Tíminn - 29.06.1988, Side 10

10 Tíminn
Miðvikudagur 29. júní 1988
llllllll!
'llllllllllllllllll!
SAMVINNUMÁLl
Viðbrögð grasrótarinnar
Þótt aðalfundur Sambands ísl.
samvinnufélaga nú fyrr í mánuðin-
um hafi verið rólegur, fyrst og fremst
vegna þess að mönnum ofbauð hinn
hrikalegi taprekstur jafnt hjá kaup-
félögunum sem Sambandinu, þá var
þar eigi að síður hreyft ýmsum
nýmælum. Meðal þess sem þar bar á
góma, jafnt í ræðum sem á meðal
fundarmanna, voru sjóðamál sam-
vinnuhreyfingarinnar. Má ljóst telja
að ýmislegt bendi til þess að á þeim
málum muni verða hreyfing nú á
næstunni.
Eins og reyndar hefur komið
fram, bæði hér í blaðinu og víðar,
eru menn þar að ræða um þann
aðstöðumun sem er á milli hlutafé-
laga og samvinnufélaga þegar um
það er að ræða að fá þarf nýtt
fjármagn inn í fyrirtækin. Sam-
kvæmt landslögum geta hlutafélög
hvenær sem er gefið út ný hlutabréf,
aukið þannig hlutafé sitt og þar með
fjármagnið sem þau hafa í veltunni.
Þetta er einungis háð því skilyrði að
einhverjir vilji kaupa bréfin, annað
hvort fyrri eigendur eða þá nýir.
Ýmsir framámenn í röðum sam-
vinnumanna hafa hins vegar bent á
það nú undanfarið að það sé að þvf
töluverð hindrun fyrir samvinnufé-
lög að þau skuli ekki hafa sömu
aðstöðu og hlutafélög til að auka
fjármagn sitt. Umræða um þetta
hefur ekki hvað síst verið vakin upp
nú undanfarið vegna þess að nokkur
félög hafa átt í alvarlegum rekstrar-
erfiðleikum sem hafa mjög rýrt eigið
fé þeirra, og önnur hafa beinlínis
orðið gjaldþrota.
Gömul lög
Samvinnulögin eru orðin gömul,
og í núverandi mynd eru þau frá
1937. Svo er að sjá að þegar þau
voru sett hafi hvorki verið gert ráð
fyrir verðbólgu, taprekstri né eigin-
fjárskorti. Þar er gert ráð fyrir að
hver nýr félagsmaður greiði minnst
10 krónur í varasjóð félagsins við
inngöngu. Síðan er gert ráð fyrir að
hluti tekjuafgangs af rekstri félagsins
renni í stofnsjóð sem hver félags-
maður á sína innistæðu í. Stofnsjóð-
inn má auk þess vaxtareikna, en
ekki meir en 1,5% ofan við innláns-
vexti í bönkum. Engin ákvæði eru
hins vegar í samvinnulögunum um
verðtryggingu stofnsjóða, hvorki til
leyfis né banns. Og eins og kunnugt
er þá skal samkvæmt þessum lögum
nota stofnsjóðinn sem veltufé í við-
komandi samvinnufélagi, og úr hon-
um má ekki greiða inneign neins
félagsmanns nema við andlát hans,
burtflutning hans af félagssvæði,
gjaldþrot hans eða ef hann verður
fátækrastyrksþurfi.
Einnig cr svo að sjá að samvinnu-
lögin geri fortakslaust ráð fyrir því
að samvinnufélög séu rekin með
hagnaði og að í þeim myndist sjóðir.
Sést það af eftirfarandi ákvæði þeirra
sem oft og víða hefur verið vitnað
til:
„Innstæðufé í óskiptilegum sam-
eignarsjóðum sé ekki útborgað við
félagsslit, heldur skal það, að lokn-
um öllum skuldbindingum sem á
félagsheildinni hvíla, ávaxtað undir
umsjón hlutaðeigandi héraðsstjórn-
ar, uns samvinnufélag eða sam-
vinnufélög með sama markmiði taka
til starfa á félagssvæðinu. Fær það
félag eða þau félög þá umráð sjóð-
eignarinnar, að áskildu samþykki
sýslunefndar, eða bæjarstjórnar, og
atvinnumálaráðherra. “
Sviptivindar
Nú hefur hins vegar borið svo við
að á næstliðnum árum hafa hvað
eftir annað blásið miklir sviptivindar
í viðskiptalífi landsmanna. Er þess
skemmst að minnast að á síðasta ári
hækkuðu vextir mjög snögglega, auk
þess sem fastgengisstefna rýrði stór-
lega tekjur þeirra kaupfélaga sem
fást við fiskverkun. Þá urðu einnig
talsvert meiri launahækkanir á árinu
en sem nam tekjuaukningu félag-
anna af verslun. Er þá ógleymt þeim
erfiðleikum sem sláturhús þcirra
komust í þegar þau lentu líkt og á
milli steins og sleggju sem milliliðir
á milli ríkisvalds og bænda. Og eins
og nógsamlega hefur víst komið
fram í fréttum þá leiddi þetta til þess
að í heild voru Sambandskaupfélög-
in öll gerð upp með rúmlega 350
miljón króna halla umfram hagnað
á árinu.
