Tíminn - 04.07.1982, Síða 9

SUNNUDAGUR 4. JÚLÍ 1982
9
íiiÍIUI'.
menn og málefni
Á menningin að vera
á opinberu framfæri?
■ Vitur maður og skáld ráðlagði eitt
sinn að gefnu tilefni, að menningin
yrði látin i friði. Hún bjargaði sér sjálf.
Það sem hann átti við er að skipulag
í menningarmálum er hættulegt og
vafasamt að það sé menningunni til
framdráttar.
Hvað er menning? Það er stórt orð
Hákot og eins gott að þeir sem taka
upp á því að fjalla um menningu geri
grein fyrir þvi hvern skollann þeir eru
að meina. Þar sem undirritaður er illa
fær um að skilgreina hugtakið verður
að leita í annarra smiðju. I
Morgunblaðinu s.l. sunnudag eru
hugleiðingar eftir Jón Óttar Ragnars-
son sem prentaðar eru undir
fyrirsögninni Ný hugmyndafræði. Þar
fjallar hann m.a. um menningu og
gerir grein fyrir henni á eftirfarandi
hátt: „Menningin er mikilvægasti
afrakstur af lifsbaráttu alþýðunnar á
hverri öld. Hún er samnefnari fyrir alla
skapandi hugsun og handverk sem
fram fer á hverjum tíma.“
Ef gert er ráð fyrir að menning sé
jákvæð er óhætt að slá því föstu að
skapandi hugsun sé af hinu góða og
handverkið sömuleiðis. Ómenning er
einnig til. Er hún ekki líka menning,
eða er hún andstæð henni?
Hér er ekki ætlunin að fara út í
þrætubókarlist. Sú íþrótt skal látin
stjórnmálamönnum og aðilum vinnu-
markaðsins eftir, en gert ráð fyrir að
„skapandi hugsun og handverk" séu
jákvæð hugtök.
Jóni Óttari liggur mikið á hjarta og
vill greinilega veg íslenskrar menning-
ar sem mestan og telur að stefnuleysi
yfirvalda sé einhver hinn mesti
Þrándur í Götu blómlegrar menningar.
Hann segir að á menningarsviðinu sé
engin opinber lista- eða vísindastefna
til og sé það ótrúleg yfirsjón hjá þjóð,
sem á tilveru sína að þakka fornum
menningararfi.
Um stjómmálaflokka segir hann:
„Stjómmálaflokk, sem ekki er í
fararbroddi í menningarmálum, á
hreinlega að leggja niður. Hann er
úreltur, staðnaður, geltur, til trafala,
dauður úr öllum æðum.“
Ekki er alveg gott að átta sig á með
hvaða hætti stjórnmálaflokkur á að
vera í fararbroddi og í menningarmál-
um, og sist þegar lengra er lesið og
eftirfarandi skoðun sett fram: „Þvi
miður em einstaklingar eða samtök
sjaldnast nægilega víðsýn og frjálslynd
til þess að geta stuðlað að frjálsri
tjáningu skapandi einstaklinga án
íhlutunar eða afskipta.“
i
Peningar og stefnumótun
Helst er á höfundi að skilja að
stjómmálaflokkar og ríkisvald stuðli að
aukinni menningu með fjáraustri. Ef
aðeins að menningin fær nógu mikla
peninga er henni borgið.
En vamagli er sleginn: „Auðvitað
þarf að fara að öllu með gát. Rikisstyrkir
em alltaf þrautalending, ekki kjörkost-
ur. Hvemig hefur t.d. kirkjunni vegnað
í náðarfaðmi hins íslenska rikisvalds?
Á vísindasviði þarf að margfalda
framlög til Visindasjóðs. Á listasviði
þarf að koma á fót öflugri hliðstæðu,
Listasjóði, er hjálpar ungu, efnilegu
listafólki að koma undir sig fótunum.
