Tíminn - 06.08.1987, Blaðsíða 9

Tíminn 9
Fimmtudagur 6. ágúst 1987

llÍllllllllllllllllir VETTVANGUR 111 iiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiniiiniiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiniiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii^
Sigurður Steinþórsson:
ÁRÓÐURSSTRÍÐIÐ
Fyrri hluti
Árið 1928 gaf frægasti landi vor
á þeim tíma, Vilhjálmur Stefáns-
son landkönnuður og rithöfundur,
út lítið kver undir nafninu „The
Standardization of Error“, eða
„Að festa ranghugmyndir í sessi“.
Þar rekur hann ýmis dæmi um
svokallaðar staðreyndir, sem allir
trúa og hafa fyrir sannar. Ein
þeirra er sú, að strúturinn stingi
höfðinu í sandinn verði hann
hræddur. Sannleikurinn mun hins
vegar vera sá að enginn hefur
nokkurn tíma séð strútinn stinga
höfðinu í sandinn, hvorki dýra-
fræðingar, landkönnuðir né inn-
fæddir menn í löndum strútsins.
Það er nefnilega enginn fótur fyrir
þessari „staðreynd", og þó hefur
hún verið föst í sessi í 2000 ár,
jafnlengi og kristindómurinn. Hún
er talin vera komin frá Plíníusi
eldra, hinum merka náttúrufræð-
ingi og rithöfundi sem raunar lét líf
sitt í því Vesúvíusargosi sem eyddi
Pompei og Herkúleanum árið 79 e.
kr. Þessi ranghugmynd um strútinn
er að sjálfsögðu meinlaus, enda fer
Vilhjálmur Stefánsson um hana
mildum orðum í bók sinni. Hún
hefur reyndar látið talsvert gott af
sér leiða, auðgað líkingamál flestra
vestrænna tungna, orðið vatn á
myllu prédikara og siðameistara
um aldir, og skrítluhöfundum
óþrjótandi hugmyndabrunnur.
Þannig hafa flestar ranghugmyndir
á sér tvær hliðar: lygin er auðvitað
af hinu illa í sjálfri sér, en jafnframt
er líkast að sá sem kemur henni af
stað telji sig hafa af henni einhvern
hag. Að vísu er vandséð hvaða hag
Plíníus eldri gat haft af því að
koma þessari firru um strútinn á
kreik, nema hann hafi viljað
krydda frásögn sína með skemmti-
legri sögu. Þó er líklegast að einhver
hafi hreinlega logið þessu í Plíníus,
því það er bæði gömul saga og ný
að menn hafa gaman af því að leika
á fræðimenn.
Um fitu og fitu
Nú er það svo, að fæstar hug-
myndir eru af því tagi að þær megi
sannreyna með einfaldri rannsókn,
eins og það hvort strúturinn stingi
höfðinu í sandinn. Úr því fékkst
skorið með því að kanna lifnaðar-
hætti fuglsins á sama hátt og sagan
segir að fyrstu vísindamenn
Grikkja hafi komist að því hve
margar tennur eru í hrossskolti
með því að skoða upp í hest og
telja í honum tennurnar, eftir að
heimspekingar þeirra höfðu ekki
getað komist að óyggjandi niður-
stöðum með rökfræðilegum að-
ferðum. Af því tagi er það líka
hver fitusamsetning ýmissa mat-
vara er - það má finna með efna-
greiningu - en hins vegar kallar
það á viðameiri rannsókn að kom-
ast að því hvers konar fitur, eða
aðrar matvælategundir, eru æski-
legar frá heilsufarslegu sjónarmiði
og hverjar ekki.
Svo hefur spáð spaks manns vör,
að komi maður þeirri trú á kreik
að framleiðsluvara keppinautar
valdi hjartaslagi eða krabbameini,
þá sé hálfur sigur unninn. Og hvort
sem því ollu viðskiptahagsmunir
eða vísindalegar niðurstöður, þá
hófst hér mikil herferð fyrir all-
mörgum árum gegn dýrafitu,
smjöri og þess háttar, og var í
staðinn mælt með jurtasmjörlíki
og mögru kjöti. Undanfarin ár
hefur Jóhann Axelsson, prófessor
við Háskóla íslands, unnið að því
ásamt samstarfsmönnum sínum að
bera saman mataræði og heilsufar
Vestur-íslendinga og Þingeyinga.
