Tíminn - 30.08.1988, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 30. ágúst 1988
Tíminn 9
Ulllllllt
VETTVANGUR

Málmfríöur Siguröardóttir:
Um byggðajafnvægi
Út frá hverju er gengið þegar við
tölum um byggðajafnvægi? Tala
má um að byggðajafnvægi ríki,
þegar ekki eru sveiflur í fólksflutn-
ingum milli staða umfram eðlilegar
búsetubreytingar. Slíkt ástand
skapast þegar ekki er þensla á
einum stað umfram annan í at-
vinnu og efnahagslífi. Við slíkt
ástand höfum við ekki búið í allt
að þvf mannsaldur og slíkt ástand
er ekki í augsýn eins og sakir
standa. í þeirri byggðastefnu eða
-stefnuleysi sem hefur haft yfir-
höndina nú um árabil hefur ekki
verið hugað að því, að samspil
milli þéttbýlis og dreifbýlis væri
með þeim hætti sem æskilegast
væri fyrir báða.
Það er nauðsynlegt að fólk
glöggvi sig á því hvað það raun-
verulega vili þegar talað er um
byggðastefnu. Hvað á að felast í
byggðastefnu? Hvernig byggðafyr-
irkomulag viljum við hafa í land-
inu? Að hve miklu leyti á að
stjórna búsetu fólks? Á að stjórna
henni að ofan, eða skulu heima-
menn hafa rétt til að skipuleggja
þróun byggðarinnar? Á búsetan að
vera tilviljun háð - að svo miklu
leyti sem hægt er að segja að
tilviljun geti ráðið slíku - þar sem
viss skilyrði hljóta ávallt að verða
að vera fyrir hendi þar sem fólk
sest að. Ekki má heldur gleymast,
að öll röskun á búsetu og byggð er
djúpstætt tilfinningamál öllum sem
fyrir því verða. Þvf er umræða um
þessi mál tíðum erfið og lendir oft
í ógöngum.
Við hvað á að styðjast þegar við
reynum að gera okkur hugmyndir
um hvers konar byggðamynstur
við viljum hafa? Viljum við alfarið
halda við allri þeirri byggð sem er
og hefur verið síðustu 2-3 áratugi,
eða er rétt að taka tillit til fleiri
þátta - svo sem hagræðingar og
hagkvæmni við dreifingu og stað-
setningu byggðarinnar. Hagræðing
og hagkvæmni eru mikil tískuorð
og tískuhugtök. Ákvarðanir um
framkvæmdir og fjárfestingar eru
gjarnan teknar eftir mati á „þjóð-
hagslegri hagkvæmni“ þeirra - eða
svo er okkur sagt. Hvað táknar það
þegar talað er um þjóðfélagslega
hagkvæmni í þróun byggða? Hvers
konar gildismat felst í svona setn-
ingu? Er metið hvort skammt er á
fiskimið úr byggðarlaginu eða
hvort er hentugt að framleiða þar
mjólk eða dilkakjöt? Er metið
hvort byggðarlagið hentar til rækt-
unar og iðnaðar, hvort þar er
jarðhiti? Ódýra raforku talar víst
enginn um lengur nema til erlendr-
ar stóriðju. Er metið hvort dýrt er
að halda uppi samgöngum til
byggðarlagsins? Er þjóðhagsleg
hagkvæmni eingöngu metin í bein-
um fjárhagslegum afrakstri? Er
tekið mið af því að mannlíf byggð-
arlagsins sé með þeim hætti að
íbúum þess líði vel? Eða er tekið
tillit til þess hvort byggðakeðja
rofnar, falli einhver bær, sveit eða
hreppur úr byggð? Er tekið tillit til
þess hvers konar mannlíf hefur
þróast frá liðnum öldum, tekið
tillit til menningarsögulegra hefða
um búsetu? Er hugsað til þess að
við hvern þann stað sem fellur úr
byggð þurrkast út dráttur úr svip-
móti og ásýnd þjóðfélagsins? Er
hugað að þessum þáttum líka?
