Tíminn - 02.08.1989, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 2. ágúst 1989
Tíminn 7
VETTVANGUR
Halldór Kristjánsson:
Enn um hlunnindaverð áfengis
Engin lausn hefur enn komið
fram á skoðun Ríkisendurskoðun-
ar á hugsanlegum rökum fyrir af-
sláttarverði áfengis til einstakra
embættismanna, svo sem mér tókst
þó eftir að fjölmiðlamenn einhverj-
ir hermdu upp á þá merku stofnun.
Hvað sem um það er ætla ég hér að
rifja upp nokkur atriði úr umræð-
um á þingi fyrir rúmum 40 árum til
skýingar á sögu þessarár hefðar.
Á Alþingi 1947 kom fram fyrir-
spurn til ríkisstjórnarinnar um rétt-
indi til áfengis með niðursettu
verði frá Jónasi Jónssyni. Hún var
á þessa leið:
„Hvaða trúnaðarstörfum í land-
inu fylgir réttur til að fá frá ríkinu
áfengi til kaups með niðursettu
verði?
Hvenær hafa trúnaðarmenn
þjóðfélagsins öðlast þessi réttindi,
hvaða stjórnvöld veittu réttindin
og hvaða ár fékk hver einstök
trúnaðarstaða sinn frumrétt?
Hvaða skilyrði eða takmarkanir
eru settar hinum einstöku notend-
um þessara hlunninda?
Hvaða valdastöður, sem ekki
hafa enn öðlast þennan rétt, gætu,
ef beita skyldi fullri sanngirni,
komið til greina, ef hlunnindi þessi
ættu að ná eftirleiðis til fleiri manna
en hingað til?“
Þáverandi fjármálaráðherra
svaraði þessu með því að lesa bréf
frá Áfengisverslun ríkisins. Þar var
þetta sem svar við fyrsta lið:
„Þennan rétt hafa nú:
1. Forseti fslands.
2. Stjórnarráð íslands, sam-
kvæmt fyrirlagi einhvers af ráð-
herrunum.
3. Alþingi samkvæmt fyrirlagi
forseta sameinaðs þings.
4. Ráðherrar.
5. Forsetar Alþingis.
6. Forstjóri Áfengisverslunar
ríkisins.
7. Erlendar sendisveitir og heiman-
sendir konsúlar."
Öðrum lið var svarað svo:
„Þegar núverandi forstjóri verslun-
arinnar tók við starfi á miðju ári
1928, hafði forsætisráðherra haft
þennan rétt og stjórnarráðið sam-
kvæmt hans fyrirlagi. - Ennfremur
Alþingi samkvæmt fyrirlagi forseta
sameinaðs þings.
í tíð þjóðstjórnarinnar, sem sat
að völdum frá 1939-1942, var öllum
ráðherrunum veittur réttur til þess
að kaupa áfengi með niðursettu
verði, en kaupin féllu í fram-
kvæmdinni niður, meðan áfengis-
sölu var hætt, frá því í júlímánuði
til ársloka, er teknar voru upp
undanþáguveitingar til kaupa á
áfengi.
Á þessu tímabili öðluðust einnig
deildaforsetar Alþingis, og síðar
varaforsetar rétt til þess að kaupa
áfengi með niðursettu verði sam-
kvæmt fyrirlagi þáverandi forseta
sameinaðs þings. Með bréfi fjár-
málaráðherra dags. 20. júní 1944,
er mælt fyrir um að forseti samein-
aðs þings skuli einn af forsetum
hafa þennan rétt. En með bréfi frá
fjármálaráðuneytinu 29. jan. 1946
er mælt fyrir um að selja megi
forsetum Alþingis áfenga drykki
án álagningar fyrir allt að 1000
krónur hverjum árlega. En þetta
hefur í framkvæmdinni aðeins ver-
ið láta ná til forseta efri og neðri
deildar Alþingis.