Svo undarlegt sem það kann að
virðast reynist tíðni hjarta- og
æðasjúkdóma í Kanada vera helm-
ingi hærri en á íslandi, þótt íslend-
ingar eti miklu feitari mat og
blóðfita þeirra, þ.á.m. kólesteról-
hald, sé verulega miklu hærri.
Þessum niðurstöðum hefur Jóhann
lýst í ýmsum tímaritsgreinum, og í
skýrslu sem birtast mun í Árbók
Háskóla íslands. Samkvæmt þeim
niðurstöðum er það ekki magn
blóðfitu, sem máli skiptir fyrst og
fremst, heldur samsetning hennar,
og raunar bendir sitthvað til þess
að fiskát eigi verulegan þátt í góðu
heilsufari íslendinga, en þeir eru
ásamt Japönum, sagðir vera lang-
lífasta þjóð í heimi. Jafnframt
birtist í vor skýrsla frá Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins, þar sem
lýst var greiningu á fitusamsetn-
ingu smjörs, jurtasmjörlíkis og
bökunarsmjörlíkis. Þar kemur
fram, að smjörið reyndist innihalda
11% af svonefndum transfitum,
jurtasmjörlíkið um 20% og böku-
narsmjörlíkið yfir 40%. Fram-
leiðendur bökunarsmjörlíkis hafa
auðvitað aldrei haldið því fram að
vara þeirra væri heilsubótarfæða,
en því hafa jurtasmjörlíkismenn
hins vegar haldið fram um sína
vöru sem kunnugt er. Transfitur
myndast einkum þegar ómettaðar
fitur eru hertar, t.d. þegar smjör-
líki er búið til úr jurtaolíu, en
yfirleitt ekki í náttúrunni. Um þær
er minna vitað ennþá en æskilegt
væri, en þær taka þátt í myndun
kólesteróls og virðast tengjast
kransæðasjúkdómum. Um þessi
fitumál birtist fróðleg grein í nýj-
asta hefti tímaritsins Hollefni og
heilsurækt, sem áhugamönnum um
heilsufar er hér með bent á.
Liljur vallarins
f þriðja stað eru svo þær hug-
myndir, sem í rauninni er ekki
hægt að prófa, sanna eða afsanna,
og flokkast einna helst undir
skoðanir eða trú. Af því tagi eru i
Og hvort sem því ollu
viöskiptahagsmunir
eða vísindalegar
niðurstöður, þá hófst
hér mikil herferð fyrir
allmörgum árum gegn
dýrafitu, smjöri og þess
háttar, og var í staðinn
mælt með jurtasmjör-
líki og mögru kjöti.
að sjálfsögu trúarbrögðin sjálf, eða
öllu heldur jarðneskar stofnanir
þeirra, sem tengjast gríðarlegum
hagsmunum þessa heims og hugs-
anlega annars. Ennþá stærri hags-
munir tengjast vopnaframleiðslu
og stríðsrekstri, og með því að
engin þörf er fyrir vopn ef ekki er
stríð, eða a.m.k. hætta á stríði,
gengur á ýmsu með friðarmálin.
Einnig á okkar litla landi er oft
auðvelt að sjá hagsmunastreð bak
við flestan þann áróður sem á
okkur dynur dag út og dag inn. Við
erum nefnilega þátttakendur, og
flest þó einkum frónarlömb, þeirr-
ar styrjaldar sem nú er rekin með
sífellt fullkomnari hernaðartækni,
og kölluð hefur verið „áróðurs-
stríðið“. í því stríði takast einstakl-
ingar, fyrirtæki og stjórnmála-
flokkar á um hjörtu mannanna, en
þó einkum peningabuddur þeirra.
Vopnin eru auðvitað fyrst og
fremst fjölmiðlarnir svonefndu,
útvarp, sjónvarp, blöð, bækur og
tímarit, en skotfærin fréttir, aug-
lýsingar, viðtöl, jafnvel bíómyndir
og hvaðeina.
