Tíminn - 05.09.1982, Qupperneq 4

SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
R ichard
agner
Nú er verið að kvikmynda æfi hans
með Richard Burton í aðalhlutverki
■ Richard Wagner hefur talsvert verid til umræðu í Jjölmiðlum að undanförnu og
fleiri fengið áhuga á persónu hans en áður, þar sem nú er verið að vinna að gerð
þriggja Idukkustunda þáttaraðar fyrir sjónvarp um ævi hans með sjálfan Richard
Burton í aðalhlutverkinu. í þessari umræðu hefur það rifjast upp fyrir mönnum hve
makalaust ILstamannsstarf þessa tónskálds var. Auk þess að fá þau eftirmæli að hafa
verið mesti byltingarmaður í tónsmíðum um langt skeið og höfundur hugmyndarinnar
um hið alhliða listaverk „Gesamtkunstwerk", er honum ætlað að hafa átt þátt í
mótun stórpólitískra kenninga 20. aldar í meira mæli en menn höfðu áður viljað láta
vera, - og það þótt hann hcfði þá verið dauður um hálfrar aldar skeið.
En þótt litið sé fram hjá þeim áhrifum sem tónlistarmaðurinn Wagner hafði og
þefan kynjaheimi sem hann seiddi upp á yfirborðið neðan úr undirdjúpum heiðinna
sagna norrænna þjóða, stendur nóg eftir samt. Æviferill hans er einn hinn furðulegasti
sem nokknr listamaður hefur átt og sumir kaflar hans líkari reyfara en nokkru öðru.
Hann tók þátt í upprcisn með Bakúnín, flýði landa á milli undan skuldunautum, -
einu sinni í ofviðri með á smyglaraskútu. Hann svalt og snuðraði eftir ætirótum í
skemmtigörðunum í París um eitt skeið, en varð síðar ókrýndur kóngur Bæjaralands,
þar sem hann notaði ríkisfjárhirsluna sem einkasjóð í skjóli hins hálfruglaða unglings,
Lúðvíks konungs II. A stormasömum ferli afrekaði hann þó að semja ekki færri en
þrettán óperur, en tíu þeirra eru stöðugt ofarlega á skrá mestu ópcruhúsa heimsins
enn þann dag í dag. Hann samdi bæði tónlistina og textann „tiberettóin", og heimtaði
stærri hljómsveit og sviðsumbúnað meiri en fyrr hafði þekkst. Kröfurnar sem hann
gerði til söngvara sinna voru slíkar að margir fremstu listamenn á hans tíma töldu
rulluna ósyngjandi, sbr. Tristan og Isolde. Blásnauður heimtaði hann sem sé
uppfærslur sem voru svo kostnaðarfrekar að engan hafði fyrr dreymt um annað eins.
Þessi ósvífni og kröfuharka fyrir sjálfs sín hönd kom víðar fram en í fjármálum, -
Richard Wagner var einnig þurftafrekur í ástum og virti rétt ciginmanna lítils, ef svo
bar undir. Sumir hafa sagt að snillingnum eigi að leyfast allt og hvort sem það er nú
rétt eða rangt, þá lifði Wagner samkvæmt þeirri reglu og uppskar mikil laun. Engum
tónlistarmanni hefur hlotnast slík upphefð og viðurkenning í lifanda lífi sem honum.
I þessu blaði Helgar-Tímans og hinu næsta munum við rifja upp æviferil Richard
Wagners og engum ætti að leiðast lesturinn. Þá mun einnig verða skyggnst inn í
þann Niflheim sem er að tjaldabaki í Wagneróperunni, - þann heim þar sem standa
sérsmíðaðar hörpur Rínargullsins og Niflungahorn eru þeytt, steðjar eru klofnir með
einu sverðsbragði og þrumur dynja þegar Þór sveipar skýjaflókanum frá dyrum
Valhallar með hamri sínum.
Fyrri hluti

■ Wagner sást aldrei fyrir í ástamálum
og það þótt giftar konur ættu í hlut.
Þekktust ástmeyja hans er Mathilde
Wesendonk, en þessi teikning af henni
er frá 1856.
Óviss uppruni
Þegar frægir menn eiga í hlut vaknar
gjarna sú spurning hver var uppruni
þeirra og það því heldur þegar
snilligáfan er með í spilinu. Hvaðan
öðluðust þeir hana? Þessari spurningu
hefur ekki þótt auðsvarað allt til þessa
dags, hvað Wagner áhrærir. Var faðir
hans lögreglufulltrúinn Friedrich Wagn-
er eða lcikarinn Ludwig Geyer?
Wagner var fæddur í Leipzig þann 22
maí árið 1813 og var níunda barnið í
fjölskyldunni. Um fæðingu hans er til
vísa eftir Wagner sjálfan, sem er svona
á þýsku:
„Im wunderschönen Monat Mai
Kroch Richard Wagner aus dem Ei.
Doch Wúnschen viele die ihn lieben
Er wáre besser dort geblieben."
