Tíminn - 28.06.1981, Blaðsíða 19

Sunnudagur 28. juni 1981
þetta hafi orkaö nokkuö tvimælis,
sjá nafniö Melax i upptalningunni
hér til hliöar. Ekki voru þó allir á
sama máli um gildi hinnar nýju
löggjafar. Bjarni Jónsson frá
Vogi var forvigismaöur þeirra
sem henni voru andvigir og vildu
aö menn fylgdu þeim gróna siö aö
bera eitt islenskt nafn og kenna
sig til fööur.
1925 haföi stefna þeirra náö
meirihluta á þingi. Þá voru aö
frumkvæöi Bjarna frá Vogi sett
lög um mannanöfn nr. 54/1925
sem enn eru i gildi. 1 lögunum er
kveöiö á um aö enginn megi taka
sér ættarnöfn eftir gildistöku
þeirra, en þeim sem áöur báru
ættarnöfn sé i vissum tilfellum
heimiltað halda þeim. Lögin hafa
semsagt aö meginmarkmiði aö
takmarka notkun ættarnafna á
íslandi, enda ekki furöa i ljósi
dafnandi þjóöernis- og málvakn-
ingar. Hins vegar eru þau ekki
svo róttæk aö þau stefni aö algerri
útþurrkun ættarnafna. Þau skjóta
ekki loku fyrir aö þeim geti fjölg-
aö vegna innflutnings erlendra
ættarnafna meö útlendingum sem
hingaö flytjast.
En það er lagt bann við þvi að
Islendingar taki upp ættarnöfn.
Um lögleg nöfn sem til voru i
landinu þegar lögin ööluðust gildi
er kveöið á um að sum þeirra
megi haldast og ganga i ættum
um ókomna framtið, en önnur fái
að haldast um sinn:
— íslenskir þegnar sem við
gildistöku laganna báru ættar-
nöfn, sem tekin höfðu veriö upp
fyrir aldamótin megi halda þeim
fyrir sig og niðja sina.
— Einnig mega islenskir
þegnar sem báru ættarnöfn er
upp höfðu veriö tekin 1901—1915
halda þeim, enda hafi veriö aflaö
opinbers leyfis fyrir þau sam-
kvæmt lögum frá 1913.
— 1 lögunum segir ennfremur:
„Þeir islenskir þegnar og börn
þeirra, sem nú bera ættarnöfn,
sem upp eru tekin siöan lög nr. 41
1913, komu i gildi mega halda
þeim alla ævi”. Alþingismenn
skildu þetta ákvæöi þannig aö
einungis börn þessara manna
sem fædd væru fyrir gildistöku
laganna mættu bera ættarnöfn en
ekki þau sem siðar fæddust, sbr.
orðalagið „sem nú bera ættar-
nöfn”. Þannig gildir um menn
sem fengu ný ættarnöfn með
stjórnarráðsleyfi 1915-1925 sam-
kvæmt lagabókstafnum aö þeir
sjálfir og niöjar þeirra sem fædd-
ir eru fyrir 23. september 1925
■ Arngrímur læröi, tok fyrstur
upp nafniö Vfdalfn, elsta ættar
nafn á tslandi.
megi halda ættarnafni, en þeir
sem siöar fæöist skuli kenna sig
til fööur.
Vegið að ættar-
nöfnum 1925
Samkvæmt lögunum 1925 mega
erlendir menn sem flytja til
landsins halda ættarnöfnum fyrir
sig og niöja sina. Þannig barst á
árunum 1925—1952 hingað á
annaö hundraö ættarnafna með
mönnum sem veittur var is-
lenskur rikisborgararéttur 1952.
Var gert aö skilyröi i lögum við
veitingu rikisborgararéttar að
hlutaöeigendur tækju sér islensk
nöfn. Útfrá þessu ákvæöi hafa
spunnist margar kyndugar sögur.
