Tíminn - 08.10.1978, Page 15

Sunnudagur 8. október 1978
15
l'l l'l'Ll'Ú
amsun á hverjum degi
ir ártali, breiddargráöu og veöri
einhvern tiltekinn dag. Ég vil
ekki gerast neinn vandlætari.
Hamsun var haröur — og hann
var ótrúlega góður. Fyrst og
fremst var hann þó ótrúlega
einmana. En mér þykir vænna
um hann nú, en áður en ég hóf
þessar þriggja ára samvistir með
honum.
Einstaklingurinn gegn hinum
mörgu, — við getum verið fullviss
um að þegar einstaklingurinn
stendur gegn fjöldanum, lýtur
hann i lægra haldi. Ham-
sun-réttarhöldin, — þau fara
fram á hverri minútu. Við lifum
ekki i réttarsamfélagi, við lifum i
meirihlutasamfélagi. Hafi meiri-
hlutinn i einhverju dæmi rangt
fyrir sér, þá sigrar óréttlætið.
Allt þetta fjaðrafok vegna aukins
lýðræðis. Gegn einstaklingnum
hafa yfirvöldin takmarkalaust
vald. Þar gilda öll brögð og allir
klækir. Ég verð að segja að hvað
mig sjálfan snertir, þá hef ég
jafnan tilhneigingu til að taka
málstað einstaklingsins, þegar ég
sé hann standa gegn hinum
mörgu. Hvað að Hamsun og nas-
ismanum snýr, — var hann nas-
isti eða ekki, fjandinn hafi það? —
að þvi ætti lesandinn að komast á
þessum 839 síðum. Það, sem máli
skiptir, er að hér sjáum við
árekstra milli listar og
stjórnmála, milli einstaklings og
hinna mörgu. Ætti ég að benda á
slika árekstra i dæmi Mozarts, —
Mozarts, sem grafinn var i
fátækrakirkjugarðinum i Vin —
þá er ekkert auðveldara. En eigir
þú að sýna fram á slikt i dæmi
manns.sem ákærður er fyrir naz-
isma, þá verður verkið örðugara
fyrir þig og árekstrarnir þar með
augljósari.
Alræði snilligáfunnar
Svo ég endi þessa ræðu um
stjórnmál og list, þá hef ég rekist
á þau orð Dea Trier Mörch, að
hæfileikar skipti ekki neinu máli.
Ég vildi öska að ég gæti tekið
undir þetta, — en ég er alveg gátt-
aður. í minum augum skipta
hæfileikar öllu máli._ Gæti ég
komið á alræði snilligáfunnar, er
ég sannfærður um að við yrðum
öll hamingjusamari. En hvað
kemur á daginn? — einmitt það
gagnstæða! I Danmörku vorra
daga birtist snilligáfan i liki
erlends vinnuafls, sem við gerum
greinarmun á sem sliku frá okkur
sjálfum. Hæfileikar, shkt er svo
hræðilega ólýðræðislegt. Litum á
dönsku útvarps og sjónvarps-
stöðvarnar. Útvarpsráðið er ekki
skipað fólki, sem hefur rétta hæfi-
leika tilað bera, heldurfólki, sem
berskynbragð á stjórnmál. Komi
núfram maður, sem hefur hæfi-
leika til að starfa við sjónvarp? —
hann verður gerður að forstjóra
hjá Tivoli. Hæfileikarnir skipta
ekki máli. Hæfileika var þörf, til
að hindra að Þjóðverjar tækju
Stalingrad. Það þarf einnig hæfi-
leika, til þess að stjórna mjólkur-
dreifingu i Rhodesiu. Hæfileiki, —
hér er átt við nokkurs konar gjöf,
það er gáfa, eiginleiki, sem merk-
ir að þú ert færum að leysa það af
hendi, sem þér er ætlað. Við ætt-
um öll að fá jafna möguleika til
þessu að þróa þann hæfileika er
við höfum, — ekkert er sjálfsagð-
ara. En það er fákænska að ætla
að við höfum öll jafn mikla hæfi-
leika. Séu fimm milljónir manna
látnir vinna að einhverju verk-
efni, er ekki þar með sagt að
árangurinn verði fimmmilljón-
faldur. Hljómkviður Beethovens
voru ekki árangur af hópvinnu.
Sannleikurinn
En innblásturinn, — þetta
óviðráðanlega orð, — semsé:
ættir þú aðeins að skrifa þá daga,
sem þú ert i essinu þinu, yrði það
vart til annars en þess, að þú fær-
ir til Spánar og leggðir þar sið-
ustu hönd á eitt spakmæli/ Þar
hefur Dea rétt fyrir sér. Hér þarf
vinnu til, menn verða að leggja
hart að sér, og afraksturinn er
næstumenginn.... og sásem hann
er, þá fer hann si minnkandi. Við
höfum gengið að of mörgum
heilafrumum dauðum með svefn-
töf lum og vinanda og þar að auki
erum við tekin að eldast, erum
ekki svo klár i kollinum sém fyr,
né jafn bláeyg.