Áhyggjusam-
legar vangaveltur
Mér hefur lengi verið þetta um-
hugsunarefni vegna ýmissa um-
mæla sem sést hafa og heyrst í riti
og ræðu á undanförnum árum.
Minnisstæðast í þeim efnum er
mér skýrsla Framkvæmdastofnun-
ar árið 1983. Þar vareytt töluverðu
blaðsíðuplássi í áhyggjusamlegar
vangaveltur um það hve fólkið af
landsbyggðinni streymdi á suðvest-
urhornið, og einnig um hve barns-
fæðingum fækkaði. Og niðurstað-
an var sú, að ef ekki tækist að snúa
fólksstraumnum við og „ef frjó-
semi íslenskra kvenna héldi áfram
að minnka, þá leiddi það til þess að
sífellt yrði erfiðara að manna hinar
þýðingarmiklu fiskvinnslustöðvar
úti á landi.“
Þetta með frjósemina hefur nú
færst í betra horf, en fólkið heldur
enn áfram að streyma suður og
gætu fleiri á landsbyggðinni komið
fasteignum sínum í verð, myndi
straumurinn enn þyngjast og verða
að flóði.
Ég vil mótmæla því að litið sé á
byggðirnar við sjávarsíðuna á
þennan hátt, sem því miður er að
verða nokkuð algengt, að það sé
litið á þær sem verstöðvar sem eigi
rétt á sér á meðan þær skila arði
svo sem eins og síldarverksmiðj-
urnar forðum og skili þær ekki arði
megi leggja þær niður án tiilits til
hvernig mannlíf hefur þróast þar
og hvaða menningarverðmæti glat-
ast leggist byggðir af.
Ef svo heldur fram sem horfir er
hætta á að við missum öll tök á
þróun búsetu í landinu. - f skýrslu
Byggðastofnunar er bent á að auð-
lindanýtingin kalli á vissa dreifingu
byggðarinnar og nægir að benda á
síldar- og loðnuveiðar og nýtingu
innfjarðarækju og skelfiskmiða.
Vinnslu afurðanna og þjónustu við
íbúana er hins vegar talið hag-
kvæmara að stunda á fáum stöðum.
Því er nauðsynlegt að leita leiða til
að samræma þetta mismunandi
hagræði atvinnugreina þannig að
búsetan verði í byggðarlögum sem
fá staðist til lengdar. Án þess
háttar stefnumörkunar mun sjávar-
útvegur í vaxandi mæli snúast um
að safna saman hráefni til vinnslu
erlendis.
Fábreytt atvinnulíf
Þegar hinir ýmsu útgerðarstaðir
landsins eru skoðaðir kemur í Ijós
að hættast er við stöðnun eða
íbúafækkun á stöðum með hátt
hlutfall starfa í sjávarútvegi. Á
sama hátt sést að íbúum staða með
stór þjónustusvæði en lágt hlutfall
starfa í sjávarútvegi fer fjölgandi
jafnvel þótt hlutur sjávarútvegs
fari minnkandi. Þetta gefur tilefni
til ýmissa ályktana, t.d. þeirrar að
þó að fjárhagsleg afkoma á stöðum
sem byggja alfarið á sjávarútvegi
og vinnslu sé oft betri en annars
staðar, þá sé fjölbreytni í atvinnu-
lífi áhrifaríkari til að fólkið haldist
á staðnum jafnvel þótt fjárhagsleg
afkoma sé lakari.
