Tíminn - 31.01.1982, Blaðsíða 23

Sunnudagur 31. janúar 1982
23
vildu teljast og töldust menn meö
mönnum. 1 þessum hópi vakti
James Joyce óttablandna
viröingu sér yngri manna og það
var ekki fyrir hann að verða fyrir
áhrifum af suðupottinum — hann
var einstakur i sinni röð og hafði
gert sig sjálfur. Hemingway lýsir
i Veislu i farángrinum virðing-
unni sem borin var fyrir
Joyce, það er næstum stöðutákn
að hafa séð hann hvað þá meira.
Er hann fór út að éta með Hadley
á Michaud:
„Það var hér sem Joyce hafði
verið úti að borða með fólki sinu,
hann og kona hans sátu viö vegg-
inn. Joyce var að rýna i matseðil-
inn gegnum þykku gleraugun sin
og hélt matseðlinum á loft með
annarri hendi, Nóra næst honum i
senn lystug og matgrönn, Giorgio
mjór og snurfusaður og sleiktur
á hnakkann, Lucia á gelgju-
skeiðinu með hrokkinkoll og öll
töluðust við á itölsku”.
Börn Joyce voru raunar ógæfu-
manneskjur að mörgu leyti,eink-
um Lucia. Þau höfðu alist upp á
hlaupum millistaða i taumlausri
dýrkun á hinum mikilhæfa föður,
sem hljöp svo útundan sér alltaf
öðru hvoru, og þau áttu sér ekki
einu sinni neitt móðurmál. Bæði
reyndu sig við listir með litlum
árangri og Lucia var geðklofi.
Sjálfur var Joyce hrjáður af sjúk-
dómum, sér i lagi slæmri gláku
sem hvað eftir annað ógnaði al-
gerri blindu. Næstu árin var hann
skorinn upp æ ofan i æ en fékk
litla bót og skammvinna. Þvi
þessi þykku gleraugu.
Ulysses á prent
Meðal þeirra sem Joyce kynnt-
ist i Paris var Miss Sylvia Beach
sem áttiog rak þá frægu bókabúð,
Shakespeare og kompani. Eftir
aö margar synjanir höfðú borist
frá forlögum um að prenta
Ulysses, sem þótti bersögul og
jafnvel klámfengin tók Miss ^
Beach aö sér aö gefa bókina út og
gerði þaö árið 1922, sama árið og
Eyðilandið eftir Eliot var birt.
Útgáfudagurinn vitanlega 2.
febrúar.
Fáarbækur,engar bækur, hafa
vakið jafn mikið umtal og jafn
hatrammar deilur, og Ulysses.
HUn ertilraun tilaö hnitmiða allri
reynslu mannsins á einn dag i
einni borg, Dublin, hefur verið
kölluð fornleifafræði, mannfræði,
sagnfræði, sálfræði, eitthvað
fleira? Bygging sögunnar þótti
strax undraverð, hún er meitlaðri
og markvissari en dæmi voru til
um, enda var bókin skrifuð eftir
ströngu skema og hvergi mátti Ut
af bregða. Hverkafli eða þáttur á
sér til dæmis samsvörun i hinni
upprunalegu Ódysseifskviðu. Og
stillinn fylgir strúktúrnum auð-
mjúkur eftir. Sjálfur skrifaði
Joyce i bréfium það bil sem bókin
kom út:
„Þetta er epik áf tveimur kyn-
þáttum (ísraelum-trum) og um
leið hringur mannslikamans auk
þess að vera litil saga um dag
(lif). Persóna Ódysseifs hefur
alltaf heillað mig — meira að
segja er ég var drengur.
tmyndaðu þér, fyrir fimmtán ár-
um hóf ég að skrifa þessa bók sem
smásögu fýrir Dubliners! t sjö ár
hef ég unnið að henni — til fjand-
ans með það! Þetta er lika nokk-
urs konar alfræðibók. Ætlun min
er að umbreyta goðsögninni sub
specie temporis nostri. Hvert
ævintýri (það er, hver klukku-
stund, hvert tæki, hver listgrein
samtengd i bygginarskemanu
sem heild) ætti ekki aðeins aö
ákvarða, heldur skapa sina eigin
tækni. Hvert ævintýri er ef svo
má segja ein persóna þó hún sé
samin úr persónum — eins og
Aquinas segir um hina engilsku
gestgjafa”.