Þá er að því að gæta að þetta er
síður en svo í fyrsta skiptið sem
rekstur fleiri eða færri kaupfélaga er
gerður upp með tapi. Það segir sig
líka sjálft að viðvarandi taprekstur
heggur stór skörð í sjóði og eigið fé
kaupfélags, og endar raunar með
því að éta þessa peninga alla upp ef
hann fær að halda áfram nógu lengi.
Afkoma kaupfélaganna er vissulega
misjöfn, en mörg þeirra standa þó
vel pg ýmis jafnvel ágætlega. En líka
er hitt til að kaupfélög hafi orðið
fyrir því að taprekstur hafi náð að
svelgja upp allan höfuðstól þeirra,
þannig að þau hafi ekki lengur átt
fyrir skuldum. Þá hefur ekki annað
úrræði verið fyrir hendi en nauða-
samningar eða gjaldþrot, eins og
nokkur nýleg dæmi sanna.
I sambandi við slík tilvik er það
fyrst og fremst sem menn hafa bent
á aðstöðumuninn á milli kaupfélaga
og hlutafélaga. Þegar stefnir í gjald-
þrot vegna taprekstrar hefur hluta-
félag altént þann möguleika að
bjóða út ný hlutabréf. Það þarf ekki
að nefna nein dæmi um slíkt því að
allmörg hlutafélög hafa hér á undan-
förnum árum reynt að bjarga sér frá
gjaldþroti með slíkum ráðum, og
ýmsum tekist það. Samvinnulögin
gera hins vegar ekki ráð fyrir neinum
sambærilegum möguleikum fyrir
kaupfélögin. Þau lög sýnast yfirleitt
ekki gera ráð fyrir öðru en að
kaupfélög skili hagnaði og blómstri
rekstrarlega. Þess vegna blasir ekki
við þeim annað en nauðasamningar
eða gjaldþrot ef þau hafa tapað
fjármagni sínu, til dæmis vegna verð-
bólgu eða tapreksturs af völdum
hluta eins og skyndilegra og ófyrir-
sjáanlegra vaxtahækkana.
Stofnsjóðirnir
Það sem umræða dagsins í dag
virðist fyrst og fremst snúast um er
það að opna þurfi leiðir til þess að
félagsmenn geti í framtíðinni komið
sjálfir til bjargar og lagt kaupfélög-
um sínum til fé með því að greiða á
einn eða annan hátt inn á stofnsjóðs-
reikninga sína. Er þá gert ráð fyrir
því að félagsmenn meti stöðuna
þannig að áframhaldandi starf kaup-
félagsins sé þeim brýnt hagsmuna-
mál, sem og hitt að félagið eigi að
geta haft möguleika á að ávaxta slík
framlög og tryggja verðgildi þeirra.
Og er þetta þá vitaskuld einnig háð
því að kaupfélögin séu í raun enn
þann dag í dag sömu grasrótarsam-
tökin og fyrr á öldinni, og að félags-
menn hafi raunverulegan áhuga á
því að halda þeim gangandi.
Ljóst er að ýmis af þeim félögum,
sem nýlega hafa orðið að hætta
rekstri, hefðu hugsanlega getað lifað
áfram ef til dæmis hefði náðst al-
menn samstaða meðal félagsmanna
þeirra um að leggja inn í þau aukið
fjármagn úr eigin vasa. Og ýmis
félög, sem nú standa illa, eiga sér
hugsanlega leið út úr vandanum í
því ef félagsmenn þeirra vilja sem
eigendur tryggja áframhaldandi
rekstur þeirra með nýju fjármagni.
Raunar verður ekki séð að sam-
vinnulögin þurfi út af fyrir sig að
vera nein hindrun í vegi fyrir aðgerð-
um af þessu tagi. Væntanlega yrði
hér um að ræða það að félagsmenn
greiddu inn í stofnsjóði sína, og þær
innistæður gætu þá komið til útborg-
unar síðar innan þess ramma sem
samvinnulögin setja. Út af fyrir sig
væri þar um fjárfestingu að ræða
sem væri í flestu sambærileg við
kaup á hlutabréfum.
Frumkvæði Rangæinga
Um þessi mál hefur þegar verið
töluvert rætt manna á meðal, en
ekki hafa þó borist af því fregnir að
til neinna ákvarðana eða fram-
kvæmda hafi komið nema á einum
stað. Á aðalfundi Kaupfélags
Rangæinga á Hvolsvelli í vor leið
voru kynnt drög að nýjum sam-
þykktum fyrir félagið, þar sem gert
er ráð fyrir að opnuð verði leið til
þess að félagsmenn geti lagt fram fé
til þess að fjármagna rekstur félags-
ins.