Samdráttur í búvöruframleiðslu
er nú að koma í Ijós í úrvinnslu,
verslun og þjónustu á landsbyggð-
inni. Uppbygging nýrra búgreina
er erfiðleikum bundin og umsvif
þeirra munu ekki nægja til mótvæg-
is í náinni framtíð. Auknar og
bættar samgöngur, aukin bifreiða-
eign og auknar kröfur allra lands-
manna til að búa við svipuð lífskjör
hafa þau áhrif að sífellt meiri
þjónusta er sótt til höfuðborgar-
svæðisins og því er líklegt að
sveitabyggð dragist enn frekar
saman. Þarna gildir trúlega einnig
það sama og áður var sagt um
sjávarplássin. Það kann að hafa
úrslitaáhrif um búsetu í ýmsum
byggðarlögum hvort tekst að renna
-fleiri stoðum undir atvinnulífið -
skapa fjölbreyttari störf til sveita.
Þar er vettvangur fyrir konur að
taka til hendinni og nú - þegar
þeim hefur opnast leið inn í bænda-
samtökin - vonandi til áhrifa þar -
og einnig í sveitarstjórnir og
nefndir, má vænta þess að áhrifa
frá þeim fari að gæta í samfélaginu.
En gleymum ekki að ein kona í
nefnd eða ein kona í sveitarstjórn
getur átt erfitt uppdráttar við að
koma sjónarmiðum kvenna fram.
Hún þarf að hafa töluvert öflugan
stuðning frá öðrum konum og
einnig frá þeim körlum sem hún
starfar með.
Ábyrgð íbúanna
í skýrslu Byggðastofnunar,
Byggð og atvinnulíf 1985, sem
kom út um áramót 1986-1987, var
í fyrsta sinn kynnt íbúaspá sem
framreiknuð var fyrir einstaka
landshluta að teknu tilliti til reynslu
undanfarinna ára. Mörgum þótti
gæta svartsýni í reikningi þessum
fyrir hönd landsbyggðarinnar, en
því miður hefur hann reynst nokk-
uð réttur. Það mun reynast erfitt
að sporna við þeirri þróun sem þar
var spáð. Langvarandi brottflutn-
ingur dregur þrótt úr byggðum og
dæmi um það má sjá í viljaskorti
víða á landsbyggðinni til að byggja
húsnæði. Stjórnvöld hafa ekki enn
brugðist við þessari þróun svo gagn
sé að. Öflugt atvinnulíf og mannlíf
á landsbyggðinni er þjóðinni nauð-
synlegt, ekki síst vegna þess hversu
mikill hluti útflutningstekna þjóð-
arbúsins skapast þar. Landsbyggð-
in er aðalfyrirvinna okkar.
Efling atvinnulífs á landsbyggð-
inni verður að vera á ábyrgð íbúa
hennar og að frumkvæði þeirra.
Undanfarin ár hafa hins vegar
möguleikar þeirra til að rækja
þetta hlutverk sitt versnað. Auk
þess er aðstaða þeirra sem vilja
stofna eða reka fyrirtæki víðast
lakari en á höfuðborgarsvæðinu.
Það væri því ástæðulaust að kasta
steini að stjórnvöldum, þó að þau
legðu atvinnuþróun á landsbyggð-
inni lið. f því tilliti væri ekki hægt
að tala um óeðlilega mismunun.
Búseturöskunin í landinu er þeg-
ar ærin, en fari svo t.d. að fyrirtæki
í sjávarplássi, sem heldur uppi
atvinnu þar, verði dæmt úr leik
vegna fjárhagsörðugleika - eins og
blasir við - kann að verða tvísýnt
um örlög byggðarlagsins. Hið sama
gildir um sveitirnar. Ef jarðir fara
í eyði þannig að byggð grisjist yfir
visst mark, þá má ekkert út af bera
ef sveitin á að standast það.
Vaxandi flóðbylgja fólks af
landsbyggðinni til suðvesturhorns-
ins raskar eðlilegri þróun uppbygg-
ingar og veldur þar þenslu og
offjárfestingu, en nýting dýrra
mannvirkja á landsbyggðinni
minnkar að sama skapi. Þetta
ástand, sem ég hef verið að lýsa, í
stöðu fyrirtækja og búseturöskun
verður staðreynd innan tíðar ef
ekki verður tekið á málum.