Þessu mætti snara lauslega:
„Þá maísól skein á engi breið
úr eggi Richard Wagner skreið.
En vinir hentast hafa talið
að hefði kyrr þar piltur dvalið."
Nei, jífið var ekki alltaf neinn leikur
fyrir Richard Wagner!
Nákvæmlega sex mánuðum eftir
fæðingu Wagner dó lögreglufulltrúinn
Wagner og gifti móðir hans sig stuttu
síðar áðurnefndum Geyer, leikaranum.
Hann hafði mikil áhrif á Wagner og
systkini hans, enda glaðvær og listelskur
maður og mun hafa verið börnunum
ljúfur stjúpfaðir, sem þeim þótti mjög
vænt um. Hann er líka gjarna talinn hafa
verið faðir yngsta barnsins, Richards, og
sjálfur leit hann jafnan á Geyer sem
föður sinn. Það var til Geyers sem rekja
má áhuga Wagners á leiklist og víst er
að þegar hann 9-12 ára gamall var í
Krcyz-skólanum í Dresden, sótti hann
skólann laklega og var stöðugt á ferli í
og í kring um sönglcikhúsið, þar sem
Carl Maria von Weber hélt um
tónsprotann og stjórnaði m.a. eigin
uppfærslum. Sérstaklega hreifst Wagner
hinn ungi af „Frískyttunni."
Hann fluttist að nýju til Leipsig árið
1827, en hann var nú fyrir löngu orðinn
föðurlaus, þar sem Geyer hafði dáið árið
1821. Nú lá leiðin í Nicolaimennta-
skólann þar og sat námið sem fyrr á
hakanum vegna áhuga hans á Weber og
söngleikahúsunum. Hann var nú þegar
tekinn að glamra á píanó og glímdi við
forleikinn að „Frískyttunni," áður en
Helgar-Tíminn
rifjar upp
æfi Wagners
í þessu blaði
og því næsta
hann hafði komist í gegn um fyrstu
píanóæfingarnar. En nýr meistari beið
athygli hans. Einn daginn bauðst honum
að hlýða á forleikinn að „Egmont" eftir
Beethoven og 7. synfóníu hans. Áhrifin
urðu slík að hann lagðist veikur. Wagner
segir sjálfur: „Ég veit ekki hvað gerðist,
en man bara að kvöld eitt heyrði ég
synfóníu eftir Beethoven og varð
veikur. Þegar ég náði heilsu að nýju var
ég orðinn tónlistarmaður. Þótt ég síðar
ætti eftir að heyra aðra mikla tónlist mat
ég Beethoven alltaf meir en alla aðra."
Wagner var nú orðinn 16 ára gamall
og hann var tekinn að kompónera af
krafti, þótt hann skorti alla tónlistar-
mcnntun. Það kom honum í koll er hann
árið 1830 fékk fluttan forleik eftir sig á
jólakvöldi í Leipsig. í forleiknum kváðu
við feiknaleg trumbuslög í hverjum
fjórða takti og vakti þetta hneykslun
áheyrenda og sumir hlógu. Hinn ungi
tónlistarmaður var djúpt særður. Hann
fékk inngöngu í tónlistardeild Leipsig-
háskóla og sótti með hangandi hendi
fyrirlestra í heimspeki og fagurfræði sér
til mestu leiðinda. Betur líkaði honum
lífið í hinu gunnreifa stúdentafélagi
„Saxoníu", þar sem þeir félagarnir
komu saman við söng og bjórdrykkju og
iðkuðu skylmingar. Þá munaði minnstu
að hann ánetjaðist spilafíkn. Upp af
þessu öllu saman spratt ein ógurleg
sálarkreppa, þar sem ungi maðurinn
varð að horfast í augu við margar
beiskar staðreyndir tilverunnar og hann
ákvað að taka sér tak. Varð úr að hann
hóf skipulegt tónlistarnám hjá Theodor
Weinlig, kantor við Tómasarkirkjuna,
sem tók að sér að leiðbeina þessum
stórgáfaða en einþykka unglingi um
■ Richard Wagner á æskuárum.
stigu tónfræðinnar, kontrapunkts og
tónsmíða. Þá kynnti hann honum ýmsa
hina miklu meistara, einkum þá Bach og
Mozart.
Á sex mánuðum hafði Weinlig kennt
Wagner allt sem sem hann sjálfur kunni
og kvaddi hann með þessum orðum:
„Það sem þú átt að hafa lært af þessum
þurru fræðum er sjálfstæði." Þetta varð
eina skipulega tónlistarnámið sem
Wagner stundaði um dagana.
