Tíminn - 30.08.1988, Qupperneq 13

Þriðjudagur 30. ágúst 1988
Tíminn 13
lllllllllllllllllllllllll AÐUTAN lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllillllllllllllllillllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll^
Hvað er að gerast í Eistlandi?
Margir íbúar Sovétríkjanna horfa vonaraugum til þess að
hin nýja stefna sem kennd er við perestrojku og glasnost
skjóti þar varanlegum rótum. íbúar Eystrasaltsríkjanna
þriggja, Eistlands, Lettlands og Litháens eru þar engin
undantekning.
En þeir sitja ekki bara með
hendur í skauti og bíða þess sem
að höndum ber. Þeir hafa sjálfir
hafist handa um ýmsar umbætur í
löndum sínum og fara þar Eistlend-
ingar fremstir í flokki. Blaðamaður
breska blaðsins The Sunday Times
var á ferð í Eistlandi og segir frá
ýmsu sem þar hefur verið að gerast
að undanförnu.
Gæti orðið annað
„vorí Prag“
Þó að Eistland sé minnst hinna
15 lýðvelda Sovétríkjanna hefur
eistneska þjóðin gripið perestrojik-
una svo opnum örmum og útfærir
hana svo hratt til hins ýtrasta, að
hætta er á að þegar yfirvöld í
Moskvu loks vakna upp af værum
svefni finnist þeim of langt gengið
og grípi harkalega í taumana.
En það gæti verið hægara sagt en
gert. „Þrýstingurinn á breytingar
frá almenningi er svo gífurlegur að
það yrði erfitt að stansa núna,“
segir háttsettur embættismaður
eistnesku stjómarinnar. „Árangur-
inn af breytingunum hérna gæti
orðið undursamlegur, en þetta gæti
líka orðið annað „vor í Prag“,
bætir hann við.
Eistlendingar hafa verið í farar-
broddi um að setja á stofn „Iýðfylk-
ingar“ víða um Sovétríkin til að
stuðla að endurbótum. Lýðfylking-
in í Eistlandi telur 100.000 félaga,
fleiri en í Kommúnistaflokki
landsins, en það skal tekið fram að
margir eru meðlimir í báðum.
Eistnesku fylkingunni hefur tek-
ist að fá fram ýmsar tilslakanair
sem til skamms tíma hefðu verið
óhugsandi. Nú tala embættismenn
um „tvíveldis ástand“ þar sem
flokkurinn getur ekki hrint neinu í
framkvæmd án samþykkis lýðfylk-
ingarinnar.
Eistland hefur algera sér-
stöðu bman Sovétríkjanna
Nú þegar hefur Eistland náð
einstakri aðstöðu innan Sovétríkj-
anna. Það er eina lýðveldið þar
sem næst til sjónvarpsútsendinga
frá Vesturlöndum og almenningur
skilur það sem þar fer fram (sem
kunnugt er eru fínnska og eistneska
náskyld tungumál). Vegna þessa
fylgjast Eistlendingar langbest með
heimsmálunum af íbúum Sovét-
ríkjanna.
Það eru líka Eistlendingar sem
gera sér best ljóst hversu stjórnar-
farið í Sovétríkjunum hefur
brugðist. Áður en landið var inn-
limað í Sovétríkin 1940 var eist-
neska þjóðin efnaðri en Finnar. En
lögregluliðið sem hefur eftirlit með
steinlögðum strætum höfuðborgar-
innar, Tallinn, er nú rússneskt.
Eistland ber nú svip rússneskrar
nýlendu, enda er það nákvæmlega
staða landsins nú.
Eistlendingar hafa rutt
leiðina I efnahags-
legum tilraunum
Það var Eistland sem ruddi leið-
ina í mörgum þeim efnahagslegu
tilraunum sem nú er verið að gera
víða í Sovétríkjunum. í Eistlandi
var fyrst gerð tilraun með sam-
vinnufyrirtæki og þar eru nú þrisv-
ar sinnum fleiri leigubílstjórar með
eigin rekstur en þeir sem vinna á
vegum ríkisins.
