Fréttablaðið - 02.03.2006, Blaðsíða 26

2. mars 2006 FIMMTUDAGUR
FRÁ DEGI TIL DAGS
ÚTGÁFUFÉLAG: 365 – prentmiðlar RITSTJÓRAR: Kári Jónasson og Þorsteinn Pálsson FRÉTTARITSTJÓRI: Sigurjón M. Egilsson AÐSTOÐARRITSTJÓRI: Jón Kaldal FRÉTTASTJÓRI: Arndís
Þorgeirsdóttir VARAFRÉTTASTJÓRI: Trausti Hafliðason RITSTJÓRNARFULLTRÚI: Steinunn Stefánsdóttir RITSTJÓRN OG AUGLÝSINGAR: Skaftahlíð 24, 105 Reykjavík AÐALSÍMI: 550 5000
SÍMBRÉF Á FRÉTTADEILD: 550 5006 NETFÖNG: ritstjorn@frettabladid.is og auglysingar@frettabladid.is VEFFANG: visir.is UMBROT: 365 – prentmiðlar PRENTVINNSLA: Ísafoldarprentsmiðja
ehf. DREIFING: Pósthúsið ehf. dreifing@posthusid.is Fréttablaðinu er dreift ókeypis á heimili á höfuðborgarsvæðinu, Suðurnesjum og Akureyri. Einnig er hægt að fá blaðið í völdum verslunum
á landsbyggðinni. Fréttablaðið áskilur sér rétt til að birta allt efni blaðsins í stafrænu formi og í gagnabönkum án endurgjalds. issn 1670-3871
Skeifan 4
S. 588 1818
Nigel Lawson var fjármálaráð-
herra í ríkisstjórn Margrétar
Thatcher á Bretlandi 1983-89. Við
hann er kennd sú hugmynd, að
halli á viðskiptum við útlönd skipti
litlu sem engu máli, sé til hans
stofnað mestanpart í einkageiran-
um. Þessi hugmynd er eftirtektar-
verð meðal annars vegna þess, að
hún virðist eiga sér ýmsa áhang-
endur hér heima. Lawson kannað-
ist að vísu við það, að mikill halli á
viðskiptum getur verið grafalvar-
legt mál, ef ríkið hefur stofnað til
hallans með lántökum í útlöndum.
Ástæðan liggur í augum uppi.
Ríkið þarf að verja erlenda láns-
fénu svo vel sem verða má, þar eð
annars munu skattgreiðendur
sitja í súpunni. Lawson leit svo á,
að öðru máli gegndi um viðskipta-
halla, ef einkafyrirtæki og heimili
hefðu tekið erlendu lánin á eigin
spýtur. Ef fyrirtækin og heimilin
hirtu ekki um að verja lánsfénu til
hagfelldra framkvæmda, sætu
þau sjálf í súpunni, ef illa færi.
Öðrum kæmi málið ekki við. Þetta
var hugsun Lawsons, og hún
reyndist röng. Hér eru rökin.
Hugsum okkur, að allir Íslend-
ingar keyptu sér jeppa og tækju
lán fyrir kaupunum í útlöndum
fyrir milligöngu íslenzkra banka.
Hugsum okkur líka, að hálf þjóðin
næði ekki að standa í skilum við
bankana. Ekki dygði þá að skila
jeppunum, því að þeir hröpuðu í
verði um leið og þeim var ekið út
úr bílasölunum. Hver tæki þá
skellinn? Erlendu lánardrottnarn-
ir? Víst fengju þeir skell, en það
væri ekki allt og sumt. Erlendir
bankar deila áhættunni vegna van-
skila íslenzkra lántakenda með
innlendum bönkum, svo að bank-
arnir hér heima myndu þurfa að
axla hluta útlánatapsins. En þeir
eru nú einkabankar, hefði Lawson
sagt, og það er þeirra mál, hvort
þeir komast í kröggur eða ekki.
Þarna liggur villan hjá Lawson.
Það er ekki einkamál bankanna,
hversu vel þeir vanda til útlána
sinna, hvorki ríkisbanka né einka-
banka. Hér er vandinn sá, að einka-
bankar geta með ýmsu móti velt
útlánatapi yfir á viðskiptavini sína
líkt og ríkisbankar, einnig yfir á þá
viðskiptamenn, sem stóðu í skilum.
Hvernig? Til þess eru tvær leiðir
færar. Bankarnir geta í fyrsta lagi
velt tapinu yfir á aðra með því að
auka vaxtamuninn (lækka innláns-
vexti og hækka útlánsvexti), og
þann kostnaðarauka þurfa allir við-
skiptavinir bankanna að bera, eink-
um þeir, sem stóðu í skilum, því að
hinir eru lakari borgunarmenn.