T.d. fékk Baltasar málari ekki aö
halda ættarnafni sinu, Semper og
fékk ekki heldur að heita Egill
Skallagrimsson upp á islenska
visu. Upp á þann pappir skrifuöu
þrir islenskir embættis-
menn — allir meö ættarnöfn,
Möller, Torlacius og Eldjárn.
Helgi Hjörvar stakk upp á þvi aö
nunnunum i Karmelitaklaustrinu
i Hafnarfiröi skyldi veitt undan-
þága frá þessu ákvæöi, sem og af-
komendum þeirra. Þegar
Ashkenasi fékk rikisfang var i
gildi undanþága frá lögunum i
einn dag, a.á.m. fengu blessaöir
Vietnamarnirenga undanþágu og
voru beturskiröir upp á islensku.
Þetta i framhjáhlaupi.
Um framkvæmd ákvæöa lag-
anna frá 1925 hvaö varöar ættar-
nöfn er það aö segja aö á þeim
næstum sex áratugum sem þau
hafa verið i gildi hefur aldrei ver-
iö framfylgtfyrirmælunum um aö
börn sem fædd eru eftir gildistöku
laganna sé óheimilt að bera ætt-
arnafn feðranna. Ættarnöfn sem
tekin voru upp á árunum 1915-1925
ganga i ættir á sama hátt og önn-
ur ættarnöfn.
Útlendingar taki
upp íslensk nöfn
Það hefur tvivegis veriö revnt
aö nema út gildi mannanafnalög-
in frá 1925, en i bæöi skiptin mis-
tekist. Þvi er enn i gildi hérlendis
þessi löggjöf sem i engu er fariö
eftir.
1955 mælti Bjarni Benedikts-
son, þáverandi dóms og mennta-
málaráöherra, fyrir nýrri laga-
setningu. Hann sagði: „Ég held
að einn aðalvandinn, sem hvilir á
löggjafa hverju sinni, sé að átta
sig á hvaö þaö þýöir aö setja lög.
Þaö eru ýmis efni þjóölifsins sliks
eölis, að löggjöf um þau verður
dauður bókstafur. Löggjöfin
verður aö vera i samræmi viö
réttarhugmyndir þjóðarinnar. til
bess að nokkur von sé til, að henni
veröi framfylgt i raun og veru. Og
þaö er eftirtektarvert aö þótt nú
sé búiö aö vera bann viö ættar-
nöfnum i þrjá áratugi, hefur fjöldi
manna látið undir höfuð leggjast
aö fella niöur ættarnöfn, svo sem
þeir heföu átt aö gera samkvæmt
lögunum frá 1925”. Þetta er
auövitað kjarni málsins, til hvers
að setja lög ef enginn fer eftir
þeim?
Dauður bókstafur
laganna
Þaö var fyrst og fremst ágrein-
ingurinn um ættarnöfnin sem olli
þvi aö bæöi þessi frumvörp logn-
uöust útaf. Frumvarp til laga um
þvi sem fram liöu stundir hétu æ
fleiri Islendingar sömu nöfnum,
bæru sama eiginnafn og fööur-
nafn. Þörfin fyrir ættarnöfn
myndi aukast eftir þvi sem þjóöin
stækkaöi. „Meö hægfara aukn-
ingu þeirra meö sérstökum leyf-
um ætti aö vinnast þaö tvennt aö
ættarnöfnin yröu betri og aö þau
yröu fullkomnari auðkenning
vegna þess, aö sérstakt nafn yröi
fyrir hverja ætt, en ekki margar
ættir meö sama nafni.”
Prófessor Alexander var á önd-
verðum meiöi og vildi banna öll
ættarnöfn. Hann taldi aö 1100 slik
væru i notkun i landinu og heföi
þeim fjölgaö stórlega frá 1925.
Hann benti á það ósamræmi aö
erlendir menn yröu aö taka sér is-
lenskt nafn viö veitingu rikis-
borgararéttar og ætti slikt hið
sama aö gilda um alla íslendinga.