Forstjóri Áfengisverslunar ríkis-
ins hlaut aðstöðu til þessara áfeng-
iskaupa í júlímánuði 1944.“
Þriðja liðnum, um skilyrði eða
takmarkanir, var svarað svo:
„Engin önnur en þau, sem að
framan greinir og vita að forsetum
efri og neðri deildar Alþings um
magn það, er þeim er leyft að
kaupa.
Síðasta lið fyrirspurnarinnar
teljum vér ekki í vorum verkahring
að svara.“
Þetta er tekið hér upp vegna
þess að þetta munu vera fyrstu
skriflegar heimildir sem tiltækar
eru um þetta afsláttarverð.
Þegar flutningsmaður þakkaði
þegið svar sagði hann m.a.:
„Ég vil á þessu stigi málsins
benda á það, að þegar svo er
komið, að a.m.k. 10 æðstu menn
landsins: Forseti íslands, forsætis-
ráðherra og hans fimm meðráð-
herrar, 3 forsetar Alþingis og þar
við bætist a.m.k. forstjóri Áfeng-
isverslunar ríkisins - hafa undan-
þáguheimild, þá er hér um mjög
athyglisverða ráðabreytni að ræða.
... Ég vil þó aðeins benda á það nú
þegar, að ef t.d. allir ráðherrar
eiga að hafa þennan rétt, þó að
vitanlega hafi aðeins einn þeirra
risnu, og ef allir Alþingisforsetar
eiga að hafa þennan rétt, þó að það
sé vitað að þeir hafa enga risnu ...
þá verð ég að segja að mér sýnist
vera stutt skref yfir í það, að t.d.
skrifstofustjóri Alþingis, skrif-
stofustjórar stjórnarráðsins, sýslu-
menn landsins, forseti hæstaréttar
og nú síðast sú mikla stofnun
fjárhagsráð, sem ræður eiginlega
yfir ráðherrunum, eigi að hafa
þessar undanþágur. Ef þessu
skipulagi verður haldið áfram, þá
þykir mér ósennilegt annað en að
miklu fleiri komi þarna til greina,
og mundi mér þá ekki þykja ólík-
legt, að allir alþingismenn segðu,
að þeir hefðu sömu risnuskyldu og
risnuþörf og forsetarnir."
Það urðu ekki meiri umræður
vegna þessarar fyrirspurnar. Til-
laga um að afnema þessi hlunnindi
til áfengiskaupa fór til nefndar og
síðan ekki söguna meir. Þannig var
það þessi árin og fór eins um
tillögur sem fram komu að hætta
áfengisveitingum á vegum ríkisins.
En á næsta þingi urðu nokkrar
umræður um þessi hlunnindi, þó
að segja megi að kveikja þeirra
viðræðna lægi nokkuð til hliðar við
kjarna málsins. Samt skal hér
minna á það merkasta sem fram
kom í þeirri umræðu.
Árið 1948 lagði Jónas Jónsson
fram tillögu til þingsályktunar „um
bann gegn því að einstakir trúnað-
armenn þjóðfélagsins fái vörur,
svo sem áfengi, tóbak og bifreiðar,
með undanþáguheimild frá ríkis-
valdinu, við lægra verði en aðrir
þegnar þjóðfélagsins".
Þessari tillögu fylgdi löng greinar-
gerð. Þar var m.a. þetta:
„Hlunnindin um vín og tóbak
munu að öllum jafnaði fylgjast að.
Eru þau þannig til komin, að fyrir
allmörgum árum þóttust forsætis-
ráðherrar mjög vanhaldnir af
risnufé því sem þingið veitti þeim.
Var þá sá siður upp tekinn, að
fjármálaráðherra heimilaði for-
sætisráðherra, en á honum hvíldi
risnuskyldan, að ekki skyldi reikna
þessum trúnaðarmanni þjóðfélags-
ins áfengi og tóbak í opinberar
veislur með fullu verði. ... Hér var
í fyrstu um bókfærsluatriði að
ræða. Forsætisráðherra hefði átt
að fá meira fé til risnunnar og var
Það kemur glöggt fram
í þessum umræðum
að hér sé einkum um
bókhaldsatriði að ræða
en menn virðast
kveinka sér við að horf-
ast í augu við það hvað
drykkjuveislur þeirra
kosta.
