Tíminn - 03.10.1982, Page 17

Tíminn - 03.10.1982, Page 17
16 SUNNUDAGUR 3. OKTÓBER 1982 SUNNUDAGUR 3. OKTÓBER 1982 ■ Á ofanverðrí nítjándu öld, þegar kenning Darwins um þróun tegund- anna var að festast í sessi og erfðafræðii að verða til sem vísindagrein, kviknaði sú hugmynd að ef úrval náttúrunnar hefði á óralöngum tíma getað gert apaketti að mannfólki, gæti þá ekki þekking á lögmálum þróunarinnar gert mönnum kleift að bæta kyn sitt á skjótvirkari hátt en náttúran var fær um. Upphafsmaður þessarar hugmynd- ar er oft talinn Sir Francis Galton, náttúrufræðingur á Englandi, sem raun- ar var náfrændi Darwins. Hann hóf umfangsmiklar rannsóknir á líkamlegri og andlegri getu samborgara sinna með hæfnisprófum af ýmsu tagi, og safnaði heimildum um þá menn sem þóttu hafa skarað fram úr: einkenni þeirra til sálar og líkama, uppruna og þjóðfélagsstöðu. Áríð 1885 taldi hann sig hafa komið hugmyndum sinum í fræðilegan bún- Framlag mannbótafræði tii vísinda Rannsóknir mannbótasinna voru misjafnar að gæðum. Sumar lögðu drjúgan skerf til vaxtar vísindalegrar erfðafræði, en aðrar voru marklaus- ar í nútímaskilningi. Hitt er engum vafa undirorpið að mannbótahugmyndir hlutu verulegan hljómgrunn meðal menntamanna, einkum náttúrufræð- inga, erfðafræðinga og lækna, svo og í hópi ýmissa sjálfskipaðra umbótamanna í þjóðfélagsmálum,jafnt til hægri sem vinstri í stjórnmálum. Rit og ritgerðir þessara hugsjónamanna einkennast af eldmóði og sannfæringu um góðan málstað, og oftar en ekki af velvilja í garð mannkynsins, sem þeim virtist að væri komið á villigötur: hnignun þess og úrkynjun blasti við. Þeir töldu að menntun og bætt lífskjör gæti aðeins að takmörkuðu leyti stuðlað mið voru nákvæmlega orðuð og skilin. Almennt virðast menn hafa verið sammála um að reyna að fækka og helst útrýma kyngöllum sem taldir voru arfgengir: fávitahætti, flogaveiki, geðveiki, berklum, heymarleysi o.s.frv. Sumir töldu að glæpir, hyskni, vændi,ó- megð og flakk væru einnig erfðasjúk- dómar og verðskulduðu meðferð í samræmi við það. Margir mannbóta- sinnar lögðust gegn læknishjálp til handa þeim sem haldnir voru arfgengum sjúkdómum. „Til hvers að leyfa þessum smitberum að geta afkvæmi og flytja kyngalla sína til næstu kynslóða?" spurðu þeir. Mannbótasinnar voru yfirleitt einnig andsnúnir blöndun fólks af ólíkum kynþáttum. Þá var það mikið áhyggjuefni þeirra að fátæklingum fjölgaði langtum örar en efnameira fólki: töldu mannbótasinnar þetta stefna í átt til úrkynjunar. Til að ná markmiðum sínum hug- Síðar fylgir næsta ömurleg upptalning: Fólki er að fækka þar sem menningin er mest: mannkynið er í þann vegað klekja út hvorugkynsverum sem samsvara vinnubýflugum og vinnumaurum, þar sem fleiri og fleiri konur eru að missa móðurhæfileikann,: berklar breiðast út: geðveiki fer vaxandi: fábjánum og fáráðlingum fjölgar, svo og mál- og heyrnarleysingjum, flogaveikum og augnsjúkunv sjálfsmorð hafa aldrei verið tíðari; öldungum fækkar; glæpum fjölgar; og líffæri manna á Vesturlönd- um eru meira að segja farin að úrkynjast. „Brjóstvídd menntaðra manna er t.d. stöðugt að minnka“ segir