Einmitt þetta hafa bankarnir hér
heima gert um margra áratuga
skeið. Gömlu ríkisbankarnir þöktu
mikið útlánatap vegna misheppn-
aðra lánveitinga með miklum
vaxtamun, og viðskiptavinir bank-
anna fengu ekki rönd við reist, því
að þeir áttu ekki í önnur hús að
venda. Þetta var fyrir daga einka-
væðingar og erlendrar samkeppni
í bankakerfinu.
Einkabankar geta í annan stað
velt útlánatapi yfir á skattgreið-
endur, einkum ef tapið er mikið,
því að þá er líklegast, að ríkisvald-
ið telji nauðsynlegt að skipta sér af
málinu til að forða frekari skakka-
föllum, jafnvel hruni. Til þessa
kom þó ekki hér heima þrátt fyrir
mikið útlánatap bankanna árin
kringum 1990, þegar afskriftir tap-
aðra útlána hér voru svipaðar
miðað við landsframleiðslu og ann-
ars staðar um Norðurlönd, og þar
geisaði bankakreppa, sem kallaði á
dýrar björgunaraðgerðir á kostnað
skattgreiðenda. Ríkið komst hjá
því að skakka leikinn hér heima
vegna þess, að ríkisbankarnir gátu
gengið að viðskiptavinum sínum
með miklum vaxtamun, meiri
vaxtamun en hefði getað gengið í
nálægum löndum, þar sem innlend
og erlend samkeppni á bankamark-
aði var og er meiri.
Reynslan sýnir, að einkarekstur
banka veitir almenningi enga hald-
bæra tryggingu gegn áföllum
vegna of mikillar skuldasöfnunar
einkageirans innan lands eða utan.
Einkabankar geta varpað byrðinni
á saklausa vegfarendur, ef í harð-
bakkann slær. Einkabankar eru
yfirleitt ólíklegri en ríkisbankar
til að tapa fé, þess vegna voru
bankarnir hér heima færðir úr
ríkiseigu í einkaeign til betra sam-
ræmis við skipan bankamála í
öðrum löndum, en einkageirinn er
samt ekki óskeikull frekar en ríkið.
Einkavæðing er ekki allra meina
bót. Þess eru mörg dæmi utan úr
heimi, að skuldasöfnun einkageir-
ans hafi kallað kollsteypur yfir
heil hagkerfi með tilheyrandi sam-
drætti í framleiðslu og gengisfalli.
Það gerðist t.d. í Mexíkó og
Argentínu 1993-95 og nokkrum
Asíulöndum 1997-98. Aðdragand-
inn var alls staðar hinn sami: mikill
uppgangur, mikill halli á viðskipt-
um einkageirans við útlönd, mikl-
ar og ört vaxandi erlendar skuldir,
of lítill gjaldeyrisforði og almennt
andvaraleysi.
Skuldir og hallamál
Í DAG
VIÐSKIPTAHALLI
OG ALL ÞAÐ
ÞORVALDUR
GYLFASON
Reynslan sýnir, að einkarekst-
ur banka veitir almenningi
enga haldbæra tryggingu gegn
áföllum vegna of mikillar
skuldasöfnunar einkageirans
innan lands eða utan. Einka-
bankar geta varpað byrðinni
á saklausa vegfarendur, ef í
harðbakkann slær.
Katrín Jakobsdóttir, varaformaður VG
Kallar á stefnubreytingu
Þetta er göfugt markmið og það er
svo sem allt hægt, en við erum lítil
þjóð og það væri magnað ef þetta
tækist. Ef þetta markmið á að ræt-
ast þarf að breyta fjárveitingu til
skólans og það þarf að gera stefnu-
breytingar. Það ber að hafa í huga
að þetta er langtímaverkefni og
markmiðinu verður ekki náð á
næstu árum. Lykillinn að þessari áætlun er fram-
haldsnám, sem hefur hingað til verið afgangsstærð í
háskólanum. Það er sáralítið í boði fyrir meistara-
nema í flestum greinum og flestir þurfa að taka ein-
hverja BA-kúrsa með auknum kröfum. Kennarar eru
allir af vilja gerðir en hafa ekki tíma fyrir framhalds-
nemana. Því þyrfti að breyta.