Bændum er leyft að eiga landið
sem þeir yrkja og þar eru Eistlend-
ingar skrefi á undan áætlunum
Gorbatsjovs sem hyggst leigja
bændum land í 50 ár. „Hvaða gagn
er fyrir okkur að leigu til 50 ára?“
segir Eistlendingur. „Bóndi hefur
ekki áhuga á landinu sem hann
ræktar nema hann eigi það sjálfur
og geti látið það ganga áfram til
barnanna sinna.“
Stjórnendur fyrirtækja
beri ábyrgð frammi ffyrir
eistnesku þjóðinni
Nú eru Eistlendingar að ýta á að
þau 91% af iðnaði í landinu sem
stjómað er frá Moskvu verði sett
undir stjórn landsmanna sjálfra
eftir áætlun, þar sem ætlast er til að
þeir sem fyrirtækjunum stjórna
standi ábyrgð gerða sinna frammi
fyrir fólki á staðnum. Samkvæmt
þessu nýja kerfi, sem kalla mætti
sjálfsábyrgð stjórnenda, mættu
Eistlendingar sjálfir ákveða hvað
þeir framleiddu, hversu mikið þeir
framleiddu, hverjum þeir seldu
afurðir sínar og á hvaða verði. Þeir
myndu eiga. viðskipti við önnur
lýðveldi Sovétríkjanna en ekki
beygja sig undir boð og bönn frá
Moskvu.
Þetta nýja fyrirkomulag nýtur
stuðnings Kommúnistaflokks
landsins undir stjórn nýs foringja,
Vaino Valjas. Valjas var félagi
Mikhails Gorbatsjovs á háskóla-
árunum og sendiherra Sovétríkj-
anna í Níkaragúa þar til í júní sl.,
þegar hann var skyndilega kallaður
til Moskvu án þess að honum væri
sögð ástæðan. Tveim dögum síðar
var hann orðinn forystumaður
Eistlands.
Þegar Valjas var gerður æðsti
maður Eistlands var hann svo utan
gátta um málefni landsins að hann
hefur ekki ennþá haldið neina
meiri háttar ræðu um þau. En í
síðasta mánuði var hann í farar-
broddi sendinefndar lands síns á
fundi Kommúnistaflokks Sovét-
ríkjanna í Moskvu.
Á þeim fundi tókst honum að
koma hugmyndinni um sjálfs-
ábyrgð stjórnenda fyrirtækja
heima fyrir að í einni ályktun
fundarins, næstum með leynd.
Nýir siðir með
nýjum forystumanni
Síðan Valjas tók við yfirstjórn-
inni í Eistlandi hafa atburðir þar
farið fram úr ótrúlegustu draumum
þjóðarinnar. Eistneski fáninn,
blár, svartur og hvítur, hefur verið
lögleyfður eftir 48 ára bann. Lýð-
fylkingin gefur út eigið blað sem er
prentað á löglegan hátt í 13.000
eintökum. Fyrir Iiggja ákveðnar
áætlanir um að taka Eistland út úr
■ Moskvu-tímabeltinu og samræma
það Finnlandi. Einnig að jóladagur
verði almennur frídagur og að
rússneska stafsetningin á nafni
höfuðborgarinnar víki fyrir þeirri
eistnesku og verði héðan í frá
skrifuð Tallinn, með tveim n-um.
Það hefur vakið mikla athygli og
þykir sýna meiri háttar tilslökun,
þegar Rahva Haal, opinbert mál-
gagn Kommúnistaflokksins birti
nýlega í fyrsta sinn innan Sovét-
ríkjanna, leynisamning Molotovs
og Ribbentrops 1939 þar sem frá
því er gengið að Eystrasaltsríkin 3,
Eistland, Lettland og Litháen,
skyldu tilheyra Sovétríkjunum.
Nú er það látið viðgangast að
talað sé og skrifað opinberlega um
„hernám" Sovétmínna 1940 í stað
„almennrar eistneskrar byltingar
og atkvæðagreiðslu" um að ganga
í Sovétríkin.
