Tíminn - 05.09.1982, Blaðsíða 6

6
SUNNUDAGUR 5. SEPTEMBER 1982
■ Margskonar kynlegan útbúnað þarf að tjaldabaki, þegar óperur Wagners eru
sýndar. Málmplatan sú ama er látin glymja með ægilegum gný, til þess að framkalla
þrumuna miklu í „Rínargullinu."
Richard
Wagner
Krosskirkjunnar, þegar prússneskt lið
kom inn í borgina, til þess að bæla niður
óróann. Wagner varð að flýja frá
Dresden til Sviss, en kom þó við hjá
nýjum aðdáanda og vini í leiðinni, Franz
Liszt. Liszt bjó nú í Weimar og haföi.
öðlast tröllatrú á Wagner. Hann lánaði
honum fé til flóttans og hafði að auki
nokkru áður lofað að taka „Tann-
hauser“ til sýninga í Weimar, en þar var
hann æðsti páfi alls tónlistarlífs. List
varð og fyrstur til þess seirtna að taka
Lohengrín til sýningar, en það var í
ágúst 1850. Svo mikið lagð Liszt á sig
fyrir málstað Wagners að hann á að hafa
sagt: „Með Wagner stend ég og fell.“
Tólf ára útlcgðardvöl Wagners var nú
hafin og hann átti ekki eftir að sjá
„Lohengrin" á sviði sjálfur fyrr en árið
1861 í Vínarborg.
Wagner settist nú að í Zurich í Sviss
og tók þar all nokkurn þátt í
tónlistarlífinu. Ekki þótti honum þósem
hann fyndi þarna nægilegt andlcgt
svigrúm og vinur hans List hvatti hann
til þess að endurnýja kynnin við
Parísarborg, - helst að semja nýja óperu
og bjóða hana þar til flutnings. Wagner
fór því til Parísar að þreifa fyrir sér en
varð fyrir miklum vonbrigðum. París var
honum síst betri en áður og að mánuði
liðnum var hann enn kominn til Zúrich:
„Enn einu sinni leið þessi biksvarta
skuggamynd framhjá mér eins og
draugur og ég flýtti mér þaðan aftur,"
sagði hann heimkominn um Parísar-
heimsóknina.
Hjónaband í hættu
Wagner saknaði konu sinnar, Minnu,
mikið, mcðan hann var í útlegðinni.
Hann frétti lítið af henni, þar sem hún
hafði orðið eftir í Dresden, og lagði hart
að vinum sínum að halda uppi spurnum
um líðan hcnnar. Enn lifði þannig f
glæðum þeirrar ástar sem kviknað hafði
í Magdeburg á sínum tíma og brunnið
með svo skærum blossa í fyrstu.
Minna dró taum þeirra gagnrýnenda
sem vildu að Wagner hefði haldið sig
inni á þeirri línu sem hann markaði með
„Rienzi" því það hefði þýtt að hún hefði
getað baðað sig í þeim ljóma sem stóð af
aðalhljómsveitarstjóra óperunnar í
samkvæmum. En Wagner fjarlægðist
þessa drauma hennar æ meir á sinni
einmana siglingu utan alfaraleiða.
Tilfinningar hans voru líka orðnar
blendnar, þótt aðskilnaðurinn yljaði þær
upp um stund. Þegar samband komst á
milli þeirra að nýju var ákveðið að þau
skyldu hittast í hinni marghötuðu
Parísarborg og enn lagði Wagner
þangað leið sína. En ekki urðu
endurfundir þeirra eins og vonast hafði
verið eftir. Pegar Minna kom til Parísar
var Wagner staddur í Bordeaux að
manga til við ástmær sem hann hafði
eignast þar, - gifta konu, Jessie Laussot.
Frú Laussot hafði heillast af Wagner og
hann af hcnni og þau höfðu gengið svo
langt að leggja á ráðin um tlótta til
Litlu-Asíu saman. Ekki varð þó af
þessu, því frúin gugnaði en Minna fékk
pata af hvað á gekk og ávítaði mann sinn
harðlega. Hann svaraði henni fullum
hálsi og brigslaði henni um skilnings-
skort á háleitu hlutverki sínu með
mörgum beiskum orðum. Lá nærri að
hjónabandið kollsteyptist, en góðir vinir
þeirra afstýrðu því.