Hann skrifaöi i séráliti: „Flest is-
lensk ættarnöfn eru málspjöil og
munu þau er timar liða, valda
skemmdum á tungu vorri, t.d. á
þann hátt, að tvö föll verði notuö i
stað fjögurra, eins og þróunin
hefur orðiö i öörum germönskum
málum (nefnifall, þolfall og
þágufall eins, eignarfall meö
s-endingu), eöa jafnvel aðeins
eitt. Má sjá þess dæmi daglega i
hverju islensku dagblaöi og heyra
i rikisútvarpinu, aö ættarnöfn eru
beygingarlaus, einnig i eignar-
falli, og er sýnt hvert stefnir. „Al-
exander taldi aö meö skynsam-
legri lagasetningu mætti leiða til
þess aö smám saman kenndu allir
Islendingar sig til fööur sins.
I frumvarpi nefndarinnar var
kveðið á um aö lögleg ættarnöfn
mættu haldast og upptaka nýrra
leyfö samkvæmt ákveönum regl-
um. Neðri deild Alþingis visaöi
þvi til menntamálanefndar og
annarrar umræöu 1956. Siöan hef-
ur það ekki sést.
Hæstaréttardómararnir lögöu
til að upptaka ættarnafna yröi
leyfö meö ákveðnum skilyröum.
Þeir töldu oviöunandi að sumum
þegnum þjóöfélagsins yrði leyft
að hafa ættarnöfn.enöðrum ekki.
„Þeir menn sem nú bera ættar-
nöfn án stoðar i lögum munu
skipta þúsundum. Þaö yvöi mjög
erfitt, ef ekki óframkvæmanlegt,
að útrýma öllum þessum ættar-
nöfnum meö málshöfðunum og
beitingu refsiákvæöa gegn öllum
þessum fjölda, sem hér á hlut á
máli. En þaö verður á hinn bóginn
að teljast mjög óheppilegt að hafa
lagaákvæði i gildi aö formi til,
sem mönnum er látiö haldast
■ Bjarni frá Vogi, átti frum-
kvæöi aö iagasetningu 1925
■ Bjarni Benediktsson, mælti
fyrir frumvarpi 1956.
— frumvarpinu var visaö til rikis-
stjórnarinnar og tiltekin tvö atriði
sem óskaö var aö yröu könnuö
nánar. Siöan hefur ekkert spurst
til þessa frumvarps, hins vegar
kannaöi Hagstofan annaö þaö efni
sem menntamálanefnd þingsins
vildi aö yröi kannaö, hvort notkun
ættarnafna heföi farið vaxandi
ellegar minnkandi hér á landi.
Efni frumvarpsins hvaö varöar
ættarnöfn var i meginatriöum
þetta: Heimilt veröi aö taka upp
ný ættarnöfn ef dómsmálaráöu-
neytiö gefur samþykki sitt og sér-
stök nefnd, mannanafnanefnd
fellst á ættarnafniö. Þá mega ætt-
arnöfn sem islenskir rikisborgar-
ar bera samkvæmt þjóöskrá viö
gildistöku laganna haldast, nema
hvaö menn sem viö gildistöku
þeirra eru 16 ára og eldri og hafa
ættarnafn sem endar á -son mega
halda þvi til æviloka, en þá skal
það lagt niöur. Sama rétt skuli
börn þessara manna, fædd sem
ófædd, hafa.
1 tillögum nefndarinnar varö-
andi ættarnöfn segir m.a.: „Telja
veröur, aö þúsundir manna á
landi hér beri ættarnöfn, ýmist
svo að þau helgist af ákvæöum
laga nr. 54/1925, og er þar um
minnihluta aö ræöa, eöa svo, aö
nöfnin séu i andstööu viö lögin.