Steingrímur. Steingrímur taldi að ef ekki yrði gripið til skjótra aðgerða „drýgjum vér sjálfsmorð á kynflokki' vorum með undanrenningarvorkunnsemi við lítilmagnann." Hann telur sig hafa nauðsyn mannbóta, en athyglisvert er að nær enginn þeirra vildi þó taka undir með honum að úrkynjunarmerkja væri þegar tekið að gæta hjá þjóðinni. Guðmundur Hannesson læknir hóf t.d. umfangsmiklar mælingar á hóp íslend- inga, hæð þeirra, limaburði, beinvexti o.fl. og leiddi að því rök í ritgerð í tímaritinu Andvara 1926 að íslendingar væru enn norrænt úrvalskyn, og erfið lífskjör hefðu ekki valdið neinni veru- legri kynspillingu. Tveimur árum áður hafði hann skrifað grein í sama tímarit og haldið fram yfirburðum norræna kynstofnsins í samjöfnuði við aðra kynstofna. í þeirri grein kemur fram sú skoðun hans „að menning og gifta þjóðanna sé að mestu leyti bundin við norrænt kyn og afturförin sé vís ef það hverfur og blóð þess blandast svo það njóti sín ekki.“ Hann telur „enga smáræðishættu stafa af innflutningi ruslaralýðs" til íslands, og fjallar af Ættgengisstofnun á Islandi Sá íslenskra menntamanna sem næst á eftir Steingrími Matthíassyni lýsti fylgi við mannbótastefnu var Guðmundur Finnbogason, fyrrverandi landsbóka- vörður. í greininni „Mannkynbætur" í Andvara 1922 rakti hann upphaf hugmynda mannbótasinna til Gáltons og sagði frá alþjóðastarfi hreyfingarinn- ar. En viðfangsefni greinarinnar kvað hann að skýra fyrir Íslendingum hvað fyrir frömuðum mannbótafræða vaki og hvað íslendingar megi af þeim læra. Sjónarmið Guðmundar eru svipuð og annarra mannbótasinna. Hann hefur áhyggjur af fjölgun fátæklinga sem hann telur illa gefna. „Þetta stefnir í öfuga átt“ skrifar hann. „Kynstofninn spillist." íslendinga telur Guðmundur standa betur að vígi en margar aðrar þjóðir duglegri og betur gefnu“ geti sér sem flest afkvæmi og fleiri en hinir, „því að þá er að mestu girt fyrir úrkynjun kynslóðanna." Aðra leið telur hann þó einnig mikilvæga. „Fækkun eða útrýming hinna vangefnu er ekki aðalatriðið" skrifar hann. „En þó er það næsta þýðingarmikið að girt sé eftir mætti fyrir það að geggjað fólk og fáráð- lingar, léttúðugt fólk og viljalaust, afbrotamenn og vændiskonur og annað misyndisfólk, sem í fullkomnu ábyrgðar- og hugsunarleysi er gjarnt á að hlaða niður börnum, geti sér afkvæmi. Vönun á slíku fólki er gagngerðasta ráðstöfunin og nú víða lögleidd.. Afkynjanir og vananir Ágúst H. Bjarnason var ekki að fara með staðlausa stafi. Lög um um, að fólk auki kyn sitt, ef ætla má, að það búi yfir sérstaklega hættulegum kynfylgjum, enda séu lítil líkindi til, að það takmarki við sig bamagetnað á annan hátt.“ Nasistar koma til sögu Enda þótt hugmyndir um mann- bætur hafi í upphafi ekki verið tengdar neinum sérstökum stjórnmála- hreyfingum voru þær augljóslega betur við hæfi sumra sjónarmiða en annarra. Þegar nasistar voru að brjótast til valda í Þýskalandi gerðu þeir mannbótastefnu og kynþáttahyggju að baráttumálum sínum, og hrintu síðar í framkvæmd er þeir tóku völdin, sem frægt er orðið. Islenskir nasistar voru engir eftir- bátar félaga sinna í Þýskalandi í þessu efni. I 8. og 