kristins hafa ekki
einungis heimildagildi um hug-
myndalega afstöðu á hans tið.
Hinar beztu þeirra hygg ég að
muni lengi standa i fremstu röð
bókmenntaskýringa á voru
máli.
Gunnar Stefánsson
bókmenntir
Heimildarrit
um
baróttu
30. marz 1949.
Innganga tslands i Atlantshafs-
bandalagiö og óeiröirnar á
Austurvelli.
Baldur Guölaugsson.
Páll Heiöar Jónsson.
Bókaútgáfan örn og örlygur.
Þetta er mikiö rit, enda mikil
saga, sem það flytur. Hér er
nefnilega gerð grein fyrir stofn-
un Atlantshafsbandalagsins og
tildrögum þess.
Utanrikismál tslendinga og
ágreiningur um meginstefnu i
þeim á 5. tug aldarinnar veröur
eðlilega verulegur hluti af efni
ritsins. Sjálfsagt hefði mátt
segja þá sögu i styttra máli, en
hérhafa menn viljaö styðja frá-
sögnina þeim dæmum og tilvitn-
unum, að ekki væri um að vill-
ast. Og auðvitað skiptir mestu,
að bókin er trúverðug.
Hið eina, sem ég finn athuga-
vert við notkun heimilda i allri
þessari frásögn, er i sambandi
við túlkun á minnisgreinum
Bandarikjamanna og ályktun-
um þeirra. Þannig segir t.d. á
bls. 24, aö komið hafi i ljós á ár-
inu 1946, að framsóknarmönn-
um hafi snúizt hugur frá þvi að
Bandarikin mæltust fyrst til
herstööva i 99 ár. Þetta mun
Bandaríkjamönnum hafa fund-
izt vera vegna þess, sem þeir
hafa imyndað sér og talið sig
vita áöur en framsóknarmenn
höföu nokkra ákvörðun tekiö.
Ég var á miðstjórnarfundi
Framsóknarflokksins þar sem
þau tilmæli voru fyrst kynnt, og
ég tel mig muna það rétt, aö þar
var aðeins einn maður, sem
mælti með þeim tilmælum. En
þar sem fram kemur i þessari
bók, að Bandarikjamenn hafi
talið hann bezta vin sinn á Is-
landi, er ekki óliklegt, að vonir
þeirra um viðbrögð Fram-
sóknarflokksins hafi valdiö þvi,
að þeim fannst, að um hughvörf
væri að ræða, þegar á reyndi.
Ég tel það alveg úr lausu lofti
gripiö.
Minnst er á, að gerður hafi
verið aösúgur að nokkrum for-
ingjum Sjálfstæðisflokksins
haustið 1946 i sambandi viö um-
ræður um Keflavikursamning-
inn. Sjálfstæðismenn höfðu þar
fund, en andstæðingar
samningsins höfðu fund i barna
skólaportinu og þaðan var farið
á Austurvöll. Ég var staddur á
Austurvelli og ekki langt frá
dyrum Sjálfstæðishússins. Lög-
regluþjónar með gasgrímur
stóðu í röð meðfram Lands-
simahúsinu. Þá var það, sem
Bjarni Benediktsson leitaði út-
göngu. Ólafur Thors kom i
dyrnar á hæla honum. Bjarni
gekk eins og frjáls maður út i
mannþröngina. Þar var hann i
vargakjöftum. Hatturinn hvarf
af höfði hans. Hendi var gripið i
hálsmál hans að aftan og hert
að, og rifið var i hár hans. Hvaö
orðið hefði veit sjálfsagt enginn,
ef lögreglan hefði ekki náð að
kippa honum til baka. Siöan
geröi lögreglan manngengt bil
aðbakiséryfir i Landssimahús-
ið og skaut þeim félögum þang-
að. Fram af þvi varð mönnum
ljóst, að ekki myndi fleira for-
vitnilegt gerast þarna og
safnaðurinn leystist upp.
Þetta er nú rifjað upp vegna
þess, að i plöggum frá sendi-
herra Bandarikjanna ersagt, aö
eftir þetta hafi forsætisráðherra
taliö „aö lifi sinu og samherja
sinna væri ógnaö.” Þessar æs-
ingar og ofbeldisaðgerðir hafa
e.t.v. haft meiri áhrif enifljótu
bragði verður séö, og þá nei-
kvæö fyrir þá, sem ætlunin var
að styrkja.
Hér er ekki ástæða til að fjöl-
yrða um atburðina 30. marz. Ég
held, að þeim sé lýst svo vel sem
verða má, eða þvi sem næst. Þó
finnst mér, að ekki komi fylli-
lega tilskila hversu sumir voru i
uppnámi strax að morgni.
Orðaskipti þingmanna eru ekki
öll skráð i þingtiðindum. Þegar
Einar Olgeirsson var að tala
um, að alþingismenn væru
sviptir málfrelsi, sagði Stefán
Jóhann, að hann væri alþingis-
maður’Rússa, en Einar svaraði
hiklaust: ,,Ég er islenzkur al-
þingismaður. Sjö þúsund Reyk-
vikingarkusu migá þing. En þú
ert andskotans uppbótarþing-
maður, sem svindlaðir þig inn á
þing á örfáum atkvæðum norður
i Eyjafirði.”
Stefán var kosinn af rööuðum
landlista, eins og þá var löglegt.
Mér hefur jafnan fundizt, að
umræður sumra blaðanna eftir
30. marz væru ekki til sóma.
Mér fannst þá, að hvorra
tveggja menn tækju þvi fagn-
andi, ef þeir gætu kennt hinum
um meiðsli og voðaverk, og
hefðu jafnvel óskað þess, að
meira hefði falliö til af sliku.
Það er gott, að þessi saga er
nú rakin. Af henni má ýmislegt
læra, þó aö aldrei verði sagt
hvað orðið hefði, ef önnur leið
hefði verið Valin.
Ég hygg, að hér sé saman
komið flest það, sem máli skipt-
ir um þessa sögu.
H.KR.