Tíminn - 28.06.1981, Side 18

18
Sunnudagur 28. júni 1981
ÆTTARNÖFN
■ íslendingar eru meöal
fárra þjóða sem aö megni
til halda enn þeim forna sið
að kenna sig til föður.
Þetta er flestum útlend-
ingum ráðgáta# og kemur
stundum islendingum sem
feðast erlendis í nokkurn
bobba — í útlöndum þykir
kyn að hjón beri ekki sama
eftirnafn. Föðurnafna-
kerfi okkar mun vera ger-
manskt að uppruma, tiðk-
aðist þá í einhverri mynd
meðal flestra þjóða (sbr.
O'á irlandi og Mac á Skot-
landi) Ættarnöfnin munu
hins vegar komin frá Róm-
verjum. Hér fer dálítil
samantekt á uppruna
ættarnafna á Islandi og
einkum þó sibreytilegri af-
stöðu eða afstöðuleysi lög-
gjafarvaldsins til þeirra.
Einkum er stuðst við
samantekt sem Hreinn
Loftsson og Tryggvi
Gunnarsson gerðu i laga-
deild Háskóla Islands.
Það var á 17du öld að ættarnöfn
taka fyrst að berast hingað til
lands, einkum fyrir áhrif frá
herraþjóðinni Dönum. Þar tóku
aðalsmenn upp á þvi á 13 du öld
að nota ættarnöfn og 1526 var það
fyrirskipað að allar danskar
aðalsættir skyldu bera ættarnöfn.
Vaxandi borgarastétt varð vita-
skuld að apa þetta eftir. Menn
fóru að kenna sig við staði og
starfsgreinar. Það virðist jafnvel
vera sjálfgefin málþróun að
menn séu kenndir við atvinnu-
grein sina, starfsheitið þróist upp
i eins konar ættarnafn, til að
munda „Muller” — malari,
„Smith” — smiöur... Blaða-
maður hefur heyrt að með vexti
bæja á tslandi á siðustu öld hafi
svipað fyrir bæri virst i uppsigl-
ingu, t.d. mun heil fjölskylda i
Hafnarfirði hafa verið kennd við
„lóös”, þótt enginn lóðsaði nema
ættfaðirinn. Mannanafnavenjur
hér á landi leyföu ekki slíka inn-
rás — ef Islendingar á annað borð
hafa ættarnöfn kenna þeir sig
helst til staðar ellegar eru nöfnin
erlend að uppruna.
Þaö er ekki alveg hlaupið að þvi
að ákvarða með vissu hvenær
raunveruleg ættarnöfn skjóta
fyrst upp kollinum hér á landi.
Um og eftir 1500 komst það i tisku
meöal lærdómsmanna að kenna
sig viö heimahagana, einkum er
þeir fóru til náms erlendis. Þeir
voru tslendingar og fóru ekki i
grafgötur með það, Arngrimur
Jónsson lærði ritaði t.d. nafn sitt
Arngrimus Jonae Islandus, enn-
fremur bætti hann stundum W
fyrir aftan nafnið sem mun eiga
aö tákna Widalinus — þaðan
Vidalinsnafniö. Barnabörn Arn-
grims tóku siðar upp þetta nafn,
þannig var Þóröur Þorkelson
Arngrimssonar skráður Vidalin i
Kaupmannahafnarháskóla 1680.
Vidalin er talið elsta ættarnafn á
tslandi.
Skömmu siðar tóku afkom-
endur Þorláks Skúlasonar bis-
kups upp ættarnafniö Torlacius.
Það er þá næstelst.
Ættarnöfnum
fjölgar á 19. öld
A 18du öld fór nöfn sem enda á
-sen að ganga i erfðir i Dan-
mörku. tslendingar gengu á lagið
og margir heldri menn fóru að
skrifa -sen fyrir -son i föðurnöfn-
um sinum og gengu þau siðan oft-
ast nær i erfðir — venjulegur
Stefánsson varð Stephensen, Þór-
oddsonur Thoroddsen. Einnig
tóku sumir upp ofur venjuleg is-
lensk föðurnöfn sem ættarnöfn,
en meö erlendum rit-
hætti — Thorsteinsson, Johnson.
