Tíminn - 03.01.1989, Blaðsíða 14

14 Tíminn
ÁRAMÓTAÁVARP STEINGRÍMS HERMANNSSONAR
FORSÆTISRÁÐHERRA:
Þriöjudagur 3. janúar 1989
„Stjórnvöld sem ekki
stíga á hemlana áður
en í óefni er komið,
bregðast skvldu sinni"
Góðir íslendingar.
Meö áramótaávarpi mínu fyrir nokkrum árum sýndi ég
á línuriti þær miklu sveiflur, sem einkenna íslenskan
þjóðarbúskap. Þegar afli er mikill og gott verðlag á
sjávarafurðum erlendis, streymir fjármagnið inn í
efnahagslífið. Lífskjörin teljast þá með því besta sem
þekkist á meðal þjóða. Útgerðin fær sér stærri og
fullkomnari togara og nýjar og glæsilegar verslanir
opna. Einstaklingar og fjölskyldur byggja, kaupa nýja
bifreið eða ferðast. En eins og nótt fylgir degi, dregst'
aflinn saman, uppspretta auðsins þornar. Fyrirtækin
lenda í erfiðleikum með nýju tækin eða byggingarnar
og einstaklingarnir og fjölskyldurnar ekki síður. Nú er
ástandið að því leyti verra en fyrr, að fjármagnið tekur
ekki þátt í erfiðleikunum ef ég má orða það svo; það
flýtur ofan á eins og korktappinn, tryggt í bak og fyrir,
hvað sem á gengur.
Eftir þrotlausa baráttu við vanskil og vaxandi
skuldir, þrátt fyrir, að hver króna hafi verið nýtt til
j afborgana, blasir í ótrúlega mörgum tilfellum ekkert
annað en gjaldþrotið við og fjölskyldan stendur á
götunni. Það er nógu slæmt, en jafnvel verra er allt það
taugastríð og sú örvænting sem fylgir baráttunni við
skuldirnar. Þeir eru margir, sem af sorg og hörmungum
Ieiðast í takmarkalausu vonleysi út í hina verstu hluti,
óreglu og eiturlyf og jafnvel verra.
Hvers vegna? Sú spurning verður áleitin. Hvernig
getur slíkt gerst hjá þjóð, sem á í raun að hafa allt til
brunns að bera, sem þarf til að stjórna sínum málum
af skynsemi? íslendingar eru vel menntuð þjóð,
andlega og líkamlega heilbrigðari þjóð en flestar aðrar
og eiga víðáttumikið og fagurt land, sem stuðla á að
fóðu líferni. Ef til vill er það veiðimannseðlið í okkur
slendingum, sem vandræðunum veldur. Okkur hefur
verið kennt að grípa gæsina meðan hún gefst.
Að sjálfsögðu munum við íslendingar brjótast úr
erfiðleikunum nú sem fyrr. Við höfum til þess alla
burði. Um margar aldir bjó íslenska þjóðin við fátækt
og skort. Árið 1874 varð að taka erlent lán til þess að
unnt yrði að taka á móti Danakonungi. Árið 1936 varð
að semja við Þjóðverja um greiðslu í lambakjöti til þess
að senda mætti íþróttamenn á Ólympíuleikana. Fyrir
50 árum var tveggja daga ferð norður í Skagafjörð. Nú
er tíðin önnur. Við erum auðug þjóð, þótt sumt af þeim
auði sé að vísu heldur lítils virði, þegar á móti blæs.
Barlómur er að minnasta kosti óþarfur. Við komumst
fyrir rætur vandans, lagfærum það sem úrskeiðis hefur
farið og hefjum nýja sókn á traustari grunni.
Eflaust eykst aflinn fljótlega aftur og eftirspurn eftir
góðum sjávarafurðum verður mikil. Fjármagn streymir
þá á ný inn í þjóðfélagið. Hvað gerum við þá? Fáum
við okkur stærri skip og fleiri bifreiðar, byggjum við
stærri hús og glæsilegri verslunarhallir, eða tekst okkur
íslendingum að læra af reynslunni; látum við vítin
okkur til varnaðar verða? Það verður að gerast.
íslenskt sjálfstæði þolir ekki margar kollsteypur enn.
Ég þori þó ekki að treysta því að ráðdeild og forsjálni
verði af sjálfum sér. Grundvöllur hins íslenska efna-
hagslífs er of háður duttlungum náttúrunnar. Hann er
óstöðugur og hvetur til kapps fremur en forsjár.
Aukinn afli og mikill vöxtur þjóðartekna má ekki á
ný leiða til þenslu eins og verið hefur undanfarin tvö
ár. Að sjálfsögðu er æskilegast að það gerist þannig að
fyrirtæki og fjölskyldur nýti auknar tekjur til að greiða
skuldir eða auka sparnað. Stjórnvöld verða þó að vera
reiðubúin til þess að grípa í taumana af festu ef þörf
krefur og verða að hafa til þess nauðsynleg tæki og
kjark.
Frelsi einstaklingsins vil ég sem mest og afskipti
stjórnvalda sem minnst. Krafturinn, sem í fólkinu býr
er sú orka, sem knýr þjóðfélagið áfram. En það er eins
og með kraftmikla bifreið, stjórnandinn verður ýmist
að stíga á bensíngjöfina eða hemlana eftir aðstæðum.
Það verða stjórnvöld einnig að gera, ef vel á að fara.
Mikilvægast er að afskipti stjórnvalda séu réttlát
gagnvart öllum þegnum þjóðfélagsins og ekki meiri en
nauðsynlegt er. Stjórnvöld, hins vegar, sem ekki stíga
á hemlana áður en í óefni er komið bregðast sinni
skyldu.