Stefnumörkun
Þess vegna er það trúa mín að
það sé ekki eftir neinu að bíða með
stefnumörkun um hvernig við vilj-
um búa í þessu landi. Viljum við
halda byggðinni á svipuðum nótum
og hún er nú? Viljum við stuðla að
því að hún færist í það horf að vera
færri og stærri þéttbýliskjarnar og
dreifðir sveitabæir á milli eða verk-
smiðjubú? Það verður að fara að
liggja fyrir hvaða leið á að fara um
byggðaþróun. Við eigum heimt-
ingu á að vita hvers við megum
vænta í þessum efnum og um leið
verðum við að gera það upp við
okkur sjálf hvers konar þjóðfélags-
legar breytingar við getum sætt
okkur við. Stjórnvöld verða að
leggja fram tillögur sínar um
hvernig þau telja eðlilegt að byggð
þróist og leggja þær fram fyrir
sjónir almennings til umfjöllunar
og umsagnar. Það verður að efla
getu byggðanna til að hafa meiri
yfirráð um sín eigin mál. Slíkt
gerist ekki nema þær fái meiri
umráð yfir eigin aflafé. Að því
verður að stefna ef einhver þróttur
á að geta verið í byggð utan
höfuðborgarsvæðisins.
Þá er komið að máli sem verður
að taka til umræðu innan tíðar, en
það er að koma á einhverju stjórn-
sýslumillistigi, sem getur tekið við
verkefnum frá ríkinu þegar verka-
skiptingu ríkis og sveitarfélaga
verður komið á. Spurningin um þá
ráðstöfun er ekki hvort, heldur
hvenær. Landsbyggðarfólk verður
að vera við þessari breytingu búið
og hafa gert það upp við sig með
hverjum hætti hún mætti best
verða. Æ fleiri aðhyllast nú þá
skoðun að innan landshlutanna
verði að skapast eining um eitt-
hvert það stjórnsýslustig sem geti
tekið við þeim verkefnum sem
ríkið afsalar sér. Auðsætt er að
sveitarfélögin sjálf eiga enn langt í
land með þá sameiningu sem von-
ast var til að tækist með þeim.
Ójafnvægi og misrétti
Vandamál landsbyggðar og
dreifbýlisins þar - vandamálið um
búsetubreytingar og fólksflótta og
ójafnvægið og misréttið sem orsak-
ast af því er alls ekkert séríslenskt
fyrirbæri. Þar eru frændþjóðirokk-
ar á Norðurlöndum einnig f erfiðri
aðstöðu, en hafa þegar gripið til
aðgerða með margvíslegu móti.
Haft er eftir menntamálaráðherra
Svía að eina byggðaaðgerð sem
hann teldi þar hafa skilað veruleg-
um árangri væri sú að færa meiri og
betri menntun út á landsbyggðina.
Góðu heilli er sú þróun hafin hér,
framhaldsskólar hafa risið - öld-
ungadeildir - og nú síðast háskóli
á Akureyri. Þetta tvennt síðast
talda hefur verið mjög mikilvægt
og þá einkum konum og stuðlað að
því að þær gætu svalað sinni
menntaþrá nær heimaslóðum.
Fjarnám, sem nú er að hefja göngu
sína, á ef svo tekst til sem ætlað er,
ætti að geta orðið fólki í dreifbýlinu
stórkostleg stoð við nám án þess að
brottflutningur þurfi að koma til.
Ég vil drepa á það hér, að í
Noregi, Svíþjóð og Finnlandi var
gerð sameiginleg könnun á at-
vinnuháttum dreifbýlisins, og því
hvernig best mætti snúa af vegi
fólksfækkunar og auðnar - styðja
landsbyggðina og byggja þar upp
heilbrigt og gróandi mannlíf. Þessi
könnun leiddi til þeirrar niður-
stöðu, að við breytingar á atvinnu-
háttum og mótun nýs atvinnulífs
væri þátttaka kvenna höfuðnauð-
syn. Áhrifum þeirra yrði að koma
að við atvinnureksturinn vegna
þess að þær hafa aðra sýn og aðrar
viðmiðanir. Vinnuframlag þeirra
væri ómetanlegt og ómissandi og af
þeim sökum yrði að taka tillit til
hagsmuna þeirra.