Þótt Wagner léti þannig tilfinninga -
málin sitja í fyrirrúmi fyrir sköpunargleð
inni þessi misserin, afrekaði hann samt
þó nokkuð á sviði ritstarfa. Auk
tónsmíðanna var hann nefnilega ekki
ómerkur rithöfundur og þar sem honum
tókst best upp taldi ekki minni maður
en Friedrich Nietsche með því besta á
þýska tungu um þær mundir. Var það
um þetta leyti sem Wagner ritaði
„Listaverk framtíðarinnar,", „Ópera og
leiklist", „List og bylting“ og „Gyðingleg
áhrif í tónlistinni." Síðastnefnda ritið
vekur athygli á þeirri staðreynd að
Wagner fyliti flokk Gyðingahatara og sá
ummerki úrkynjunar og spillingar af
þeirra völdum í hverju horni. Ekki var
það síst í tónsmíðum sem hann taldi
Gyðinga vera til meins og varð
tónskáldið Mayerbeer einkum fyrir
■ Frans Liszt. Hann kom ýmsum fyrri
verka Wagners á framfærí og átti eftir
að verða tengdafaðir hans.
árásum hans, þótt þetta tónskáld hefði
ekkert á hluta Wagners gert, cn orðið
honum að liði á ýmsa vegu.
Síðar áttu nasistar í Þýskalandi eftir
að gera sér mikinn mat úr þessum Ijóði
á ráði Wagners, en hann hlaut hins vegar
þungan áfellisdóm fyrir gyðingahatrið úr
penna annars mannssem nasisminn vildi
einnig taka upp á sinn eyk. Það var
Nietsche: „Gyðingahatrið er eitt það
lágkúrulegasta sem ég þekki og fyrirlít
mest af öllu,“ sagði hann í ádeilugrein
um Wagncr, eftir að hann yfirgaf
aðdáendahóp hans vegna „Parsifals."
En Wagner reis senn upp úr þeim
drunga og tilfinningaróti sem hann var
gagntekinn af fyrsta útlegðar árið og
þegar árið 1850 segir hann frá næstu
fyrirætlunum sínum í bréfi til Franz
Liszt:
Ég hef nú í huga að rita þrjú
sviðsverk:" Til þess að koma öllu heim
og saman mun ég hafa inngangssviðsverk
einnig, - „Ránið á Rínargullinu."
Niflungahringurinn var í uppsiglingu.
Hríngur Niflunga
Bréfið til Franz Liszt er ritað í
nóvember 1851, en Wagner tók þó ekki
til starfa af alvöru fyrr en um vorið 1852,
- en þá var líka tekið til hendinni.
Textinn að óperunni „Rínargull" var að
mestu tilbúinn á einum mánuði, í apríl
og í maí og í júní textinn að
„Valkyrjunni.“ En þessi feikna starfs-
löngun að athafnalitlum vetri liðnum
átti sér sínar skýringar. Látum Wagner
segja sjálfan frá:
„Áfellist mig ekki þótt ég segi að þau
snilldarstykki sem ég skapa hvert af öðru
þessa stundina séu áhrif af nýrri
sjálfsvitund, en hún er sprottin af návist
dásamlegs kvenlegs þokka sem kveikir í
mér og vekur með mér nýja lífslöngun."
Sú sem hafði þessi firnalegu áhrif á
tónsnillinginn sagði sjálf:
„Þegar ég kom fyrst til Zúrich var ég
alls óreynd. Wagner kallaði mig óskrifað
blað og hann gerði það sem hann gat til
þess að fylla það upp. Hann fór að segja
mér af fyrirætlunum sínum. Fyrst las
meistarinn upp fyrir mér þrjú „óperu-
ljóð“ og loks innganginn að þeim og
svo kom eitt Ijóðið á fætur öðru.”