Þá vaknar líka upp spurningin um fjöldatakmark-
anir; háskólinn þarf að gera það upp við sig hvort
hann vilji taka þær upp. Fjöldatakmarkanir eru líka
hápólitískt mál og Alþingi þyrfti að ræða hreinskiln-
islega hvort þær séu leið sem við viljum fara.
Gunnar Hersveinn, heimspekingur
Hverjar eru fórnirnar?
Auðvitað er gott að setja sér mark-
mið. En ég er ekki hrifinn af þeirri
tilhneigingu að setja sér markmið
til að komast á lista yfir þá bestu
og finnst að leggja ætti meiri
áherslu á samvinnu háskóla og
þjóða. Ég óttast að mælikvarðarnir
sem notaðir eru til að komast í hóp
hinna „bestu“ séu allir raunvís-
indalegir. Til að ná svona markmiði þarf sennilega að
færa fórnir og þær gætu orðið á kostnað hug- og
félagsvísinda. Ætli það vegi til dæmis þungt að efla
íslenska sagnfræði, heimspeki, uppeldisfræði, kynja-
fræði og rannsóknir í íslensku þegar keppt er að
þessu markmiði? Og hverjir fá þá vísindastyrkina á
næstu árum – aðrir en raunvísindamenn? Mér líst
mjög vel á annan tón sem greina mátti í ræðu Krist-
ínar rektors. Hann var á þá leið að við ættum að leita
eftir lífshamingju sem felst í sátt við umhverfið og
samfélagið. Mér finnst að HÍ ætti til dæmis að setja
sér það markmið að efla sjálfbær samfélög.
EFST Á BAUGI: HÍ VERÐI MEÐAL HUNDRAÐ BESTU SKÓLA HEIMS?
Lokasprettur uppgjörstíma fyrirtækja er um þessar mund-ir. Hver methagnaðurinn á fætur öðrum lítur dagsins ljós.Methafinn í ár er Exista, félag sem lýtur stjórn bræðranna
sem hafa byggt upp og stjórnað Bakkavör, frá því að það var lítið
hrognasöltunarfyrirtæki til þess að verða alþjóðlegur matvælarisi
tuttugu árum síðar. Sú vegferð er mikið ævintýri.
Þeir bræður eru ekki einir um að hafa notið mikillar velgengni
á undanförnum árum. Á undraskömmum tíma hafa orðið til
kaupsýslumenn sem hafa verulegt afl til að sækja fram og styðja
við uppbyggingu íslensks atvinnulífs.
Árið í fyrra var ár bankanna. Þeir skiluðu allir methagnaði og
hlutabréf þeirra hækkuðu verulega. Við þessa hækkun hefur
fjárhagsstaða félaga sem eiga stóra hluti í bönkunum eflst
verulega.
Afkoman einkennist vissulega af gengishagnaði, en þess
gætir oft í umræðu að gengishagnaður sé ekki góður hagnaður.
Það er ekki nema hálfur sannleikur. Fjárfestar geta ekki búist
við viðlíka gengishagnaði í framtíðinni og verið hefur að
undanförnu, en ólíklegt er að stór hluti þess hagnaðar sem þegar
hefur myndast hverfi.
Afkoma Exista sýnir glöggt hver staðan er. Exista á ríflega
fimmtungshlut í KB banka. Eigið fé félagsins er komið yfir
hundrað milljarða og eiginfjárhlutfallið yfir sextíu prósent. Það
þýðir að félagið gæti tekið á sig mikla gengislækkun á bréfum
KB banka ef svo færi að veruleg áföll yrðu í starfseminni. Þetta
skiptir verulegu máli þegar rætt er um stöðugleika
fjármálakerfisins. Í eigendahópi bankanna allra eru afar fjár-
sterkir aðilar sem hafa borð fyrir báru ef á móti blæs.
Þegar litið er til afkomu banka og stærstu fjárfestingarfélaga
sést að hagnaður þeirra er álíka mikill og fjárlög íslenska
ríkisins, en það hefði engum dottið í hug fyrir örfáum misserum
síðan að gæti orðið í fyrirsjáanlegri framtíð.
Við eigum að fagna þessum árangri. Hann sýnir að við höfum
nýtt tímann vel meðan hagkerfið hér var í meiri uppsveiflu en í
nágrannalöndunum. Sterk staða innanlands hefur verið nýtt til
að sækja út. Þar hafa menn nýtt sér þau tækifæri sem leyndust
á svartsýnni markaði, þar sem vextir eru í lágmarki. Slíkt virkar
auðvitað ekki nema fjárfestingarnar séu arðsamari en fjár-
magnskostnaðurinn, en sem betur fer virðist það raunin.