,/Mér dettur i
hug Hómer!"
Sumir kunnu að meta þessa til-
raun Joyce, aðrir ekki.
W.B.Yeats sagði er hann var
hálfnaður með bókina: „Þetta er
dásamleg bók. Manni dettur i húg
Hómer”! Eliot kvaðst hafa orðið
fyrir áhrifum, einkum af tilraun-
um til að „draga meðvitaðar lln-
ur milli nútímans og fortiðarinn-
ar”. Hemingway blessaður sagði
að þetta væri „djöfull góð bók”.
George Orwell sagðist óska þess
að hann hefði aldrei lesið bókina :
„Ég fæ minnimáttarkennd.
Aðrir voru ekki eins hrifnir. Alit
George Bernards Shaw var dálít-
iö tvieggjað: ,,A trlandi reyna
mennað gera kettiþrifna með þvi
að ota trýni þeirra ofan i eigin
ski't. Mr. Joyce reynir sömu með-
ferð á manneskjum. Ég vona að
hann nái árangri”. Það var sem-
sé „klám” og „viðbjóður”
Ulyssessem helstfórfyrir brjóst-
iðá mönnum.E.M.Forster, sem i
þann tið þótti góður til sins brúks,
skrifaði:, .Ulysses er tilraun til að
ata heiminn út i skit, öfugsnúinn
Viktoríuismi, tilraun til að láta
reiði og drullu skjóta rótum þar
sem blíða og ljós hafa ekki náð
árangri, einföldun á persónuleika
mannsins, og allt i þágu Hel-
vitis!” Og er Virginia Woolf var
beðin um að gefa i söfnun handa
T.S.Eliot setti hún sem skilyrði:
„... að hann (Eliot) noti opinber-
lega fyrstu 200 blaðsiðurnar af
Ulysses á þann eina háttsem þær
eru nothæfar til. Ég hef aldrei
lesið annað eins bull. Við skulum
ekki minnast á fyrstu tvo kaflana
ensá 3ji 4ði 5ti6ti— ekkert annað
en stráklingur að kreista ung-
lingabólurnar sinar. Auðvitað
getur veriö að snilli skjóti upp
kollinum á blaðsiðu 652 en ég hef
minar efasemdir. Og þetta er það
sem Eliot dáir”.
Bókin var bönnuö, bæði á Eng-
landi og i Bandarikjunum, en það
kom ekki f veg fyrir að orðstir
hennarbreiddistút og sffellt fleiri
heilluöust. Banninu fylgdi smygl
á sjaldséðum eintökum bókarinn-
ar, þeir sem áttu eintak urðu að
gæta þess vei þvf setið var um
hvert einasta. Loks var banninu
aflétt á fjórða áratugnum. Nú
orðið er ekki minnst á klám i
Ulysses og bókin nýtur virðingar
fyrir það sem hún er, nema hvað
mörgum reynist erfitt að lesa
hana...
„Verk i smiðum"
Joyce bjó i Paris þar til árið
1940 en ferðaðist þó allnokkuð um
en ekki til trlands. Hann gaf út
ljóðasafnið Pomes Penyeach,
ástarljóð til ýmissa kvenna en
einbeitti sér fyrst og fremst að
nýju verki sem hann hafði i
smiðum. Það tók hann sextán ár
að ljúka þvi" en áður hafði hann
birt marga kafla þess i ýmsum
timaritum, þá var það jafnan
kallað „Verk i smfðum”. Við
ætlum okkur ekki þá dul aö út-
skýra hvað púsluspilið Finnegans
Wáke er, hitt er vist að bókin er
engri annarri lfk. Það er ekki
fyrir hvern sem er aö komast i
gegnum hana,það er ekki fyrir
hvern sem er aö botna upp eða
niöur I henni, en þeir sem það
hafa gert þykjast sjá symbóliska
sögu heimsins, mannsins, hvers
einstaklings, ferðalög i raunveru-
leika og draumi, lif, dauða, upp-
risu. Þannig má iengi halda
áfram og segir ekki neitt. öll til-
veran eins og Joyce þekktí hana,
var mótuð i þessa bók og segir sig
sjálft að eitt aumt tungumál
dugði ekki til að tjá hana — bókin
er bianda af ensku af öllu tagi,
latinu, itölsku, þýsku, frönsku ,
norsku og fjölda annarra mála,
m.a.s. finnsku og ýmissa araba-
mála. Finnegans Wake er, og það
segir kannski sitt, uppáhald bók-
menntafræðinga, málvisinda-
manna og annarra slikra, rann-
sóknarefnin eru bókstaflega
óþrjótandi.