Stúlkan sem hér var um að ræða hét
Maihilde Wesendonk og var 24 ára
gömul, gift efnuðum kaupmanni, Otto
Wesendonk. Þau hjón voru mikið
áhugafólk um tónlist og komust þau í
kynni við Wagnerhjónin í Zúrich.
Wagner tók ungu frúna í nokkra
tónlistartíma, sem þó fóru sífellt að
verða lengri og lengri. Wagner lék til
dæmis fyrir hana á flygilinn öll þau verk
sem hann átti að stjórna í tónleikasölun-
um og frú Wesendonk var áhugasamur
nemandi. En sem nærri má geta var það
meira en vanalegt samband sem þarna
var á ferð milli nemandans og
kennarans.
Wagner hóf af fullum krafti að semja
tónlistina við „Rínargullið" síðla sumars
1853. Forleikurinn birtist honum að
sögn í draumvitrun, þegar hann var
staddur á ferð sem hann tókst á hendur
suður á Ítalíu. Þaðan lá leiðin til Parísar
þar sem Liszt var þá staddur og bauð
hann honum að hitta börn sín þrjú sem
þar voru í uppfóstri. Þeirra á meðal var
dóttir hans Cosima, sem heldur betur
átti eftir að koma við sögu Wagners
síðar. Hún var þá 16 ára. Hún giftist vini
Wagners og velunnara, Hans von
Búlow, en gleymdi aldrei þessari
heimsókn Wagners, sem heillaði alla á
heimilinu með eldmóði sínum og
snilligáfu, þegar hann lék á flygilinn úr
eigin verkum og ruddi upp úr sér
kveðskap sínum. Búlov átti síðar eftir
að reyna það eins og Otto Wesendonk
að Wagner var hættulegur heimilisvinur.
Wagner lauk við „Rínargullið" 1854
og hóf strax að semja músíkina við
„Valkyrjuna." í mars 1856 hafði hann
lokið við að setja þá óperu út fyrir
hljómsveitina. Þess má geta hér að í
„Niflungahljómsveitinni eru 120 spilar-
ar, svo það var ekkert smáverk að hrista
þetta fram úr erminni, - einkum þar sem
kjör hans voru mjög bág um þetta leyti.
Ástarævintýri
Það kom sér vel fyrir hinn nauðstadda
Wagner og Minnu konu hans, þegar
vinur þeirra Otto Wesendonk keypti sér
reisulegt hús í Zúrich, “ „Villa
Wesendonk." Þar var lítið hús í
garðinum sem hann nú bauð þeim
hjónum til afnota gegn málamyndaleigu
og var það þakksamlega þegið. Ekki
spillti að á milli litla hússins og „Villa
Wesendonk" var aðeins stuttur stígur og
þegar Wagner hafði dvalið í dimmum
skógum og klettasölum Niflunga í
nokkrar stundir fýrir hádegi, hélt hann
rakleitt yfir til frú Wesendonk að leika
fyrir hana það sem hann hafði skrifað
Hamingjudagar fóru í hönd og
sköpunargleði hans var mikil og rík.
Þessir fundir þeirra skötuhjúanna meðan
Otto var á skrifstofunni en Minna hafði
verið send eitthvað í burtu, áttu líka eftir
að skila árangri í tónbókmenntunum.
Ólíklegt er að yfirþyrmandi ástarfögnuð-
ur Tristans og Isoldar í samnefndri
óperu Wagners, þegar þau voru að
hittast á laun, hafði ekki átt sér líkingu
á mjóa stígnum við Wesendonkhúsið á
þessum árum. Það er líka á þeim tíma
sem Wagner býr í litla garðhúsinu sem
hann gerir hlé á vinnunni að
Niflungahringnum til þess að semja
textann við „Tristan og Isolde." Þannig
gat hann haft fleiri stórvirki í takinu í
einu. Það er sagt að eitt sinn þegar
Wagner gekk fram hjá járnsmiðju
nokkurri í grennd við hús Wesendonk-
hjóna hafi hann heyrt hamarslög, sem
kveiktu hjá honum hugmyndina að
„Sverðasöngvunum" ógurlegu í Siegfri-
ed, þar sem hetjan ber saman sverðið
Gram með kynstra hávaða, svo meir
minnir á skipasmíðastöð en óperuhús.