Við skulum vona að ráðamönn-
um hér vitrist þessi sannleikur sem
okkur konum finnst reyndar aug-
ljós. En ég vil undirstrika það að
ef samtök kvenna í dreifbýlinu -
kvenfélögin - sneru sér í alvöru að
því að vinna að því að skapa
fjölbreyttari atvinnutækifæri, fyrir
konur svipað og gerst hefur í
Svíþjóð og Finnlandi, þá gætu þær
án efa lyft Grettistaki. Grettistök-
um hafa þau lyft fyrr, og nú er
mikið í húfi.
Kostir lands-
byggðarinnar
Ég vil aftur víkja að gildi þess,
að fólk eigi þess kost að afla sér
menntunar sem vfðast um landið.
Stundum er talað um að þrátt
fyrir skóla út um allt, höldum við
ekki unga fólkinu heima í byggðun-
um. Byggðajafnvægi er líka fólgið
í því að fólk færist til, fari að
heiman, sjái nýjar hliðar mannlífs-
ins í öðrum byggðarlögum, velji
sér hvar það sest að. Þetta er
eðlileg blóðrás um þjóðarlíkam-
ann. Það er nefnilega ekki hollt að
blóðið sæki allt til höfuðsins. En
fólkið verður að eiga val - og slíkt
er aðeins í litlum mæli fytir hendi
nú. Og þrátt fyrir sóknina til höfuð-
borgarinnar er engan veginn hægt
að halda því fram að hún taki vel
á móti fólki. Húsnæði er af skorn-
um skammti og óeðlilega dýrt
hvort sem byggt er, leigt eða keypt.
- Börnin ganga með lykil um
hálsinn og eru t' stöðugri hættu í
umferðinni. Yngstu börnin eru
gjarnan á 2 stöðum daglega í gæslu
og matartími foreldra fer í að flytja
þau á milli. Það er ekkert jafnvægi
í þvílíkum lifnaðarháttum. Höfuð-
borgin hefur í rauninni fyrst og
fremst þrennt fram yfir lands-
byggðina: Fjölbreyttara atvinnulíf
- fjölbreyttara menningarlíf - og
fjölbreyttari þjónustu.
Á móti getum við talið svo
fjölmargt sem fólk nýtur á lands-
byggðinni en á ekki, eða mjög
takmarkaðan, aðgang að á höfuð-
borgarsvæðinu, svo sem nánari
snerting við náttúruna. í hinum
smærri byggðum landsins - þorp-
um og sveitum þar sem allir þekkj-
ast - skapast samstaða og
samhjálp, sem er fágætari -í fjöl-
menninu. Fólk er þar einnig í
miklu nánari tengslum við atvinnu-
lífið - það atvinnulíf sem á stærstan
þátt t' þeirri velmegun sem við
höfum Iifað við.
Niðúrstöður af þessum vanga-
veltum og athugunum um stöðu
byggðanna og hvað þarf til að
eitthvert skynsamlegt byggðajafn-
vægi náist eru því eitthvað á þessa
lund: Það verður að auka fjöl-
breytni atvinnulífs, þjónustu og
menningarlífs um landið allt. Það
verður að finna það sem best
hentar hverjum stað. Það koma
heimamenn best auga á.sjálfir.
Þeir eru færastir um að láta byggð-
irnar blómgast á eigin forsendum
en eins og nú er komið þarf
stj órnvaldsaðgerðir - pólit tskar að-
gerðir til að gera þeim það fært.
Málmfríöur Siguröardóttir