Það var orðin venja þegar þetta
var að drekka við ýmiskonar tæki-
færi á opinberan kosnað. Sá sem
fyrir þessu stóð hverju sinni sam-
þykkti reikning sem síðan fór sína
Íeið til greiðslu. Það er því dálttið
á ská við venjuna sem kemur fram
í ræðu Bernharðs Stefánssonar er
hann segir:
„Þá held ég að það sé misskilning-
ur hjá háttvirtum flutningsmanni
að blanda forseta lýðveldisins inn í
þetta. Ég held að það sé ekki rétt
að telja hann meðal þeirra manna,
er umtalaðra forréttinda njóta, því
að í lögunum eru forsetanum ákveð-
in laun og embættiskostnaður,
og risna telst áreiðanlega til
embættiskostnaðar hans og því
hygg ég, að hann fái ekki afslátt á
víni og tóbaki til risnu, heldur leggi
þá hægt að bókfæra vínið og tóbak-
ið sem hann eyddi, til risnu með
réttu verði. Eyðslan var hin sama,
en ekkert undan dregið sem gæti
valdið álitshnekki í fari valdamesta
manns í landinu. Brátt virðist hafa
komið að því að fleiri og fleiri
trúnaðarmenn ríkisins leituðu í
þann brunn, sem hafði verið opn-
aður fyrir vítaverðan naumleika
Alþingis og þrekleysi ráðherra.
Komu innan tíðar í sömu slóð allir
aðrir ráðherrar, þó að ekki hvíldi
á þeim risnuskylda. Síðan kom
forseti sameinaðst Alþingis og á
eftir komu deildaforsetarnir. Þá
þótti sumum varaforsetum, að
þeim hæfði hinn sami réttur.“
Um þessa tillögu urðu talsverðar
umræður. Þar var oftar talað um
risnuskyldu og var sem menn vildu
einskorða hana við embætti for-
seta, forsætisráðherra og utanríkis-
ráðherra. Þó vissu allir að miklu
fleiri stóðu fyrir risnu eða veitinum
fyrir opinbert fé. T.d. var Jónas
Jónsson minntur á það að hann
hefði staðið fyrir slíku:
„Háttvirtur þingmaður var ekki
að minnast á það í ræðu sinni ...
að einnig hann hefur haldið vín-
veitingaveislur á Hótel Borg. ...
Við ræddum um það í mennta-
málaráði hvort hann greiddi þetta
sjálfur úr eigin vasa. Við töldum
jafnvel líklegast að svo hlyti að
vera. En það kom fljótt í ljós, að
svo var ekki.“
ríkið honum þessar vörur beinlínis
til.“
Þess er að gæta að hér talaði
maður sem naut hlunnindanna án
þess að veita í nafni hins opinbera.
En ríkið lagði veisluföngin til á
sama hátt í samkvæmi mennta-
málaráðs og veislur forseta.
Það kemur glöggt fram í þessum
umræðum að hér sé einkum um
bókhaldsatriði að ræða en menn
Þetta var aldrei hugsaö
sem sjálftekin hlunn-
indi eða kaupbætir
sem bundinn væri við
þá sem kaupa vildu
áfengi. Mörkin á milli
opinberrar risnu og
einkaneyslu áttu að
vera skýr og gátu verið
skýr. En það var hægt
að rugla þau með því
að tengja þessi við-
skipti persónum en
ekki embættum.
virðast kveinka sér við að horfast í
augu við það hvað drykkjuveislur
þeirra kosta. Því talaði Bjarni
Benediktsson um „falinn risnu-
kostnað" og sagði m.a.:
„Út af veislu sem ég hélt sem
borgarstjóri Reykjavíkurbæjar var
það blásið upp að þar hefði verið
óhóflegur vínreikningur, vegna
þess að reikningurinn var talinn
nema um 20 þúsundum króna með
álagningu. Þetta er að vísu töluvert
hár reikningur, þegar hann er sett-
ur svona fram, en þegar á það er
litið að með því verði sem ríkið
greiðir fyrir áfengi á sínum sam-
komum svarar þetta til 1-2 þús.
króna og er þetta þá ekki nema
sambærilegt við aðrar veislur."