Síðast en ekki síst þarf að bæta
markaði fyrir list, m.a. með aukinni
listfræðslu og listsköpun i skólum og
fjölmiðlum, svo almenningur læri að
gera greinarmun á „list“ og „afþrey-
ingu“.“
Allt er þetta vel meint og Jón Óttar
er ekki einn um það að vera
rausnarlegur þegar hann ávisar á
ríkissjóð, en til eru þeir sem það fer fyrir
brjóstið á, þegar talað er um opinbera
stefnu í menningarmálum og stefnu-
mörkun stjórnmálaflokka á sama sviði
Það er eins og menning sé eins og hver
annar félagsmálapakki og það sem
einkum stendur henni fyrir þrifum sé
fjárskortur en hún muni blómgast og
dafna ef til hennar er litið með velvild
ogTausn.
Gæfa og gjörvuleiki
Hámenntaður aðdáandi Bólu-Hjálm-
ars sagði eitt sinn í eyru þess er hér
hripar: „Hvað hefði ekki getað orðið úr
þessum manni ef hann hefði haft
menntun á bak við sig og skrifborð fyrir
framan sig.“ Það lá í orðanna hljóðan
að það hefði ekki orðið lítill akkur fyrir
íslenska menningu ef svo hefði tekist til.
Ekki skal neinum getum leitt að þvi hér
hvílíkt hámenningartromp séra Hjálmar
Jónsson hefði orðið, en hitt er víst að
íslensk þjóð hefði farið á mis við
Bólu-Hjálmar, hrakinn öreiga sem með
anda sinum auðgaði islenska menn-
ingu meira en allir séra jónar heilla
biskupsdæma.
Magnús Stephensen konferensráð
var einn menntaðasti maður síns tíma.
Hann var stórættaður, auðugur, sat i
æðstu embættum landsins og naut hylli
kónga. Margt gerði hann gott um ævina,
hann var velviljaður og starfsamur og
vildi hag þjóðar sinnar sem mestan.
Hann skrifaði og gaf út bækur til að
upplýsa lýðinn, m.a. matreiðslubækur,
því honum var ekkert óviðkomandi sem
til framfara horfði. En eitt var það sem
Magnús megnaði aldrei. Það var að vera
skáld. Eins og hann rembdist og reyndi,
en allt kom fyrir ekki. Það var sama hve
mikið hann orti og gaf út. Aldrei varð
þetta skáldskapur.
En allt um það var Magnús mætur
maður og þjóðinni þarfur. Blessuð sé
minning hans.
Bjami Thorarensen amtmaður hafði
menntun á bak við sig og skrifborð fyrir
framan sig. Honum var gefin sú andagift
að setja sitt mark á menningararfleifð-
ina.
Þjóðsagan lætur þá hittast, amtmann-
inn á Möðmvöllum og öeigann á Bólu.
Þar er jafnræði með þeim.
Því er á þetta minnst að það eru ekki
alltaf ytri kjör eða auðlegð sem bera
menninguna uppi, þótt svo geti einnig
verið. En menningin er skrýtin
skepna, sem á einhvern dularfullan
hátt lýtur eigin lögmálum, og á það
ekki síst við þá grein hennar er lýtur
að skapandi listum. Að stjóma slíku
með fjármagni eða einhvers konar
stefnumörkun sýnist illmögulegt, enda
mörg hörmuleg dæmi um hvernig til
hefur tekist þegar menn ætla sér slíkt,
þótt einnig megi benda á glæsileg dæmi
þess að örlæti hafi skilað menningar-
legum árangri.
Þá er og alkunn sagan af piltinum
sem grét söltum támm niður í móa í
Skagafirði er hann horfði á eftir
skólasveinum riða suður. Stephan G.
átti þess ekki kost sökum fátæktar.
Hann fór aðra ferð og lengri. Vestur
á sléttum Ameriku stritaði hann í
menningarlegri einangmn. En á
næturnar orti einyrkinn sér til
hugarhægðar. Það hlýtur að vera
öllum, sem eitthvað kynnast verkum
þessa erfiðismanns, sífellt undmnar-
efni hvílik gnótt mannvits rúmaðist í
kolli hans og hvilikri listrænni ögun
hann réði yfir. Sköpunargleðjn var
umbun hans að eigin sögn.
Menningarstefna?
Vonandi tekur enginn þetta svo að
hér sé verið að kyrja gamla söng-
inn um að listamenn eigi að svelta
til að ná árangri. Síður en svo. Það er

Stefnumótun stjómmálaflokkanna í menningarmálum.
aðeins verið að undirstrika að
fjármagn er ekki endilega forsenda
skapandi hugsunar og mikilla afreka,
eins og oft er látið í veðri vaka.