Endalokin
Er leið á þriðja áratuginn
breyttist Paris, útlendingarnir
fóru flestir burt og það var ekki
jafn mikið að gerast i listum og
bókmenntum og áður. Eftir sat
Joyce eins og kóngur i riki si'nu,
hafði um sig hirö dyggra aðdá-
enda, sem nálega litu á meistar-
ann sem guð. Enda féll Joyce
annað illa en allt snerist um hann,
allir töluðu um hans bækur og svo
framvegis. Þekktastur þessara
lærisveina er Samuel Beckett,
landi Joyce, sem kom til Parisar i
kringum 1930 nýkominn Ur skóla
og fullur aðdáunar á eldri mann-
inum. Aðdáunin á Joyce gekk svo
langt að Beckett pindi sjálfan sig
til að ganga i alltof litlum skóm,
vegna þess eins að Joyce var
fyrirtaks ánægður meðhvað hann
heföi netta fætur! Hins vegar var
Beckett aldrei ritari Joyce eins og
oft hefur verið haldið fram en
hljóp undir bagga þegar meist-
arinn kallaði. Joyce átti sérlega
erfitt með lestur og skrift vegna
þess að sjónin var stöðugt verri,
og þvi las hann Beckett (og fleir-
um) fyrir kafla úr Finnegans
Wake. Það kom fyrir,þegar ein-
hver bankaði á dyrnar er Joyce
var að lesa Beckett fyrir og Joyce
sagði „Kom inn”, að Beckett
skrifaði þau orðaskipti sem á eftir
fylgdu samviskusamlega niöur.
Er Joyce las siðan handritið yfir
rak hann i rogastans: hvaðan
kom þetta „Kom inn” o.s.frv.?
En alltaf komst hann að þeirri
niðurstöðu að þessi orð ættu ná-
kvæmlega heima á þessum stað
og strikaði þau aldrei út!
Beckett kom raunar meira við
sögu en sem aðdáandi og læri-
sveinn. Hann var ungur og
myndarlegur, Lucia Joyce varð
yfir sig ástf angin af honum. Hon-
um likaði vel við hana en fann
geðsýkina krauma i henni, gat
ekki elskað hana. Áföll sem þetta
urðu enn til að brjdta Luciu niður
og erleið á fjórða áratuginn varð
að koma henni fyrir á hæli. Sál-
rænir erfiðleikar bamanna urðu
svo enn til þess að draga Ur þreki
Joyces sjálfs sem var orðinn
sjúkur maður og mörgum þótti
sýnt að hann ætti ekki langt eftir
ólifað. Honum tókst þó að ljúka
við Finnegans Wake sem hann
vissi sjálfur að yröi siðasta bók
hans, hann fékk fyrstu eintökin i
hendurnar 2. febrúar 1939. Yfir-
vofandi strið olli honum miklu
hugarangri og ótta, eins og of-
beldi hafði alla tið gert og er
striðið braust út. fluttist hann
ásamt Nóru til ZÚrich, en Lucia
varð eftir. Giorgio var þá giftur
maður og átti son, Stefán James
Joyce.
t upphafi árs 1941 var Joyce
fluttur á sjúkrahús i Zurich til
uppskurðar en þá var of seint aö
bjarga honum, hann lést 13.
janúar. Hann var grafinn þar i
borginni, ti'u árum slðar lagðist
hinn tryggi förunautur hans,
Nóra, til hvildar við hliö hans.
Meö James Joyce var geng-
inn... James Joyce.
—ij tók saman
■ Harriet Sliaw Weaver, árleg
framlög til J.J. frá nafnlausum
vini...
■ Lucia, ekki beinlínis lieil á
geðsmunum...
■ Sylvia Beach, i félagi viö
Sj eikspir...
SHöfundur Ulysses með nýtt
verk i smiðum...
■ Sam Beckett — lærisveinninn
fótstóri...