Sennilega vefst fyrir ýmsum að
finna glögg skil í sambandi við
risnuskyldu. Fjölmargarnefndirog
stjórnir sitja saman til borðs af
margskonar tilefni. Sum slík sam-
kvæmi þykja flestum sjálfsögð en
um önnur þykir orka tvímælis.
Jónas Jónsson sagði í greinargerð
tillögu sinnar:
„Tryggvi Þórhallsson var forsæt-
isráðherra í fimm ár og notaði ekki
svo mikið sem eina flösku af áfengi
handa sér eða sínum gestum."
Aðrir eru svo háðir áfengi að
þeim finnst það ómissandi í öllum
mannfagnaði, jafnvel þó að þeir
neyti þess ekki nema lítils háttar og
mest fyrir siðasakir. En þeir eru
háðir venjunni.
Þessar umræður frá 1948 sýna
það, að þingmenn töldu það hreint
bókhaldsatriði hvort áfengi var
reiknað á venjulegu verði eða
niðursettu. Að vissu leyti þóttu
þægindi að geta „falið risnukostn-
að“ eins og Bjarni Benediktssonar
orðaði það.
Hins vegar mun ekki finnast í
þessum ræðum neinn rökstuðning-
ur fyrir því að einstakir trúnaðar-
menn fái áfengi til einkaneyslu
utan við opinbera risnu með af-
sláttarkjörum. Jónas sagði m.a. í
greinargerð sinni:
„Heimild ráðherra til ódýrra vín-
fanga skýrðist nokkuð við deildur
í þinginu út af vínskuld ráðherra,
sem látið hafði af völdum, en stóð
í óbættum sökum við áfengisversl-
un ríkisins um 5000 kr. Vitað var
að þegar þessi ráðherra hélt opin-
berar veislur lét hann ríkið greiða
þær að fullu. Vínskuldin hlaut þess
vegna að vera fyrir áfengi, sem
hann hafði notað í einkalífinu fyrir
vini sína og stuðningsmenn. Þar
sem þessi ráðherra er viðurkennd-
ur hófsmaður, er auðséð, að hann
hefur lagt stund á að gleðja sem
flesta samborgara með áfengi. Fyr-
ir 5000 kr. gat hann keypt nálega
eitt þúsund flöskur af brennivíni,
en það vínmagn er nú með búðar-
verði um 60 þús. kr. Hér er sannar-
lega um að ræða allfjárfrek hlunn-
indi.“
Þessu var ekki mótmælt.
Nú hefur verið reynt að tína til
það helsta sem finna má til skýring-
ar afsláttarverðinu, til hvers það
var ætlað og hvernig það hefur
stundum verið teygt öllu lengra en
ætlast var til. Þetta var aldrei
hugsað sem sjálftekin hlunnindi
eða kaupbætir sem bundinn væri
við þá sem kaupa vildu áfengi.
Mörkin á milli opinberrar risnu og
einkaneyslu áttu að vera skýr og
gátu verið skýr. En það var hægt
að rugla þau með því að tengja
þessi viðskipti persónum en ekki
embættum. Reynslan sýnir að
mönnum er misjafnlega gefið að
kunna sér hóf hvort sem er um
neyslu áfengis eða í umgengni við
opinbera sjóði.
Að lokum ein spurning:
Kann einhver rök fyrir því að
afsláttarverðinu sé haldið? Hverj-
um gæti það verið maklegur ávinn-
ingur?