Tíminn - 03.01.1989, Blaðsíða 9

Þriðjudagur 3. janúar 1989
Tíminn 9
Áramótaávarp
forseta íslands
Góðir landsmenn allir,
gleðilegt nýtt ár.
Á þessu nýja ári vil ég fyrst þakka löndum mínum
vinarhug og það mikla traust sem mér var sýnt á
árinu sem nú er liðið.
Sem einatt fyrr við áramót hugsum við til þeirra
sem ekki eru lengur meðal okkar. Sameinuð
stöndum við ávallt í samhryggð okkar með þeim
sem verða að horfast í augu við það sent orðið er
og enginn fær breytt. En við sameinumst einnig í
þeirri huggun sem líf og starf góðra manna hefur
verið okkur, þeim styrk sem þeir skilja okkur eftir
eins og Ólafur Jóhann Sigurðsson sagði í kveðju-
ljóði sínu.
Af flestu því hef ég fátt eitt gert
sem fólki hér þykir mest um vert,
en ef til vill sáð í einhvern barm
orði sem mildar kvöl og harm.
Um síðustu áramót veltum við um stund fyrir
okkur bjartsýni og mikilvægi hennar í hugarfari
þjóðar. Ekki þeirri bjartsýni sem fæst fyrir lítið á
sölutorgum, heldur þeirri sem byggir á heilbrigðu
sjálfstrausti, vilja til að finna það sem hjálpar
manneskjunni af stað og er okkur nauðsynlegur
orkugjafi. Nú verður ekki betur séð en að um þessi
áramót sé enn og aftur þörf á því að við tökum
okkur bjartsýnistak. Því nú um skeið hefur vofa
verið á sveimi meðal okkar og breitt úr sér freklega
- og er kölluð kreppa. í fréttum er á því klifað að
hún glotti framan í okkur í hverri gátt.
Því er vitanlega ekki að neita að við eigum við
nokkra örðugleika að stríða, samdrátt á ýmsum
sviðum, rekstrarvanda af einu og öðru tagi. Sumir
segja að þjóðartekjur muni minnka nokkuð. En er
það samt ekki vanþakklæti að kalla þessa örðugleika
kreppu? Við búum sem fyrr við einhverjar hæstu
þjóðartekjur á nef eða samkvæmt áætlun fyrir 1988
rétt innan við milljón krónur á mann - og er þá talið
með sérhvert mannsbarn í landinu. Á árunum 1986
og 1987 unnu íslendingar í happdrætti ef svo mætti
að orði kveða. Verð á aðalútflutningsvöru okkar,
sjávarafurðum, var hátt, olíuverð var lágt og
ýmislegt fleira var okkur í hag. Það er kannske von,
að eftir þennan stóra happdrættisvinning verði
mönnum ekki um sel, þegar þeir þurfa að horfast í
augu við hversdagsleikann.
En hversdagsleikinn er ekki kreppa (- og allra
síst þegar litið er til þess að áðurnefndar þjóðartekj-
ur hafa stóraukist frá því sem þær voru árið 1983 -
og að þjóðin kaupir 15 af hundraði meira með
tekjum sínum en hún gerði fyrir 5 árum). Þessu
hættir okkur til að gleyma. Og enginn verður meiri
af að leggjast í bölhyggju og bölrækt. Við höfum
illa ráð á því að eyða orku okkar sjálfra, sem er orka
þjóðarinnar, í krepputal og kvíða. Nær væri að
skoða vandkvæðin algáðum augum og snúa bökum
saman til að vinna okkur út úr þeim því „hvað má
höndin ein og ein“ eins og Matthías kvað í
íslendingaljóðum sínum. Nær væri að hugsa um það
sem má styrkja okkur sjálf til verka, í stað þess að
berast ráðvillt með því kapphlaupi sem mikið er
stundað í fjölmiðlum og ég vil kalia að við séum þar
að vega að okkur sjálfum með bölsýni. Síst vil ég
kasta rýrð á góða fréttaþjónustu við landsmenn við
að skýra þeim skjótt frá því sem er að gerast í
landinu og í heiminum öllum, fréttaþyrstri þjóð. En
má það ekki vera augljóst að erfitt er á stundum að
öðlast heildarsýn yfir málefni lands og lýðs þegar
setið er hverja stund um þá stjórnmálamenn sem
þjóðin hefur kjörið og þeir fulltrúar eru krafðir
sagna um hugsanir sínar frá andartaki til andartaks.