9. gr. stefnuskrár ernis“ einnig á stefnuskrá sinni, og vildi gera róttækar ráðstafanir gegn kynblöndun og úrkynjun. „Jafnframt verði tekin til rækilegrar athugunar“, sagði þar, „dvöl útlendinga á íslandi og innflutningur þeirra þegar stöðvað- Af kunnum forystumönnum íslenskra þjóðernissinna voru það einkum Jón Aðils, Helgi S. Jónsson og Bjarni Jónsson læknir sem skrifuðu blaðagrein- ar um nauðsyn mannbóta. í almennum áróðursgreinum var og veist að Gyðing- um, og Kommúnistaflokkurinn talinn gróðrarastía kynsjúkdóma og að kyn- sjúkdómatilfellum og óskilgetnum börn- um hefði fjölgað í réttu hlutfalli við aukið fylgi marxista hér á landi! Morð í nafni mannbóta Þýsk lög um afkynjanir og vananir fangabúðir og útrýmt; myrt með köldu blóði í nafni mannbóta. Hnignun mannbótafræði Óhæfuverk nasista ber auðvitað ekki að skrifa á reikning þeirra manna sem hófu mannbótafræði til vegs, en engu að síður urðu þau til þess að mannbótahreyfingin leystist upp og hefur ekki verið til síðan í sinni fyrri mynd. Saga hennar virðist feimnis- atriði, og það er t.d. athyglisvert að þeir íslenskir sagnfræðingar, sem fást við nútímasögu, hafa leitt hana hjá sér. Annað veigamikið atriði er réð endalokum mannbótafræði voru framfarir í erfðafræði. Mönnum skildist smám saman að lögmál erfðanna eru langtum flóknari en haldið var og jafnvel í alræðisríki, svo sem ríki nasista, gæti það tekið hundruð ára að uppræta erfðasjúkdóma. Og kynblöndun, sem Brot úr sögu hugmynda og hreyfingar sem margir vilja gleyma MANNBÓTAFRÆÐI Löngu fyrir daga nasisma voru uppi hugmyndir um víðtækar kynbætur þjóða og útrýmingu ,,óædri” mannfólks. Margir íslenskir menntamenn voru hlynntir sumum þessara hugmynda. -m Xoíít U UIUUUILSOK. VANDAMÁL MANNLEGS LÍFS Ágúst FÍ. Bjarnason skrífaði bókina Vandamál mannlegs lífs, þar sem tekið var undir sjónarmið mannbótasinna. Sir Francis Galton náttúrufræðingur er oftast talinn upphafsmaður mann- bótafræði. Til hans eru greindarpróf nútíma sálarfræði einnig rakin, en þau eru skilgetið afkvæmi mannbótafræð- Guðmundur Finnbogason vildi stofna ættgengisstofnun á íslandi til að fylgjast með því hvort „kynsfofninn breytist til ,hins betra eða hins verra.“ i Vandamál mannlegs lífs eftir Ágúst !H. Bjarnason Guðmundur Hannesson læknir taldi Islendingum „engin smáræðishætta stafa af innflutningi ruslaralýðs.“ Steingrímur Matthíasson læknir var líklega fyrstur manna til að halda fram sjónarmiðum mannbótafræði á íslandi. Hann óttaðist að íslendingar væru að úrkynjast eins og aðrar menningarþjóð- ing og nefndi hin nýju vísindi „eugen- ics“, sem komið er af gríska orðinu „eugenia" og merkir „vel skapað.“ Á íslensku er eðlilegast að tala um mannbætur og mannbótafræði eða mannbótastefnu í þessu viðfangi. Viðfangsefni mannbótafræði var sam- kvæmt skilgreiningu Galtons að rann- saka þá orsakaþætti er réðu þeim andlegu og líkamlegu eiginleikum manna er gengju að erfðum frá kynslóð til kynslóðar, og þá einkum í því skyni að bæta mannkynið, eða að minnsta kosti til að hamla kynspell- um. Árið 1907 stofnaði Galton Mannbóta- félagið á Englandi og fjórum árum síðar