Um þessi nöfn er þriggja kosta
völ: 1. aö framfylgja banni laga
nr. 54/1925 og óheimila hlutaðeig-
endum aö bera nöfn sin og eftir
atvikum sækja þá til refsingar
•samkvæmt þeim lögum. t þvi
sambandi telur nefndin, aö þá
ætti aö breyta lögunum i það horf
að óheimila öll ættarnöfn, enda
fela lögin i sér slika mismunun á
þegnum landsins, aö ekki er við-
hlitandi. 2. Að láta reka á reiöan-
um i þessu efni eins og gert hefur
verið lengstum. 3. Að endurskoöa
lögin og leita úrræöa, sem hald er
i, til að koma þessum málum i
bærilegt horf.” Ennfremur:
„Stefnan i þessu frv. er i stuttu
máli á sömu lund og hjá meiri-
hluta þeirrar nefndar, sem samdi
frv. til mannanafnalaga 1955: 1.
Löggilding á nöfnum, sem tiökast
hafa samkvæmt lögum nr.54/1925
og óvinnandi vegur er aö kveöa
niður. 2. Lögfesting tvenns konar
nafnakerfa, er bæöi lúti aö is-
lensku málkerfi um myndun
nafna.” Nefndin telur aö hjólinu
verði ekki snúiö aftur á bak,
menn veröi aö horfa raunsæjum
augum á þann vanda er steöji aö
islensku nafnakerfi, en tekur
jafnframt tillit til þess aö nöfn séu
■ Alexander Jóhannesson, taldi
hættu stafa af ættarnöfnum
nöfn sem ekki voru löggild, var
ekki taliö annaö fært en aö taka
inn á þjóðskrá ættarnöfn sem
komu fram á manntali 1950. Þó
var þaö ekki gert þegar ástæöa
var til aö ætla aö ættarnafn væri
ekki orðiö fasttengt hlutaöeig-
anda, t.d. þegar hann var ýmist
meö ættarnafn eöa kenndur til
föður.
Engin ný ættarnöfn tslendinga
hafa veriö tekin inn á þjóöskrá
siöan hún tók til starfa 1952. Ætt-
arnöfn sem voru tekin inn á skrá
samkvæmt manntalinu hafa
haldist i þjóöskrá sem kenninöfn
afkomenda þeirra sem fyrst báru
nöfn þessi i henni, þó aöeins i
karllegg.
Aætlaö var aö fjöldi einsíakl-
inga meö ættarnafn 1953 heföi
verið 8874, en 1972 — 9628. Þetta
ertöluleg fjölgun, en i ljósi mann-
fjöldaaukningar á þessum tima
sem var 38.2% er þetta hlutfalls-
leg fækkun einstaklinga sem bera
ættarnöfn úr 5.82% þjóöarinnar
1953 i 4.57% 1972. Þvi hefur hlut-
fallstala ættarnafnafólks lækkaö
um 21.5% á timabilinu.
Meginástæöur fyrir þessari
hlutfallslegu fækkun eru taldar —
lögþvinguö niöurfelling ættar-
nafna útlendinga sem fá islensk-
an rikisborgararétt. Þaö veröur æ
algengara aö börn foreldra meö
ættarnafn leggi þau niöur og
kenni sig til fööur. Konur sem
giftast mönnum meö ættarnafn
eru i rikari mæli farnar aö halda
föðurnafni sinu i stað þess aö taka
upp ættarnafn makans. Þá hefur
einnig kveðiö aö þvi aö einstakl-
ingar sem áöur báru ættarnöfn fái
þau felld niður á þjóðskrá.
Ættarnöfn verða vart talin til
meginvandamála sem steöja aö
þjóðinni og vandi er aö sjá aö is-
lenskri tungu sé hætta af þeim bú-
in eins og Alexander Jóhannesson
vildi meina. Likast til veröur látiö
sitja viö núverandi ástand i nán-
ustu framtiö, aö Islendingar nefni
sig á tvenna vegu. Fæstir tslend-
ingar lita á þaö sem misrétti að fá
ekki aö taka upp ættarnöfn. Kú-
vendingar löggjafans sem m.a.
ollu þessum smávægilega glund-
roöa heyra fortiðinni til — eilitiö
lagalegt misræmi i nafnalögum
ætti engan aö saka. Og þótt Is-
lendingum yröi aftur leyft aö taka
sér ættarnöfn er ekki liklegt aö
þeir rjúki til og kasti fööurnöfn-
■ Magnds Torfi ólafsson, mælti
fyrir frumvarpi 1971.
mannanöfnin dó i nefnd á þingi
1955 - 1956. Frumvarp um sama
efni var tekiö fyrir á þingi 1971 -
1972. Þaö var sent aftur til rikis-
stjórnarinnar og siöan hefur
ekkert til þess spurst.