Er svo komið að mörgum ofbýður atgangurinn í
harðri samkeppni um tíðindi sem helst þurfa að
vera æsifréttir. Gæti ekki svo farið að við hættum
að taka mark á þó hrópað væri: „Úlfur, úlfur...“
Hvenær sem við lítum í kringum okkur og
skoðum þau efnislegu kjör sem þjóðum eru búin,
þá hljótum við að sjá að við erum vel sett með þau
lífsgæði sem starf okkar og forfeðra okkar hefur
fært okkur. Við vorum fyrrum úrræðalítil og
bjargarlaus þjóð. - Nýlega var gefin út myndabók
breska listmálarans og íslandsvinarins Collingwood
með yndislegum og ómetanlegum vatnslitamyndum
frá Islandi af þeim stöðum sem frægastir eru í
forníslenskum bókmenntum - og nefnd „Fegurð
íslands“. Collingwood var hér á ferð fyrir tæpri öld
og lýsir þá landsmönnum og höfuðstaðnum á
þennan veg. „Allir eru fátæklega til fara og
staðurinn sjálfur nakinn, aumur og eyðilegur.
Undirokun og sinnuleysi þeirra, sem ættu að geta
stuðlað að bærilegri og uppörvandi tilveru og
vaxandi velmegun þjóðarinnar, voru augljós, eða
svo fannst mér að minnsta kosti. Hvarvetna er
skítur og óreiða og allt virðist hálfkarað..."
Nú er myndin önnur. Djörfung og hugur hafa
reist íslendinga úr öskustó. Hvarvetna blasir við
glæsilegur húsakostur velmenntaðrar og framtaks-
samrar þjóðar sem, ef á það mætti minna, sigraði
t.d. skelfilegan smitsjúkdóm eins og berkla á
skemmri tíma en aðrar þjóðir af því að hún lærði
svo vel að varast sýkilinn meðal annars með miklu
líkamlegu hreinlæti, sem íslendingar hafa haft í
hávegum æ síðan.
En maðurinn lifir ekki á einu saman brauði.
Þegar kreppa er nefnd verður mér það ofar í huga
að við erum reyndar stödd í eins konar þjóðernis-
legri kreppu. Og við erum ekki ein um það.
Hliðstæður vandi steðjar að mörgum öðrum
þjóðum, smærri og stærri. Hún birtist í mörgum
myndum - í eflingu stórra viðskiptaheilda eins og
Evrópubandalagsins, í hliðstæðri þróun í Norður-
Ameríku og Austurblokkinni. Hún kemur fram í
því að mat á því hvað telst eftirsóknarvert færist
undir alþjóðlegan staðal. Hún sést í því að öll tækni
er meira eða minna af alþjóðlegum toga, að ekki sé
minnst á afdrifaríkt áhrifavald þeirrar fjölmiðlunar
sem háþróuð tækni breiðir yfir heiminn á enskri
tungu. Lífsgæðakapphlaupið svonefnda ræður ríkj-
um í vestri og austri - þótt sitt sýnist hverjum um
leiðir til að öðlast efnisleg gæði. Og ekki verður
betur séð en þessi eftirsókn eftir tæknitryggðri
velferð leiði til jjess að tilfinningin fyrir þeim gildum
sem tengjast þjóðerni og þjóðmenningu sé á
undanhaldi. Framfarir reistar á tækni og vísindum
virðast eftirlæti stjórnmálaskörunga, en svo er sem
menn ætli öðrum hliðum menningar að fylgja
sjálfkrafa á eftir. Hugsunin snýst um tæknilegar og
hagrænar framfarir meðan þrengist um þann grund-
völl sem tilvera okkar sem sérstakrar þjóðar er reist
á, þrengist um „land, þjóð og tungu“, þá þrenningu
sanna og eina sem Snorri skáld Hjartarson hefur um
kveðið fyrir okkur.
Skáld eiga sín fögru svör við því hvað þjóð er.