Rannsóknarstofnun í mannbótafrœði. Um svipað leyti var efnt til slíkra félaga og rannsóknarstofnunum komið á fót víða í Evrópu og Bandaríkjunum, og einnig í Kina og Japan. I Þýskalandi var hinn kunni náttúrufræðingur Emst Haeckel í Jena frumkvöðull stefnu sem nefnd var „Rasenbygiene“ og miðaði að sama marki og mannbótafræði Galtons. að auknum þroska mannkyns, vís- indalegar mannbætur yrðu að koma til ef árangur ætti að nást. En verk mannbótasinna bera einn- ig vott um hroka og hleypidóma: hroka menntamanna sem voru full- vissir um eigin yfirburði og réttmæti skoðana sinna; hleypidóma um verð- leika og vamm stétta, þjóða og kynþátta. Galton var t.a.m. andvígur því að Englendingar blönduðust „ó- æðri“ kynþáttum og hafði þá einkum svertingja í huga. Haeckel taldi norræna menn hafa yfirburði í samjöfnuði við aðra kynstofna og vildi t.d. útiloka alla blöndun við Gyðinga. Markmið mannbóta- sinna Mannbótasinnar settu sér tvö höfuðmarkmið: Annars vegar að stuðla að því að þeir sém best væru ættaðir gætu sem flest börn. Hins vegar að þeir sem verst væru ættaðir gætu sem fæst börn. Það var misjafnt eftir mönnum hverning þessi mark- kvæmdist mannbótasinnum tvær leiðir. Annars vegar að upplýsa svokallað „betra fólk“ um öfugþróunina og hvetja það til að snúa henni við með því að geta fleiri börn, en láta ekki öreigum og misyndisfólki einu eftir að fjölga mannkyninu. Hins vegar að hindra fjölgun fólks með kyngalla með því að loka það inni á stofnunum, s.s. geðveikra- og fávitahælum, og vana eða afkynja einhvern hóp þessa fólks. Mannbótafræði berst til / Islands I janúar 1913 flutti Steingrímur Matthíasson læknir fyrirlestur á Akureyri sem hann nefndi „Heimur versnandi fer“ og fjallaði þar um „hnignun og úrkynjun hvítra manna.“ Steingrímur var mjög svartsýnn í þessu erindi, og glögglega sést að hann er vel lesinn í evrópskum og bandarískum mannbótaritum. Hann heldur fram kenningum um að líkam- legu og andlegu atgervi manna á Vesturlöndum fari stöðugt hrömandi. orðið varan við hnignunareinkenni með íslendingum á sama hátt og með erlendum þjóðum, og aðeins kyn- bótaráð og skynsamlegt vit, geti hindrað frekari spillingu holdsins. Að mannbótafræði veik Steingrímur einnig í hinni víðlesnu Heilsufræði sinni, sem kom út árið eftir. Þar segir hann m.a.: „Margir nafnkunnir vísindamenn hafa unnið að því að sameina í eina heild þá þekkingu sem unnist hefur við margrá ára reynslu í kynbótum dýra og jurta. Það þykir fullsannað að erfðir og ættgengi fylgi föstum lögbundnum regl- um. Við rannsókn á ættartölum og ættasögum má rekja sömu lögin hjá mannkyninu. Þegar þessi vísindagrein (sem nefnist eugenics á útlendum málum, eða kyngöfgun) hefur náð meiri þroská er sennilegt að benda megi á óyggjandi ráð til að koma í veg fyrir margt erfðabölið." íslendingar enn óspilltir? Fleiri íslenskir menntamenn voru sama sinnis og Steingrímur Matthíasson um sýnilegri velþóknun um takmarkanir a innflutningi sumra þjóðabrota til Banda- ríkjanna. Ætti að leyfa útburð? Guðmundur Hannesson kvaddi sér enn hljóðs um mannbótafræði í Skírni 1937. Þar fjallaði hann. um doktors- ritgerð sem Eiður