Það er orðið heldur leiðigjarnt það
langvarandi suð, að menningarmálum
sé ekkert sinnt hér á landi og listamenn
smáðir og hafðir útundan, og allt sé
skorið við nögl þegar menningarmál
em annars vegar. Undirtónninn er
ávallt hinn sami, borga, borga, þá
fáum við list og menningu.
Auðvitað eiga listamenn og menn-
ingarfólk að fá greitt fyrir vinnu sina
og hugverk eins og aðrir. Sú greiðsla
fer fram með ýmsum hætti og
listamenn em ýmist vel eða illa
launaðir eftir atvikum. En sú krafa
listamanna og sumra velunnara þeirra
að listamenn og sjálf menningin
yfirleitt sé sett á opinbert framfæri er
fráleit. Sú hætta er þá ávallt fyrir hendi
að þeir sem ráða fjármagninu fari að
setja fram full skýra stefnumörkun í
menningarmálum.
Sú var tið að þorri islenskra
menningarmanna gerðust sjálfviljugir
dráttarjálkar á stórbúi Kremlarbænda.
Þar unnu þeir fyrir hugsjónina eina
saman. Að þeirra mati snerist allt til -
hins betri vegar austur þar og var mjög
dásamað hve vel væri búið að
listamönnum og menningarfólki. Það
fékk riflegar greiðslur frá ríkisvaldinu
fyrir verk sin. Aldrei var minnst á að
böggull fylgdi skammrifi. Sem sé að
listamenn störfuðu samkvæmt vel
markaðri og nákvæmari stefnu í
menningarmálum. Hugmyndafræðing-
ar marka stefnuna.
Nú vita allir hvilíkur kyrkingur er í
menningarlífi þeirra þjóða sem búa
við skýrt afmarkaða stefnu í
menningarmálum og listamenn á
ríkisframfæri megna ekki að breyta
þar neinu um. Þeir sem ekki fylgja
stefnunni eru teknir út af launaskrá,
og það sem verra er, verk þeirra
bannfærð.
Sem betur fer eru þeir orðnir fáir
menningarmennirnir á íslandi sem
ganga með glýju í augum vegna
gerskrar stefnumótunar í menning-
armálum, en krafan um opinbera
forsjá hefur á einhvern hátt orðið eftir.
Viðvarandi rukkunarherferð lista-
manna á hendur rikinu er hvimleið.
Fjöldasamtök
Fjöldi þeirra manna og kvenna sem
fæst við fagrar listir á íslandi er vægast
sagt orðinn grunsamlega mikill, og
sífellt bætist í hópinn, enda eru samtök
þeirra að verða með stærstu kröfu-
gerðahópum i þjóðfélaginu. Og allir
biðja um opinbera forsjá í einni mynd
eða annarri og er þá ýmsu borið við.
Fyrir nokkrum árum tilkynnti einn úr
hópnum í útvarpi að þjóðin skuldaði
Jónasi Hallgrímssyni og Sigurði
Breiðfjörð mikla fjármuni og væri
sjálfsagt að hann og hans nótar fengu
þetta fé. Veskú.
Stofnun sjóða og úthlutanir úr þeim
eru ær og kýr listamannasamtaka og
eru rithöfundasamtök þar fremst i
flokki. Það vefst ekkert fyrir þeim að
sýna fram á að verk þeirra séu höfð að
féþúfu óhlutvandra aðila, rikisins fyrst
og fremst, og að ekkert sé
sanngjamara en að þeim sé greitt til
baka. Úthlutunarnefndum er komið á
fót og þær vega og meta verðleika
þeirra sem til greina koma að fá
fjámpphæðir. Eftir hverja úthlutun úr
hverjum sjóði fyrir sig upphefjast
deilur og brigslyrði um óverðuga sem
hlutu náð og verðuga sem enga aura
fengu. Þeir sem þátt taka i þessum leik
virðast algjörlega ónæmir fyrirþví áliti
sem þeir skapa sér meðal múgamanna
fyrir þau rök og rökleysur sem þeir
bera á borð, því yfirleitt fara
bræðravígin fram i fjölmiðlum.