Bjarni Benediktsson skipaöi
nefnd fjögurra manna sem skyldi
endurskoða lögin frá 1925 og
semja nýtt frumvarp til laga um
mannanöfn. 1 henni áttu sæti
hæstaréttardómararnir Þóröur
Eyjólfsson og Jónatan Hall-
varösson, Þorsteinn Þorsteinsson
hagstofustjóri og Alexander Jó-
hannesson prófessor. í nefndinni
speglast aö mörgu leyti megin-
atriði ágreiningsins um ættar-
nöfnin. Hún var þriklofin.
Ágreiningsmál
nefndarinnar
Þorsteinn Þorsteinsson lagöi
áherslu á gildi ættarnafna til auö-
kenningar, og taldi aö meö þvi aö
banna þau væri hætt viö að eftir
uppi aö viröa aö vettugi”, sögöu
þeir i áliti sinu. Ennfremur: „Þaö
er skoöun okkar, aö afstaöa
manna til ættarnafna fari fremur
eftir smekk og tilfinningu en efn-
isrökum. En um smekk og tilfinn-
ingu er ekki unnt aö deila, og á þvi
sviöi á persónufrelsi aö rikja,
enda sé gætt að mikilvægum
þjóöarhagsmunum svo sem
vernd islenskrar tungu”.
Enn nefnd
og frumvarp
Enn fóru menn af staö og skip-
uöu nefnd til aö endurskoöa
mannanafnalögin 1967. 1 henni
voru prófessorarnir Armann
Snævarr og Einar Bjarnason,
Klemens Tryggvason Hagstofu-
stjóri, dr. Halldór Halldórsson og
Mattias Jóhannessen. Hún samdi
frumvarp aö nýjum lögum sem
flutt var á þingi veturinn 1971 - 72.
Aftur varö litiö úr framkvæmdum
persónulegt málefni og fara beri'
meö gát i þvi aö setja lög um slikt.
Könnun
Hagstofunnar
Eins og áöur sagöi var mælst til
þess viö umræöur um mannanöfn
á Alþingi 1972 aö kannaö yröi
hvort notkun á ættarnöfnum
hefði fariö vaxandi eöa minnk-
andi hin siðari ár. Hagstofa Is-
lands kannaði þetta og studdist
þar viö þjóöskrá, var geröur sam-
anburður á ibúaskrám 1953 og
1972.
Þjóöskráin var upphaflega
reist á manntali frá 1950 og 52. Þá
reyndist i flestum tilvikum óger-
legt aö kanna hvort menn höfðu
rétt til aö bera þau ættarnöfn sem
þeirskráöu á manntalsskýrslur. 1
ljósi þess hversu erfitt var aö
hefjast allt i einu handa viö aö
framkvæmda marfnanafnalögin
frá 1925 og þess aö stjórnvöld
höföu i áraraöir umboriö ættar-
unum i massavis. Þeir skilja
flestir hverjir aö siöurinn aö
kenna sig til fööur greinir þá frá
flestum öörum þjóöum — aö það
er góöur siöur og gegn og afar
rótgróinn.
Ættarnöfn voru tiskufyrirbrigði
á 19du öld og fram á þá 20stu. Nú
þykir það hvorki eftirsóknarvert
né sérdeilislega fint að heita ein-
hverju af nöfnunum i upptalning-
unni hér til hliöar.
eh.
Uppruni
ættar-
nafna
— sjá næstu siðu