Orðabók Menningarsjóðs gefur okkur líka ágæta
skýringu. Þjóð, stendur þar, er „stór hópur fólks
sem á sér að jafnaði sameiginlegt tungumál og
menningu, stundar sameiginlega sögulega arfleifð
og minningar og býr oftast á samfelldu landsvæði
við gagnkvæm innri viðskiptatengsl". Eins og að
líkum lætur leggur skilgreiningin þungar áherslur á
það sem er sameiginlegt því fólki sem kallar sig
þjóð: þjóð er samstaða um hvaðeina - um tungu,
um minningar, um siði og atvinnuhætti. Því er það
með nokkrum hætti aðför að tilveru þjóðar, þegar
umræða okkar um lífskjör og efnahagsmál þróast á
síðari misserum í þá átt að þjóðinni er skipt í tvo
flokka, - dreifbýlisfólk og þéttbýlisfólk. Það er
augljóst að dreifbýlisfólki finnst það eiga á brattann
að sækja, það sé að nokkru leyti afskipt, það sé t.d.
ekki viðurkennt í verki að í dreifbýlinu er rekinn
mestur hluti þess sjávarútvegs sem tryggir lífskjör
okkar. Dreifbýlismönnum finnst einatt að þjóðar-
auður sogist um of til höfuðstaðarins og týnist þar í
hringrás viðskiptanna. Á móti koma ýmsar athuga-
semdir af höfuðborgarsvæði. Það er ekki nýtt að
einhver slík togstreita sé uppi. En það er á okkar
valdi hvort við ölum á tortryggni eins og alltof oft er
gert, tortryggninni milli höfuðstaðar og dreifbýlis,,
sem geta ekki hvort án annars verið eða hvort við
neytum allra bragða til að kveða hana niður. Og þá
í þeim anda, að það er reyndar eitt lykilatriði í
menningu okkar að halda uppi byggð í landinu öllu,
- því fari stór byggðalög í eyði er hafinn uppblástur
í íslenskri menningu og íslensku þjóðlífi og hann-
verður að stöðva alveg eins og uppblástur landsins
sjálfs.
Við verðum einnig að forðast það, að þjóð okkar
skiptist í tvo flokka eftir öðrum mælikvarða - í þá
sem búa við örugga atvinnu og þá sem enga eða
stopula atvinnu hafa. Við eigum okkur vonandi það
markmið sameiginlegt að vilja verja í verki sem í
hugsjón það jafnrétti, sem talið er vera eitt helsta
einkenni íslensks mannlífs. Við viljum verja þá
siðmenningu sem Sigurður Nordal ræðir um í
frægum fyrirlestri, þegar hann segir meðal annars.
„í vel siðuðu þjóðfélagi á að vera séð fyrir því að
enginn sé beittur oflieldi eða rangsleitni fyrir að
vera minnimáttar, allir hafi nóg fyrir sig að leggja
og að enginn þurfi að kvíða komandi dcgi vegna
skorts á brýnustu nauðsynjum." Og þetta felur þá
væntanlega í sér að við gerum þá kröfu til okkar
sjálfra að við bcitum öllum tiltækum ráðum til að
bægja frá auðmýkingu atvinnuleysis. Réttur allra
vinnufærra manna til verka er helgur réttur í augum
íslendinga og hann hlýtur að halda áfram að vera
helgur, eins þótt það geti kostað okkur að draga um
skeið úr þeirri miklu neyslu á öllum sviðum sem við
höfum leyft okkur um stund.
Takist okkur að gera sjálfum okkur grein fyrir því
hvað felst í því að vera þjóð, þá hljótum við þvínæst
að vilja átta okkur á því, hvert við viljum stefna,
hvers konar þjóðfélag við viljum hafa hér í
framtíðinni. Við þurfum að snúa okkur að því sem
við látum alltof oft sitja á hakanum: að skilgreina
markmið okkar. En hvernig sem okkur kann að
miða í þeirri viðleitni er jafnan hollt að hafa í huga
hvað við eigum, á hverju við getum staðið. Við
eigum landið sem við göngum á, þetta land sem „var
fengið sál vorri til fylgdar“ eins og Hannes skáld
Pétursson kvað:
Ó dunandi eyja
sem á dögum sköpunarinnar
ennþá í smiðju
elds, kulda og vatns
engan stað á jörðu
eigum vér dýrari
því þetta land
var sál vorri fengið til fylgdar.
Og enginn getur tekið þetta land frá okkur nema
við sjálf glutrum niður þeim frumburðarrétti sem
við eigum til þess.
Við eigum land sem að sönnu hefur verið illa
leikið í aldanna rás, en við eigum líka þekkingu og
sterkan vilja til að stemma stigu við uppblæstri þess.
Þetta land er laust við mengun.
Við erum ein fárra þjóða sem andar að sér hreinu
lofti.
Við eigum hreint vatn og hvort tveggja eru
Framhald á næstu síöu