Það er á ofanverðri 18du öld og
öndverðri 19du að ættarnöfnum
fer fyrst að fjölga aö ráði á ts-
landi. t skýrslu um „Mannaheiti á
tslandi 1855” er talið að heildar-
tala ættarnafna sé um 155, þar
segir þó ekki hversu margir gegni
þessum nöfnum. Þar er talið að
ættarnafnatiskan, sem kölluð er
„ósiður” sé heldur i renum. Ekki
skal þaö efað, en þá er jafnvist að
ný holskefla ættarnafna hafi riðið
yfir landiö siðar þvi i skýrslu sem
gefin var út af Hagstofu tslands
1915 og byggð er á manntali 1910
segir að þá hafi 297 ættarnöfn
veriö borin af mönnum fæddum
hér á landi. Ekki er getið þeirra
sem eru heimilisfastir hér af er-
lendum uppruna.
Skýrslurnar eru augljóslega
ekki sambærilegar,þar sem að i
þeirri eldri er getið um ættarnöfn
allra sem eru heimilisfastir i
landinu en i þeirri yngri aöeins
þeirra sem fæddir eru hér. Hins
vegar er vandalitið að draga frá
47 ættarnafnanna sem getið er um
i skýrslunni frá 1855 voru eign
manna sem fæddir voru erlendis.
Þvi voru 108 ættarnöfn borin af
sönnum Islendingum 1855, en 297
árið 1910. Fjöldi þeirra hafði þvi
nær þrefaldast.
Astæöan? Erlendir menn sett-
ust i æ rikari mæli að hér á landi
og héldu i nöfn sin og islenskar
tildurrófur tóku að þeirra hætti
upp ættarnöfn.
Skortur á
lagasetningu
Engar opinberar skýrslur eru
til um fjölda ættarnafna i notkun
nú siðustu ár. A árunum
1915—1925 veitti Stjórnarráðið
leyfi til upptöku 204 nýrra ættar-
nafna, auk þess birtust i Stjórnar-
tiðindum 45 nöfn sem tekin voru
upp fyrir gildistöku nýrra
mannanafnalaga 1913.
Þrátt fyrir að ættarnöfn hafi
verið bannfærð i mannanafna-
lögum 1925 hafa siðan bæst við
fjölmörg ný ættarnöfn og könnun
á fjölda þeirra aldrei verið gerð. 1
framsögu fyrir frumvarpi að
mannanafnalögum haustið 1971
áætlaöi Magnús Torfi Ólafsson að
þessi nöfn væru á bilinu 450—550.
Eins og áður sagði barst ættar-
nafnasiðurinn hingað til lands á
siöari hluta 17du aldar. Út-
breiðsla þeirra jókst siðan til-
finnanlega með hingaðkomu er-
lendra manna, einkum danskra
kaupmanna og iðnaðarmanna.
Um skeið þótti heldur enginn
maður með mönnum nema hann
hafði ættarnafn og má segja að
efnastéttir hafi þar gengið á
undan með ljótu fordæmi. Miðað
við það sem tiðkaðist erlendis var
þetta þó engan veginn óeðlilegt.
Skortur á lögum um mannanöfn,
þar á meöal um upptöku ættar-
nafna, gerði mönnum kleift að
skipta um nöfn eins og um háls-
tau. Menn gátu tekið upp alls
konar útlensku, hreinræktuð
nafnskripi eða jafnvel nöfn sem
aðrar ættir höfðu hefðbundiö til-
kall til.
Ættarnöfn
löggilt 1913
Til að gera bragarbót á þessum
glundroða lagði rikisstjórnin
fram frumvarp á Alþingi áriö
1913 um ný manna- og ættarnöfn.
Það var samþykkt sem lög um
mannanöfn nr. 41/1913. Með
þessum lögum voru ættarnöfn
loks vernduð með lögum.
Akvæði um þau voru býsna
itarleg. Ættarnöfn sem tekin voru
upp fyrir aldamót skyldu teljast
viðurkennd eign þeirra sem þau
brúkuðu, þó skyldi tilkynna þau
stjórnarráði fyrir ársbyrjun 1915.
Ættarnöfn sem tekin höfðu verið
upp án konungsleyfis eftir alda-
mót mátti þvi aðeins nota eftir-
leiðis að hlutaðeigandi aflaði sér
konungsleyfis fyrir ársbyrjun
1916. Eftir 1915 mátti engin ættar-
nöfn taka upp án leyfis Stjórnar-
ráðs. Hneykslanleg nöfn mátti
ekki leyfa og ekki heldur nöfn
sem áður voru lögleg eign annars
manns eða svo lik eldri nöfnum að
villu gæti valdið. Börnum var
skylt að taka upp ættarnafn föður,
en eiginkona hafði rétt, en ekki
skyldu, til að taka sér ættarnafn
eiginmanns.
Fólk mátti sumsé taka sér ný
ættarnöfn að þvi viölögðu að þau
væru islensk. Dæmi eru þó um að