— Þú virðist harla raunsær?
— Æ, svei þvi! Hvað eigum við
að gera með óraunsæi? Nei, ég tel
að ekkert sé fegurra en sannleik-
urinn. Ég veit ekkert betra. Hann
er hrjúfur, — en segir ekki
Nietsche: — Okkur er gefið aö
geta hyghreyst okkur, eftir að
hafa horfst i augu við sannleik-
ann. Þetta finnst mér fallega
sagt.
— Hvar hittir þú sannleikann
fyrir?
— Sem blaðamaður. A fimmtán
ára ferli sem blaðamaður, — það
var réttnefnd galeiðuþrælkun, —
en ekki vildi ég hafa verið án
þeirrar reynslu. Fyrsta atriðið
var: ég lærði að bera virðingu
fyrir staðreyndum. Annað atrið-
ið: Menn skyldu leitast við að
segja lesandanum eitthvað, sem
hann ekki veit fyrir... hann á likt
og aðrekast á nýja bók! Þú átt að
hafa fréttir að færa! Hamsun
bókin er ein griðarstór frétt i
þrem bindum! 1 þeirri bók er
ekkert að finna, sem menn vissu
áður. Og enn lærði ég eitt sem
blaðamaður. Menn skyldu taka
upp i sig! — gleypa yfir öllu.
Fallbyssukúla og 500
kílóvött
— Og hvað um framann?
— Til er afrikanskur málshátt-
ur sem segir að tilþessþurfi sterk
bein að þola góða daga. Gjaldiö
fyrir framann veröa menn nær
alltaf að greiða af sér sjálfum.
Frami! Ég hef meiri sviðshroll
nú, en nokkru sinni áður. Af
hverju heldur þú að ég hafi lifað
þennan tima? Lánum, lánum og
aftur lánum. Ég skulda heilan
Knut Hamsun
helv... helling. Þetta hefði aldrei
gengið, hefði ég ekki haft þann
forleggjara, sem ég hef. „Réttar-
höldin” hefðu ekki getað komið
út, hvert bindið á eftir öðru...
fallbyssukúlu verður ekki skipt i
þrennt! Ég hef orðið að ganga
fimm sinnum ikring um hnöttinn
tilþess að getaritað þessabók, en
ég hætti á degi hverjum að
afloknu þriggja stunda starfi. Þú
mátt ekki dæla öllu vatninu upp
úr brunninum, eitthvað verður að
geymast til næsta dags. Maður
verður að muna að áfram verður
að halda svo f jári marga daga
...svona stór bók: hvernig ætlar
þúaðsegjasöguna ...hvernigskal
hún sett saman. Þú þarft að hafa
alla myndina fyrir þér — og
missa ekki sjónar af henni. Þú
verður að tengja sjálfan þig við
500 kilóvatta straum og halda
jafnri spennu i heila viku, — þú
getur ekki einu sinni gengið út
fyrir og rabbað við bréfberann.
Svo ferðþúogpunktarþetta niður
...öll þessi leiðindi, þessar dag-
stundir, hvað á maður af sér að
gera? Ég hef min viðfangsefni:
ég sigli seglbátnum minum í logni
og vindi og enn hef ég slaghörp-
una hérna, ég spila af hamsleysi,
hamsleysi ....slikt er stórkost-
Minnimáttarkenndin
— Hve mikiö af þér sjálfum er
lagt i bókina „Réttarhöldin yfir
Hamsun?”
Vertu svo væn að skrifa: næst-
um ekkineitt! Éger ekki gæddur
snilligáfú!!!
— Spurningin á einnig við þá til-
finningu að hafa brugðist á
hernámsárunum sem þú fjallar
um i bókinni „Góðu stúlkurnar”
— Þar var um svik að ræða,
sem voru af allt öðru tagi en
Hamsuns. En hér er samt komið
að geysi mikilvægum punkti: við
fengum minnimáttarkennd, — við
sem vorum of ung, — og fannst
allt þaðstóra, sem átti sér stað i
kring um okkur, ekki varða okk-
ur. Heimssögulegir atburðir áttu
sér stað ihúsum granna okkar, —
og við sátum við og lærðum
franskar sagnir. Og starf mitt
fyrirDanska Rauða krossinn hef-
ur boriö svip af þessu, af löngun
til þess að vinna það upp, sem
vanrækt var, aðkomastinánd við
atburði, sem eru að gerast. Ég sat
við og lærði þessar frönsku sagn-
ir, meðan Hamsun sat á tali við
Hitler ...meðan allir stóru við-
burðirnir áttu sér stað. Þess
vegna vildi maður hafa verið til
staðar i Berchtesgaden og geta
séð hvernig allt þetta leit út.
legur eldingarvari. Þetta er engin
tónlist, — aðeins lækningaaðferð.