Oddur Ólafsson
skrifar
Hið undarlega við launakröfur
rithöfunda er að þeir virðast aldrei
eiga neitt vantalað við þá aðila sem
maður skyldi ætla að séu viðsemjendur
þeirra þegar launagreiðslur eru annars
vegar. Það em útgefendur. Eðlilega
þykir þeim betra að höfundar taki laun
sín annars staðar en hjá sér.
Velgerðarmenn
Halldór Laxness skrifaði einhvern
tíma, að hann langaði til að vera svo
ríkur að hann gæti gefið þjóð sinni
tannbursta. Því miður hafði hann ekki
efni á þvi þjóðþrifaverki svo að hann
varð að láta sér nægja að skrifa bækur.
Sem betur fer hefur þjóðin fyrir löngu
fengið sér tannbursta og lært að nota
þ á. Hitt er enn betra að Halldór settist
niður að skrifa bækur og er framlag
hans til menningarinnar orðið meira
en svo að goldið verði fyrir með fé.
Sú hugsun að tannburstavæða
þjóðina ber vott um umhyggju og
menningaráhuga. Það er liður í
viðleitni til að menn lifi fegurra og
betra lífi. Fleiri menningarmenn hafa
þennan steininn klappað. Guðmundur
Hannesson prófessor var óþreytandi,
að brýna hreinlæti fyrir mönnum. Nú
á siðustu og bestu tímum ver Jón Óttar
Ragnarsson nokkru af tima sinum og
menntun til að fræða fólk um hollt
mataræði og hvað varast ber af
allsnægtunum. Honum er lagið að
setja fram fróðleik sinn á skýran og
alþýðlegan hátt svo allir megi njóta
góðs af.
Ekki er að efa að góður vilji býr að
baki hugmyndum hans um stefnumörk-
un í menningarmálum. En það sem
hér er verið að vara við er einmitt
stefnumörkunin. Hvergi er getið hver
hún eigi að vera heldur látið duga að
benda á stjórnmálaflokka og ríkisvald.
Ef rétt er skilið eiga stjómmála-
flokkar að gera það að stefnu sinni að
svo og svo miklu fé verði varið til
menningarmála, og ríkisvaldið að gera
slikt hið sama en síðan virðast þessir
aðilar ekki að eiga að skipta sér meir
af framvindu menningarinnar, enda
ekki æskilegt.
Það virðist greinilegt hver á að
fjármagna „Listasjóð", en hver á að
úthluta úr honum og eftir hvaða
reglum? Hvar í ósköpunum á að finna
þá „einstaklinga eða samtök sem eru
nægilega víðsýn og frjálslynd til að
geta stuðlað að frjálsri tjáningu
skapandi einstaklinga án ihlutunar og
afskipta ‘?
Maður skyldi ætla að sú reynsla sem
fengin er af úthlutunum og þeim
flokkadráttum sem þeim em samfara,
þar sem fulltrúar heilla stjórnmála-
flokka eru ásakaðir um hlutdrægni og
óheiðarleg vinnubrögð, ættu að vera
viti til vamaðar, og frábiðja um meira
af sliku.
Enn eitt. „Aukin listfræðsla og
listsköpun i skólum og fjölmiðlum".
Allt er gott um þetta að segja nema að
það þarf sannarlega að breyta um
vinnubrögð, að minnsta kosti í
fjölmiðlunum. Sú bólgna umræða sem
fram fer þegar listir eða listsköpun em
á dagskrá er illþolandi. Það er engu
líkara en þegar fara á að fræða um
þessi efni sé leitað uppi leiðinlegasta
og óskiljanlegasta fólk landsins til að
uppfræða almúgann. List og menning-
armál eiga þessa meðferð ekki skilið.
Listir em heillandi viðfangsefni, fyrir
listamanninn og þá sem njóta. Ef veita
á einhvers konar fræðslu um þessi efni
er ekki annað sæmandi en gera þeim
þau skil er þeim ber. Það er óþarfi að
segja frá fögrum listum með sama
hugarfari og leikaraskap og þegar
verið er að hræða krakka með
draugasögum.