Ungur hljómsveitarstjóri
Wagner var nú orðinn 19 ára og það
var nokkur uppörvun fyrir hann þegar
hið virta tónlistarfyrirtæki „Breitkopf og
Hártel" gaf út tvö stutt píanóverk eftir
hann, sónötu og pólónesu. Þetta örvaði
hann til dáða og hann samdi fyrstu og
einu synfóníuna sem eftir hann liggur,
en hún var flutt 1833 og hlaut góða
dóma. Merkara verður að teljast að um
þetta leyti hefur hann og samið tvær
fyrstu óperur sínar, „Die Hochzeit"
(sem nú er glötuð) og „Die Feen", sem
ekki var þó sett upp, þrátt fyrir viðleitni
Wagners í Leipzig í þá átt, en þar hafði
hann fengið stöðu sem kórstjóri við
óperuna. Sumarið 1834 gerðist hann
hljómsveitarstjóri við leikhúsið í Magde-
burg og þar með verða veruleg þáttaskil
í ævi hans.
{ Magdeburg biðu mikil verkefni
þessa unga hljómsveitarstjóra veturinn
1834-1835, en hann reyndist þeim
fullkomlega vaxinn. Wagner er nefni-
lega talinn með hæfileikaríkustu hljóm-
sveitarstjórum sem uppi hafa verið.
Þarna var saman komið mikið af ungu
og áhugasömu tónlistarfólki, en það
nægði samt ekki til þess að. rekstur
hússins gengi vel og vorið 1835 virtist
það gjaldþrota. Efnahagur Wagner var
líka lélegur og því ver átti hann við
fjárhagsvanda að etja mest alla ævina.
En víst lýsti það upp tilveruna að í
Magdeburg hitti hann unga leikkonu,
Minnu Planer, sem þegar hreif hug hans
og hjarta. Þau heitbundust og hann fór
Ekkert tón-
skáld hefur
veriö jafn
umdeilt og
hlotid samt
svo mikla
viðurkenningu
þegar í
lifenda lífi
með henni í ferðalag til Sviss um
sumarið og á eftir hélt hann einn í ferð
um Þýskaland til þess að ráða tón-
listarfólk að Magdeburgarleikhúsinu,
sem upp á von og óvon ætlaði að spreyta
sig einn vetur í viðbót. Var það á þeirri
ferð sem hann kom í fyrsta sinn til
Bayreuth, þar sem hann síðar reisti hið
fræga óperuhús yfir eigin verk. Rekstur
Magdeburgarhússins veturinn eftir gekk
afleitlega og þegar Wagner lét setja þar
upp sýningu á eigin óperu „Das
Liebesvorbot" endaði það með mestu
hrakförum, því sena á milli afbrýði-
samra elskenda endaði með slagsmálum
á annarri sýnginu, sem mögnuðust stig
af stigi uns allt húsið var logandi í
óeirðum. Þetta urðu endalokin á
hljómsveitarstjórastarfinu í Magdeburg.
Glæfraför
um Eystrasalt
Minna fékk nú starf í Königsberg, en
Wagner var atvinnulaus og varð að lifa
á tekjum konu sinnar um hríð. Þau drifu
sig í að gifta sig og skömmu eftir
brúðkaupið kom í ljós að brúðurin unga
undi hag sínum ekki vel í allsleysinu og
stakk mann sinn af um hríð. Hann var
viti sínu fjær af ást og fékk talið hana á
að koma aftur, en hann hafði nú fengið
starf austur í Riga í Lettlandi, sem
hljómsveitarstjóri.
í þessu nýja starfi kom í Ijós að
Wagner var firna kröfuharður og
óvæginn og þótti aldrei sem neitt væri
nógu gott og svaraði þeim listrænu
kröfum sem hann gerði til hlutanna.
Spratt því upp mikill urgur meðal
samstarfsmanna og svo fór að eftir tvo
vetur lét Wagner af hljómsveitar-
stjóminni. Hann hafði ákveðið að fara
til Parísar, þar sem hann taidi að listin
ætti best uppdráttar. En brottförin var
enginn leikur. Hann hafði enn sem áður
safnað miklum skuldum og vegabréf
hans hafði verið tekið af honum til
tryggingar því að hann hlypist ekki á
brott. En Wagner lét sér ekki segjast.
Hann flýði yfir landamærin til Prúss-
lands að næturþeli og var það mesta
glæfraspil, þar sem landamæranna var
gætt af vopnuðum kósökkum. En þetta
tókst og í Prússlandi komst hann um
borð í smyglaraskútu sem skyldi sigla til
London. Þetta varð ævintýraleg ferð.
Skútan hreppti ofviðri á Eystrasalti og
komst við illan leik í var undan
ströndum Noregs. Þessi ferð, ósjóirnir
og sögur sjómannanna, áttu eftir að
mynda uppistöðuna í fyrsta stórverki
Wagners, Hollendingnum fljúgandi.
„Hollendingurinn" er elst þeirra ópera
sem sýndar eru á sviði óperuhúsa nú til
dags.
París og Riensi
Þann 16. september 1839 sigldu þau
hjónin svo yfir Ermasund til Frakklands,
og komu þangað „með léttan mal, en
gnótt bjartra vona," eins og Wagner
segir í ævisögu sinni, doðrantinum