Raunar er fróðlegt að heyra
hvaða hugmyndir fjölmiðla-
mennirnir sjálfir gera sér um hlut-
verk sitt og tilgang fjölmiðla. Eftir
bandaríska blaðakóngnum Rand-
olph Hearst er haft: „Fréttir? Hvað
er nú það? Eru það þessir dálkar á
milli auglýsinganna?" - Auðvitað
vissi Hearst betur, en með þessum
orðum sýndi hann samt afstöðu
sína til þess hvað máli skiptir og
hvað ekki í blöðum hans: Það eru
auglýsingarnar sem gilda, því það
eru auglýsendur sem borga. Jafn-
fróðlegt var að heyra fréttastjóra
eins af nýju frjálsu Ijósvakafjöl-
miðlunum, eins og þeir eru kallað-
ir, halda því fram, ef ég skildi hann
rétt, að tilgangur fjölmiðla væri sá
að afhjúpa hneyksli og svínarí í
kerfinu. Þetta er auðvitað ekki
annað en meinlaus rannsókna-
blaðamennskurómantík, enda
mun hitt sönnu nær, að þessir
fjölmiðlar hafa tæplega neitt annað
hlutverk en að vera til, og engin
skömm að því - að vaxa og dafna
eins og liljur vallarins og fuglar
himinsins, og veita þannig eigend-
um sínum tekjur og starfsfólkinu
atvinnu. Með því að lífsandi einka-
fjölmiðla er auglýsingar, eins og
Hearst gamli vissi manna best,
hlýtur það að vera markmið þeirra
að ná sem mestri útbreiðslu til að
hljóta náð í augum auglýsenda.
Því takmarki virðast flestir sam-
mála að verði best náð með því að
veita afþreyingu, útvarpsstöðvar
með dægurtónlist, sjónvarpsstöðv-
ar með afþreyingarmyndum, og
blöð og tímarit með hneykslisfrétt-
um, opinskáum viðtölum og þvaðri
um „viðurkenndar persónur“.
Karlinn á kassanum
Flestir gömlu fjölmiðlarnir,
ríkisútvarpið og flokksblöðin, voru
stofnaðir í öðrum tilgangi á sínum
tíma. Blöðin voru stofnuð til þess
að vinna ákveðnum þjóðmála-
stefnum fylgi, Alþýðublaðið jafn-
aðarstefnunni, Tíminn og Dagur
samvinnustefnunni og Þjóðviljinn
kommúnismanum. Ríkisútvarpið
var hins vegar stofnað til að mennta
og uppfræða þjóðina, auk þess að
veita nokkra afþreyingu í bland. A
þeim tíma var afþreying raunar
ekki jafnmikilvæg og nú, því fæstir
höfðu svo margar tómstundir að til
vandræða horfði. Morgunblaðið
var að vísu stofnað sem einkafyrir-
4æki á sínum tíma, með sama tilgang
og önnur slík fyrirtæki, en eins og
Vilhjálmur Finsen hefur lýst í ævi-
sögu sinni, tóku peningamenn
blaðið fljótlega yfir - gerðu honum
tilboð sem hann gat ekki neitað,
eins og það heitir á kurteislegu
viðskiptamáli. Þeir hótuðu honum
semsagt að hætta að auglýsa í
blaðinu. Síðan hefur Morgunblað-
ið verið sverð og skjöldur stjórn-
málastefnu einkaframtaks og auð-
hyggju í landinu.sem sl. tæp 60 ár
hefur verið bundin SjálfStæðis-
flokknum. Morgunblaðinu hefur
þannig tekist það, sem fullkomnast
Með því að lífsandi
einkafjölmiðla er augl-
ýsingar, eins og Hearst
gamli vissi manna
best, hlýtur það að
vera markmið þeirra að
ná sem mestri út-
breiðslu til að hljóta
náð í augum auglýs-
enda.
má telja, að vera í senn gróðafyrir-
tæki og áróðursvettvangur fyrir
stjórnmálastefnu. Og, það sem
meira er, haslað sér völl í hugum
manna sem hlutlaus vettvangur
skoðanaskipta og boðberi sann-
leikans.