Á þessum sælutíma gaf Wagner sér
enn fremur tíma til þess að semja lög
við nokkur smáljóð sem frú Wesendonk
var að fást við að yrkja og ekki þykja
þau neitt gutl, fremur en annað frá hendi
meistarans og frægustu söngkonur
heims hafa spreytt sig. á að syngja
„Wesendonklieder" hans.
En allir dagar eiga sér kvöld og
myrkrið skall hratt yfir ástarleik þeirra
Wagners og Mathilde Wesendonk, árið
1858. Minna var orðin frávita af
afbrýðisemi og einn daginn braut hún
upp bréf bónda síns til hinnar ungu og
fögru konu og sem vænta má var það
engin tæpitunga sem töluð var í
ástarbréfi, sem annar eins riddari
rómatíkurinnar og Wagner skrifaði. En
það var heldur engin tæpitunga sem
Minna talaði að lestrinum loknum yfir
Wesendonkfrúnni, en hún gekk rakleitt
yftr litla stíginn með bréftð í hendinni.
Mathilde Wesendonk var sár og móðguð
og Wagner varð hinn reiðasti við
vesalings Minnu og sendi hana af bænum
- til Múnchen. Otto Wesendonk
forðaðist að gera neitt uppistand, en fór
kænlegar að og tók konu sína með sér í
ferðalag. Wagner sat einn eftir og
hamingjan mikla var öldungis horfin úr
hjarta hans. Þau hjónin og Minna komu
til baka um haustið en nú var enginn
grundvöllur fyrir lengra sambýli.
Wagner sendi Minnu frá sér að nýju, en
hélt sjálfur til Feneyja og vann áfram að
ástarharmleik „Tristans og Isoldar.“
Hann var oft sturlun nær af ást til
Wesendonk og skrifaði henni hin
háleitustu og innblásnustu ástarbréf.
Þann 7. ágúst 1859 hafði hann lokið við
partítúrinn af „Tristan og Isolde.“
Efnahagurinn var óbeysinn sem oftar
þegar Wagner fór frá „Villa Wesend-
onk,“ en hann hlaut stuðning úr óvæntri
átt. Það var enginn annar en Otto
Wesendonk sjálfur sem greiddi úr
vandræðum hans með því að kaupa
útgáfuréttinn af „Niflungahringnum"
fyrir 24 þúsund franka. Enn þykir það
gáta hvað olli þessum góðgjörningi, því
vart var það ábatavonin af hálfu
Wesendonk. Wagner þakkaði honum
þessa hjálp með því að lýsa Otto
Wesendonk svo: „Hann er nú orðinn
ágætur vinur minn og konu minnar og
við höfum oft farið í heimsókn til hans í
Lútzern og Zúrich. Milli okkar hefur
skapast gagnkvæm samúð og skilningur
sem hér sést að hægt er að vekja upp í
brjósti svo treggáfaðs manns.“ (!)
Nei, - þakklætið og lítillætið var víst
varla það sem mest einkenndi Richard
Wagner.
Nú var komið fram undir áramót 1860
og erfiður tími fór í hönd fyrir Wagner,
- en stórbreyting var í vændum. Innan
skamms átti honum eftir að hlotnast
slíkur auður og velgengni að sjálfan
hefði hann aldrei dreymt um annað eins.
Senn mundi konungur Bayjara senda
eftir honum og setja hann við hlið sér
og fegurstu ástardraumar áttu eftir að
rætast með dóttur Franz Liszt, - hinni
gáfuðu Cosimu..
En þetta látum við bíða næsta blaðs.
AM tók saman.
■ Óperur Wagners hafa verið óþrjótandi lind efnis handa skopmyndateiknurum.
Hér sést Siegfried murka lífið úr pínulitlum dreka að ofan, en á neðri myndinni
hefur áheyrendum sigið í brjóst undir ástarjátningum prímadonnunnar á sviðinu.