S. Kvaran hafði samið við háskóla í Þýskalandi um íslensk ættbönd á þjóðveldisöld. Eiður, sem var sannfærður fylgismaður nasista, hélt því fram í ritgerðinni að íslend- ingum hefði tekist að halda kynstofni sínum hreinum með því m.a. að banna hjónabönd og samræði „betri manna“ og „óæðri.", s.s. frjálsra manna og þræla; með útburði vanskapaðra barna og geldingu flakkara og óþjóðalýðs. „Nú vita menn það með fullri vissu,“ skrifaði Guðmundur, „að forni hugsunarhátturinn er í öllum aðalat- riðum réttur og gæfuvegur fyrir hverja þjóð - hin hættulega villigata.“ Lauk hann lofsorði á ritgerð Eiðs. vegna þess að hinn upphaflegi kynstofn hafi verið óvenju góður. Varna beri að hingað flytjist útlendur „trantaralýður" og blandi blóði við þjóðina. Þá er sú hugmynd hans að stofnuð verði ættgengisstofnun með fjölda vís- indamanna er fylgjast með því hvort „kynstofninn breytist til hins betra eða verra“ athyglisverð. Sams konar hug- mynd hafði Galton áður reifáð og e.t.v. er hún frá honum komin. Vandamál mannlegs lífs Á fjórða áratugnum lýst Ágúst H. Bjarnason, þáverandi háskólarektor, einnig fylgi við hugmyndir um mannbæt- ur og skrifaði heila bók um betri ræktun íslendinga: Vandamál mannlegs lífs sem var birt sem fylgirit við Árbók háskólans 1937-1938. Er rit hans m.a. byggt á bókum erlendra mannbótasinna og eigin athugunum um úrkynjun þjóða, öfug- streymi í siðum og háttum o.s.frv. Ráð hans til úrbóta voru í samræmi við alþjóðleg viðhorf mannbótasinna. Aðal- atriðið telur hann að „hinir heilbrigðari, afkynjanir og vananir fáráðlinga, geð- sjúkra og hættulegra afbrotamanna höfðu verið sett í ýmsum ríkjum Bandaríkjanna þegar fyrir Fyrri heims- styrjöldina. Þessi lög voru mjög um- deild, og ekki síst fyrir þá sök að þau tæki sem notuð voru til að kveða upp dóma um andlega hæfileika manna - greindarpróf - þóttu ekki sérlega traustvekjandi. Á fjórða áratugnum voru lög um afkynjanir og vananir, einkum á fáráðl- ingum, sett víða í Evrópu: Á Norður- löndum, þ.á.m. á íslandi (1938), Sviss, Mexíkó og síðast en ekki síst í Þýskalandi nasista. Lög þessi voru með ýmsu móti og gengu misjafnlega langt. I greinar- gerð með íslensku lögunum er t.d. varað við draumórum um víðtækar kynbætur þjóðarinnar og „síst á grund- velli hinna óvísindalegu kenninga um mat á fólki eftir því, hver kynflokka- einkenni það kann að bera.“ Markmið laganna var, eins og það var orðað „að koma í veg fyrir það, með viðeigandi ráðstöfunum eða beinum læknisaðgerð- Þjóðernishreyfingar íslendinga frá 1933 segir: „8. gr. Vjer krefjumst, að í heilbrigðismálum sje þess framar öllu gætt, að kynstofninn spillist ekki af völdum arfgengra sjúkdóma. Heil- brigði þjóðarinnar sé vernduð og efld á grundvelli mannkynbótafræðinnar (Rassenhygiene, Eugenik). 