Akademian, — hvað er
það?
Tækir þú nú til við að lesa
Thorkild Hansen dæi ekki fyrr en
að hundrað árum liðnum, mundi
hann ekki hafa átt sæti þar.
— En bærist þér nú formlegt
boð?
—• Hver segir að ég hafi ekki
fengiðsikt boð? Nei, ég álit að sá
sem er rithöfundur, veröi að vera
alveg fullkomlega óháður hvers
konar klikum, þvi klikur eru af
hinu illa. Geti menn ekki haldið
öðrum niðri á annan hátt, ætti þó
aðverahægtað halda þeim niðri,
með þvi aö halda þeim úti. En
þetta þorir auövitað enginn að
segja, þvi þeir sem þarna sitja
ráða yfir auvirðilegum bók-
menntaverðlaunum, og geta
þannig gefið dönskum rithöfund-
um númer eftir röö, sem þeir
sjálfir ákveða: fyrst hann, — svo
hann, — svo hún! Og þeir sem
ekkertnúmerfá eiga að halda sér
saman.
einhverja af þessum gullprýddu
bókum þarna, — mundir þú óttast
að verða fyrir eldingarlosti?
Lestur, slikt læt ég eiga sig,
nema ég verði andvaka að nóttu
til. Hafi menn verið aö fástvið orö
allan daginn, þá er ekki freistandi
að setjast við að lesa Drach-
mann! Ég rekst sjaldan á bók,
sem mér finnst ég ekki geta
betrumbætt. Þar er bölið við það
að vera atvinnumaður: best er aö
vera aðeins áhugamaður!
Hverju mundir þú svara, ef þér
væriboðið sæti i dönsku akademi-
unni?
— Hvað er nú það? Spurðu
einhvern sem þú rekst á á göt-
unni, og hann mundi ekki geta
nefnt þrjá, sem þar eiga sæti.
Þarna eru komnir saman minnst
lesnu rithöfundar i landinu.
Frank Jæger átti þar ekki sæti,
þegar hann lést. Tove Ditlevsen
átti þar ekki sæti, þegar hún lést.
Jens Kruuse átti þar ekki sæti,
þegar hann lést. Ef Halvdan Ras-
mussen deyr á morgun, mun
hann ekki hafa átt þar sæti. Deyi
Peter Seeberg á morgun, hefur
hann ekki átt þar sæti. Dæju þeir
Poul örum og Palle Lauring á
morgun, gilti það sama um þá. Og
ég get frætt þig á þvi að þótt
Grisir og hakk
En á málinu var einnig ljós
hlið: við rönkuðum við okkur 1945
og komumst að raun um að við
vorum á li'fi. 80 milljónir manna
voru dauðar, flúnar eða fluttar á
brott. En við komumst að raun
um að við áttum enn okkar heim
og lif, það fyllti okkur takmarka-
lausri þakldætiskennd. Hún var
það sem við nefndum existential-
isma. Við gengum I hjónaband i
snatri, tókum þegar til hendinni
.. þess vegna höfum við öll
saman skilið svo fljótt aftur. Og
nú höfum við eignast börn, sem
lifa i' gerviefnum eins og grlsir af
hakki, og predika og messa yfir
. okkur i þeim mæli að við höfum
ekki við að meðtaka... ég kemst
smátt og smátt að þvi, að ég er
liklega eini danski rithöfundur-
inn, sem ekki þekkir hinn algilda
sannleika, — já, svei mér þá.
Það þýðir aftur á móti, að
maður verður að fylgja lit öðru
hverju, þótt maður vildi komast
hjá þvi..aöskrifa, kostar alltaf
að menn verða að geta horfet i
augu við sig sjálfa. Dómsdagur
Ibsens! Menn verða að geta stað-
ið fyrir sinu, — menn geta ekki
gert sig skiljanlega, án þess að
afhjúpa sig sjálfa... þaö er ekki
hægt. Menn geta haldið hneyksl-
inu i fjarlægð, en spurningin er
bara hve lengi. Auðvitaö hafa
margir menn skrifað sig frá mál-
unum, — sá er kosturinn við að
vera ljóðskáld. Við sem fáumst
við óbundið mál verðum að skrifa
trilógiu.
Skyndilegur dauði!
— Hverju hefur þú sigrast á?
— Fyrst og fremst þeirri
'Framhaid á bls. 35
Kápusiöa norsku útgáfunnar á bók Thorkild Hansens. Myndin er tekin
af Hamsun við réttarhöldin.