Eitt af því sem áhyggjur hafa verið af er krosseignarhald á
markaðnum. Eftir því sem best verður séð er slíkt ekki stórt
vandamál og frekar úr því dregið en hitt. Vissulega er gagnkvæmt
eignarhald milli Exista og KB banka, en eignin í KB banka er
bókfærð á kaupvirði sem tryggir að hver króna í hagnaði KB
banka ferðist ekki marga hringi í uppgjörum félaganna.
Þegar vel gengur er ríkt í okkur að telja að það sem við blasir
sé of gott til að vera satt. Þannig mátt sjá viðbrögð við lækkunum
á gengi krónu og hlutabréfa, eins og um eitthvert hrun væri að
ræða. Hlutabréfamarkaður sveiflast og jafnvel þótt vísitala
hlutabréfa lækkaði um tug prósenta er tæplega hægt að tala um
hrun eftir uppgang síðustu ára.
Við höfum aldrei staðið sterkar og hvert sem litið er blasa við
ný tækifæri. Og það sem meira er, við búum yfir þekkingu og
fjárhagslegum styrk til að nýta þau.
SJÓNARMIÐ
HAFLIÐI HELGASON
Bankar og fjárfestingarfélög eru gríðarlega sterk.
Árangurinn er
fagnaðarefni
Meðferðin á fátækum
Kristinn H. Gunnarsson, þingmaður
Framsóknarflokksins, gerir notendagjöld
í heilbrigðis- og tryggingakerfinu að
umtalsefni á vefsíðu sinni síðasta dag
febrúarmánaðar. Hann vísar til skýrslu
sérfræðinga sem sýni að notenda-
gjöldin séu ámóta líkleg til þess að
draga úr nauðsynlegri og ónauðsynlegri
þjónustu. Notendagjöld leiði til aukins
ójafnaðar þar sem tekjulágir einstakl-
ingar geti neyðst til þess að neita sér
um nauðsynlega þjónustu, en dragi ekki
úr heildarkostnaði við heilbrigðiskerfið.
Kristinn dregur upp skýrslu
Hagfræðinstofnunar HÍ frá
2003 og segir: „Ekkert bendir
til þess að lönd sem hafa
hlutfallslega há notenda-
gjöld hafi jafnframt
lægri heilbrigðisútgjöld
eða að slík útgjöld
aukist þar hægar en
í þeim löndum þar sem notendagjöld
eru lægri.“
Niðurstaða Kristins er því sú að not-
endagjöld leggist þyngra á tekjulága
og fátæka en aðra þjóðfélagshópa og
eðlilegt sé að lækka hlut notendagjalda
og færa hann yfir í almenna skattheimtu
ríkisins. „Aðhaldið á kostnaðinn í
heilbrigðiskerfinu á að beinast að þeim
30 prósentum heildarútgjaldanna sem
rannsóknir sýna að séu vegna óþarfra
rannsókna, meðferða eða lyfja og eiga
sér rætur í ákvörðunum heilbrigðis-
starfsmannanna. En hlífum fátækum og
börnum þeirra.“ Kristinn er áreiðanlega
samnefnari skoðana þingflokks Fram-
sóknarflokksins í þessu efni.
Margar hliðar málsins
Meira af þjóðfélagsrekstrinum.
Guðmundur Magnússon
blaðamaður og höfuðbloggari
tekur upp málefni Háskóla
Íslands í gær og þykir markið sett
fullhátt að koma honum í röð 100 bestu
háskóla í heimi. Því ekki að halda sig
við Evrópu, spyr Guðmundur og leggur
slóð fyrir lesendur að lista yfir hundrað
bestu háskóla álfunnar. Á þeim lista
eru allnokkrir háskólar á Norðurlöndum
en enginn íslenskur. „Við Íslendingar
sættum okkur ekki við annað en að vera
alltaf í fremstu röð á öllum sviðum. Er
það ekki svolítið barnalegt af örþjóð? Er
ekki frekar ólíklegt að við getum skákað
milljónaþjóðum á sviði mennta og
vísinda? Þurfum við ekki að setja okkur
raunhæf markmið ef við ætlum að ná
þeim?
Kosturinn við þetta tal um Háskóla
Íslands og bestu skólana er að það
neyðir okkur til að skoða ýmsar hliðar á
rekstri og starfsemi íslenskra háskóla í
gagnrýnu ljósi,“ segir Guðmundur á síðu
sinni sem ber þann skemmtilega titil
„Frá degi til dags“. johannh@frettabladid.is