9. gr. Vjer krefjumst, að strangt eftirlit sje haft með næmum sjúkdómum, sem einkum eru hættulegir heilbrigði þjóðarinnar, svo sem berklaveiki og kynsjúkdómar." Leiða má líkur að því að höfundur þessara greina í stefnuskránni hafi verið Eiður S. Kvaran sem stundaði nám í mannfræði og sögu í Þýskalandi og lauk þar doktorsprófi 1937. Hann lést fyrir aldur fram í Þýskalandi 1939. Eiður skrifaði nokkrar greinar í blað nasista íslensk endurreisn 1933 sem hann nefndi „Kynspilling og varnir gegn hcnni" og tók þar upp í öfgafyllri mynd sjónarmið mannbótasinna. Klofningshópur úr Þjóðernis- hreyfingunni, Flokkur þjóðernis- sinna, hafði „verndun íslensks þjóð- komust í framkvæmd árið 1935 og fram að lokum Síðari heimsstyrjaldar var; þeim fylgt eftir af offorsi. Talið er að á ári hverju hafi um eitt hundrað þúsund manns verið vanaðir eða afkynjaðir - flestir gegn vilja sínum. Þessi örlög biðu ekki aðeins fólks sem lýst hafi verið fávitar á grundvelli ónákvæmra greindarprófa, heldur einn- ig geðsjúklinga af ýmsu tagi, blindra, heyrnarlausra, flogaveikra, drykkju- manna, vanskapaðs fólks og raunar allra þeirra sem taldir voru bera í erfðaefnum sínum kyngalla. Árið 1939 var mannbótastefna nasista keyrð til enn frekari öfga þegar sett voru lög er leyfðu „líknardráp“ þess fólks sem talið var haldið ólæknandi sjúkdómum. I þann flokk féllu m.a. geðveiki, flogaveiki, glæpahneigð og fávitaháttur. Á grundvelli sömu laga var fólki sem dvalist hafði á sjúkrastofnunum leng- ur en fimm ár, en í þeim hóp voru gamalmenni fjölmennust, búin sömu örlög. Þessu fólki var síðan með reglulegu millibili safnað í sérstakar við fyrstu sýn virðist til fyrirmyndar, getur hæglega leitt til skelfilegs van- skapnaðar. Eins vitum við ekki að hvaða leyti sálargáfur manna eru áskapaðar eða áunnar. Hitt er þó veigamest að jafnvel þótt unnt væri með einhverjum ráðum að búa til fyrirmyndar fólk og útrýma hinum sem síðri þættu, vaknar sú spurning hvers konar fólk við viljum að búi að jörðinni, og raunar ekki síður hverjir þessir „við“ eru sem þær ákvarðanir ættu að taka. I þjóðfélagi sem skipar lýðræði í öndvegi, virðir til hins ýtrasta einstak- lingana, sérkenni þeirra og persónuleik, og metur það í lengstu lög til auðlegðar og upphefðar hverju menningarþjóðfél- agi, að borgararnir séu innan heilbrigðra takmarka, sem allra breytilegastir að eðli og eiginleikum, er ekki unnt að taka mannbótafræði alvarlega. Hún er, í fæstum orðum sagt, í mótsögn við ríkjandi réttlætistilfinningu og sið- ferðissjónarmið. - GM Þeir sem best eru ættaðir geti sem flest börn. Þeir sem verst eru ættaðir geti sem fæst börn.” Mannkynið er í þann veginn að klekja nt hvorugkyns verum. ,,Brjóstvídd menntaðra manna er stöðugt að minnka”, var eitt að áhyggjuefnum Steingríms Matthíassonar læknis. Forn hugsunarháttur um útburð barna og geldingu flakkara í ,,öllum aðalatriðum réttur og gæfuvegur w Ættgengis stofnun fylgist með því hvort kynstofn Islendinga breytist til hins verra eða hins betra. Islenskir nasistar vildu vernda heilbrigði þjóðarinnar á grundvelli mannbótafræði. r Mannbóta fræði hrundi vegna óhæfuverka nasista í hennar nafni og aukinnar þekkingar á flókn- um lögmálum erfðanna. wm Æbsbæí Þjóðfélag sem virðir lýðræði og sérkenni einstaklinga getur ekki tekið mannbótafræði alvarlega. 17

x

Tíminn

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Tíminn
https://timarit.is/publication/50

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.