Eistlendingar
hugsa hærra
Nákvæmar áætlanir Valjas um
efnahagsmál liggja ekki Ijóst fyrir.
En virtir hagfræðingar í Eistlandi
hvetja til þess að landið verði gert
að „sérstöku efnahagssvæði" sam-
kvæmt fyrirmynd frá Kína.
Tiit Made, einn þeirra fjögurra
hagfræðinga sem lagði fram hug-
myndina um sjálfsábyrgð fyrir-
tækja í héraði í september sl., segir
að Eistland ætti að hafa eigin
gjaldmiðil sem skipta mætti hæg-
lega fyrir erlendan og afla sér
smám saman viðskiptafélaga á
Vesturlöndum, bjóða vestrænum
bönkum og fyrirtækjum að fjár-
magna endurfæðingu eistnesks
efnahagslífs og hvetja til þess að
„þau hundruð og þúsundir verka-
manna af öðrum þjóðernum sem
flykkst hafa til Eistlands í kjölfar
miðstýringarinnar frá Moskvu
flytji aftur til Rússlands."
Varðandi vopnaiðnaðinn sem
settur hefur verið niður í Eistlandi
„verður yfirvöldum í Moskvu
frjálst að fá vopnabúnað frá verk-
smiðjum okkar, en auðvitað aðeins
gegn því að greiða fyrir í hörðum
gjaldeyri“.
Við fyrstu sýn eru hugmyndir af
þessu tagi eins og óraunhæfur
draumur og hættulega líkar skiln-
aðarstefnu. En það sama hefði
mátt segja fyrir örfáum mánuðum
um hugmyndina um sjálfsábyrgð-
ina í héraði. Og hið sama gildir um
hugmyndina um að lögleiða fánann
á ný eða birta á prenti leynisamn-
inginn.
Baráttan snýst fyrst og
fremst um að forða eist-
nesku þjóðinni frá glötun
Lýðfylkingin er fulltrúi
„Dubcek-arms“ Kommúnista-
flokksins. Hún berst fyrir lýðræðis-
legum sósíalisma og, umfram allt,
fyrir.því að forða eistnesku þjóð-
inni frá því að verða rússneskum
áhrifum að bráð og hverfa sem
sjálfstæð þjóð.
Nú eru Eistlendingar aðeins
900.000 en íbúatala landsins er 1,5
milljón.
Óformlegir hópar hafa skotið
upp kollinum í flestum öðrum
hlutum Sovétríkjanna. Þeir eru
tiltölulega fámennir, ósamstæðir
og andófsmenn eða námsmenn
ráða þar ferðinni. í Eistlandi er
aftur á móti lýðfylkingin sameinuð
fjöldahreyfing sem nýtur stuðnings
97% Eistlendinga, þ.m.t. em-
bættismanna flokksins, menntam-
anna, rithöfunda og blaðamanna.
Miðstýrða sovéska pressan hefur
verið allt að því ískyggilega þögul
um það sem hefur verið að gerast
í Eistlandi og er þá ekki síst hafður
í huga viðgangur lýðfylkingarinn-
ar. Fréttaritari sovéska sjónvarps-
ins í Eistlandi kvartaði nýlega und-
an því að frétt hans af geysifjöl-
mennum fjöldafundi í febrúar, þar
sem minnst var yfirlýsingarinnar
um stofnun sjálfstæðs lýðveldis í
Eistlandi 1918, hefði hlotið svo
hraksmánarlega meðferð áður en
hún birtist á skjánum, að hann
„hefði skammast sín til dauða“ við
að horfa á það.
Ýmsir velta því fyrir sér hvort
yfirvöld í Moskvu geri sér raun-
verulega grein fyrir því hversu
sterk samstaða ríkir nú í þessu litla
landi á útjaðri Sovétríkjanna við
Eystrasalt. Ljósið kann að renna
upp fyrir ráðamönnum Sovétríkj-
anna í kosningunum á næsta ári
þegar lýðfylkingin ætlar að bjóða
fram í öllum kjördæmum.