Karlar í kassa
Þegar minnst er á fjölmiðla og
samkeppnina milli þeirra, koma
Bandaríkin upp í hugann, en þar
Síðan hefur Morgun-
blaðið verið sverð og
skjöldur stjórnmála-
stefnu einkaframtaks
og auðhyggju í land-
inu, sem sl. tæp 60 ár
hefur verið bundin
Sjálfstæðisflokknum.
er þróunin lengst komin á þessu
sviði, eins og það er orðað. Sigurð-
ur A. Magnússon rithöfundur hafði
raunar þá samlíkingu eftir ein-
hverjum, að í New York, þar sem
hægt er að velja um 23 sjónvarps-
rásir ef ég man rétt, sé valfrelsið
líkt og hjá manni sém situr með 7
Coka Cola flöskur fyrir framan sig
og er boðið að velja á milii þeirra.
En nú eru framfarirnar komnar á
nýtt stig þar vestra með svokölluðu
sjónvarpslýðræði, þar sem þjóð-
Mér hefur löngum verið
hlýtt til Bandaríkja-
manna, enda var ég
við nám þar á sínum
tíma, en í seinni tíð
hefur óneitanlega
hvarflað að mér eins
og Ho Chi Minh
forðum, hvort búið sé
að hafa endaskipti á
Frelsisstyttunni.
málin, og raunar heimsmálin, eru
sett upp í sjónvarpinu líkt og
sápuópera sem allir fylgjast með
sem vettlingi geta valdið. Hápunt-
ur þess hefur verið réttarhöldin
yfir Oliver North, sem var sjón-
varpað beint, og þótti hann standa
sig með afbrigðum, enda hafa
hægrimenn lýst áhuga sínum á því
að fá hann í forsetaframboð. North
skýrði frá því að hann og samstarfs-
menn hans hefðu smyglað vopnum
í stórum stíl, en áður hafi komið
fram að kókaínsmygl hafði sömu-
leiðis verið stundað, allt í þágu
hins stóra stríðs milli föðurlandsins
ogheimskommúnismans. Vopnun-
um var smyglað til íran, og féð
notað til að styrkja Contraskæru-
liða í Mið-Ameríku, en tekjurnar
af kókaíninu, sem selt var eituræt-
um í Bandaríkjunum sjálfum, not-
aðar til að kaupa vopnin heima
fyrir. Þetta þykir meiri hluta
manna þar vestra harla gott ef
marka má skoðanakannanir, vegna
þess að hinn stóri tilgangur helgar
meðalið, og ekki nema sjálfsagt að
fara bak við forsetann og yfirmenn
sfna aðra, og brjóta auk þess helstu
lög um vopnasmygl og eiturlyfja-
smygl. Alvörugefnir menn þar
vestra þykjast sjá í þessu framferði
öllu marga þá þætti sem leiða til
fasisma: trú á ofbeldi, virðingar-
leysi fyrir lögum og reglum, og
upptendrun múgsins með áhrifa-
miklum áróðursvélum, en þar er
sjónvarpið auðvitað fremst í flokki 1
ef kunnáttumenn eru annars vegar.
Vonandi er það þó alveg rétt, sem
Þorgeir Þorgeirsson rithöfundur
sagði í rabbþætti í útvarpinu um
daginn, að fyrir flestum sé það sem
gerist í sjónvarpinu óraunverulegt,
eða hvernig ætti annars að skilja
það hvernig sú þjóð, sem að
margra mati er í forystu í veröld-
inni, leggur blessun sína yfir svona
lagað. Mér hefur löngum verið
hlýtt til Bandaríkjamanna, enda
var ég við nám þar á sínum tíma,
en í seinni tíð hefur óneitanlega
hvarflað að mér eins og Ho Chi
Minh forðum, hvort búið sé að
hafa endaskipti á Frelsisstyttunni.
Það er reyndar sagt að limirnir
dansi eftir höfðinu, þótt aðrir segi
að þjóðir eigi þá stjórnmálamenn
skilið sem þær hljóta. Bandaríski
rithöfundurinn Gore Vidal sagði
frá því á fundi þar vestra fyrir
nokkru, að slys hefði orðið í Hvíta
húsinu - bókasafn forsetans brunn-
ið - báðar bækumar, en það sem
verst væri, hann hefði bara verið
búinn að lita aðra þeirra.
(Grein þessi er fyrri hluti erindis
„Um daginn og veginn" sem flutt
var í ríkisútvarpinu 27. júlí sl.)