Hinn gullni meðalvegur á milli ofstjórnar og stjórn-
leysis er vandrataður. Helst vil ég lýsa eðlilegum
afskiptum stjórnvalda þannig, að þeim beri að skapa
grundvöll fyrir heilbrigðar athafnir einstaklingsins í
þjóðfélagi, þar sem velferð og jöfnuður ríkir. Sá
grundvöllur verður að vera svo traustur og stöðugur
sem kostur er.
Til þess að takast megi að skapa þennan trausta
grundvöll, virðist mér mörgum spurningum ósvarað.
Hvað er framundan?
Hver verður grundvöllur hagvaxtarins næstu árin og
áratugina?
Hvers konar velferðarríki viljum við hafa? Hve
miklu af tekjum þjóðarinnar viljum við verja til þess
að skapa jöfnuð og öryggi? Hvernig ætlum við að gegna
skyldum okkar gagnvart þeim sem heftir ganga til
lífsbaráttunnar?
Hvernig þarf það menntakerfi að vera sem ræktar
það besta í æskunni og gerir henni kleift að seilast til
þeirrar framtíðar, sem hún vill hafa í þessu landi?
Hvernig viljum við byggja landið sem ein samlynd
þjóð?
Hver verður staða íslands í gjörbreyttum heimi?
Hvernig verður sjálfstæði landsins varið? Hvernig
getum við beitt áhrifum okkar til þess að bæta heiminn?
Og þannig mætti lengi spyrja.
Fyrir nokkrum árum skipaði ég allfjölmennan starfs-
hóp til þess að framkvæma svonefnda framtíðarkönn-
un. Hópnum var ætlað að skoða ýmis grundvallaratriði
þjóðfélagsins og spá í þróun þeirra fram til ársins 2010.
Lokið var við nokkra þætti, en að öðru leyti hefur
starfið legið niðri nú um skeið. Ég hyggst endurvekja
þetta starf fljótlega eftir áramótin.
Mér dettur ekki í hug, að þannig verði spáð, að allt
standist. Ég veit reyndar, að flest mun fara eitthvað á
annan veg. Hins vegar er ég sannfærður, um að þetta
er tilraun, sem er verksins virði. Með fyrirhyggju getum
við fremur sett okkur markmið, sem standast, og varist
þeim erfiðleikum, sem framundan eru.
Eflaust eigum við öll okkar framtíðarsýn og þegar
grannt er skoðað ber líklega ekki mikið á milli.
Við viljum sjá frjálst land og frjálsa þjóð, sem ber
höfuðið hátt á meðal þjóða heims, þjóð, sem ræður
sínum eigin málum af skynsemi og án öfga, þar sem
hagvöxtur er jafn og sígandi þrátt fyrir sveiflur
náttúrunnar, þar sem atvinnuleysi er óþekkt og fjöl-
skyldur og einstaklingar hamingjusöm í góðu húsnæði
og njóta þess sem nútímalíferni býður best.
Við viljum bæta og styrkja það velferðarkerfi, sem
tekist hefur að skapa, ekki með því að ausa í það
fjármagni, heldur með því að gera það skilvirkara. Það
á að skapa öllum öryggi en sinna þeim fyrst sem öryggið
eiga minnst, þeim, sem af einhverjum ástæðum eiga
undir högg að sækja í lífsbaráttunni.
Við viljum landið gróið og hreint í allri sinni fegurð
fyrir unga og aldna að njóta.
Við viljum öfluga æsku- og íþróttahreyfingu, sem
stuðlar að hollu og heilbrigðu líferni en heldur
freistingum frá.
Við viljum sjá hrausta og heilbrigða æsku þessa lands
eiga kost á bestu menntun, menntun sem gerir henni
bæði kleift að varðveita þann arf sem hún tekur við,
tunguna, söguna og hin íslensku þjóðareinkenni, en
jafnframt að tileinka sér og þjóð sinni það besta úr
óðfluga þróun tækni og vísinda.
Við viljum ísland í forystusveit þjóða, sem vinna
gegn þeim hörmungum og eyðingu umhverfis, sem
mannkynið af hugsunarleysi og skammsýni skapar sér.
Við viljum gjöreyðingarvopnin burt og eiturefnin öll.
Heimurinn er orðinn lítill. Við erum öll á einum bát.
Það sem einn gerir hefur áhrif á alla, hvort sem er
styrjöld eða eyðing ozonlagsins. Við verðum að róa til
lands og róa samstillt á bæði borð.
Ef til vill segið þið, kæru vinir: þetta eru draumórar
einir. Ég er því ósammála. Vissulega verða þröskuldar
margir á vegi slíkrar framfarasýnar. En það stekkur
enginn lengra en hann hugsar, er stundum sagt. Og til
þess eru þröskuldar að yfirstíga þá.
Ekki ætla ég að ræða um þær hættur allar sem á
veginum verða. Þó vil ég nefna þrennt, sem varðar
sjálfan grundvöllinn, sjálfstæðið, þótt með ólíkum
hætti sé.
Fyrir sérhverja þjóð, sem vill vera sjálfstæð, er hvað
mikilvægast að varðveita tungu sína og einkenni.
Sérstaklega er slíkt nauðsynlegt fyrir smáþjóð, sem á á
hættu að hverfa í mannhafið.
Um himingeiminn fljúga þegar fjölmörg gervitungl,
og fer ört fjölgandi, sem hella yfir þjóðirnar lélegu
afþreyingarefni á erlendum tungum. Á þetta horfa
þúsundir manna hér á landi og fyrr en varir munu flestir
eða allir eiga þess kost. Þetta verður ekki stöðvað með
boði og bönnum, en nauðsynlegt er að horfast í augu
við þær hasttur, sem þessu fylgja fyrir íslenska tungu og