Á fundinum hjá Rangæingum var
sérstakri nefnd síðan falið að móta
þessar tillögur frekar og fulivinna
þær, en í þeim mun vera gert ráð
fyrir að félagsmenn geti í framtíðinni
jöfnum höndum lagt peninga inn á
innlánsdeild hjá félaginu líkt og
lengi hefur tíðkast og auk þess lagt
fé beint inn í stofnsjóð sinn hjá því,
og verði stofnsjóðurinn þá ávaxtaður
með sambærilegum vaxtakjörum og
tíðkast á skuldabréfum.
í síðast nefnda atriðinu er raunar
komið að veigamiklum þætti þessa
máls sem áberandi er að margir
leggja áherslu á. Hann er sá að
forsenda alls þessa sé að stofnsjóð-
irnir verði í framtíðinni verðtryggðir
og ávaxtaðir með sömu kjörum og
gerast hér með skuldabréf. Það þýðir
með öðrum orðum að þeir, sem
aðhyllast þetta, eru í rauninni að
gera þá kröfu til kaupfélaganna að
þau keppi um spariféð við banka og
aðra kaupendur skuldabréfa og séu
þá í stakk búin til að bjóða sömu
ávöxtun og þessir aðilar. Og þá er
líka Ijóst að kyrrstaða og festa í
rekstrarumhverfinu öllu er óhjá-
kvæmileg forsenda þessa. Þá mega
ekki eiga sér stað neinir fjörkippir í
vaxtamálunum hér á landi, í líkingu
við þann sem varð hér í fyrra. Þá er
grundvöllurinn undir verðtryggingu
stofnsjóðanna kannski hruninn áður
en nokkurn varir.
Stofnsjóðsbréf
Hugmyndirnar, sem nú eru í
gangi, virðast kannski öðru fremur
beinast að því að þetta verði fram-
kvæmt með þeim hætti að kaupfélög-
in gefi út einhvers konar bréf á móti
þessum innborgunum. Ef til vill
koma þau þá til með að ganga undir
heitinu stofnsjóðsbréf, en ljóst er að
þar myndi verða um verðbréf að
ræða, á sinn hátt sambærileg við
almenn skuldabréf eða þá hlutabréf
hlutafélaga. Hjá Rangæingum mun
vera gert ráð fyrir að þessi stofn-
sjóðsbréf verði bæði verðtryggð og
ávöxtuð með skuldabréfavöxtum.
Síðustu árin hafa oft heyrst raddir
þess efnis að reyna þyrfti með öllum
ráðum að auka beina þátttöku al-
mennings í atvinnurekstri, til dæmis
með stofnun almenningshlutafélaga
og möguleikum fyrir einstaklinga til
að leggja fram áhættufé í fyrirtæki.
Ekki verður annað séð en að með
slíkum stofnsjóðsbréfum, ef að veru-
leika verða, sé verið að vinna í anda
slíkra hugmynda. Og ekki síst ætti
það við ef tækist að gera þessi bréf
að einhverju leyti innleysanleg, til
dæmis með því að hægt yrði að láta
þau ganga kaupum og sölum á
einhvers konar verðbréfamarkaði
líkt og önnur skuldabréf.
Líka er að því að gæta að stofn-
sjóðsbréf ættu trúlega alls ekki að
vera ein saman þrautalending fé-
lagsmanna í kaupfélögum sem eru
við það að verða gjaldþrota. Ekki
verður séð að neitt eigi að vera því
til fyrirstöðu að kaupfélög, sem
ganga vel, taki með þessum hætti að
sér að ávaxta fjármuni fyrir félags-
menn sína. Aðalatriðið er að um sé
að ræða félög sem njóti rekstrarlegs
trausts, og í því efni gildir þá ná-
kvæmlega það sama um samvinnu-
félögin eins og um hlutafélög sem
selja hlutabréf sín á almennum
markaði.
En hitt er annað mál að ef og
þegar stefnir í óefni með rekstur
einhvers kaupfélags vegna þess að
sjóðir þess hafi brunnið upp í verð-
bólgu og taprekstri þá virðast stofn-
sjóðsbréf geta verið leið fyrir félags-
menn til þess áð rétta skútuna af. í
þeim hafa þeir möguleika á að koma
sjálfir til skjalanna, auka fjármagn
félagsins og sjá með þeim hætti til
þess að það geti starfað áfram. Með
öðrum orðum mætti komast þannig
að orði um þetta að spurningin sé
hvort grasrótin sé í slíkum tilvikum
reiðubúin til þess að taka í taumana.
-esig