Tíminn - 21.09.1989, Blaðsíða 10

10 Tíminn
Fimmtudagur 21. september 1989
Fimmtudagur 21. september 1989
f t . *
Tíminn 11
Getum við losnað við að liffa heil-
brigðu lífi með því að borða kyn-
bættan „omegalax“ úr stórtækum
eldisstöðvum þrisvar í viku?
Laxasvil í
genabanka
vorn gegn
erfðaslysi
í veiðiám
Eftir Stefán Ásgrímsson
Um síðustu helgi hélt norskur prófess-
or; Harald Skjervold fyrirlestur fyrir
íslenska vísindamenn í næringarfræðum
og framámenn í laxeldi.
Harald Skjervold er vísindamaður sem
hefur um langan aldur starfað að kynbót-
um víða um heim og hann stóð á sínum
tíma að því að rækta upp eitt gott kúakyn
í Noregi upp úr öllum þeim stofnum sem
þar fyrirfundust. Þá hefur hann tengst
ræktun og kynbótum á laxi frá því um
1960 og hefur stundum verið nefndur
faðir norsks fiskeldis.
Omega 3 og hjartað
Harald Skjervold bendir á að lax hefur í
holdi sínu meira magn af Omega 3 fitusýrum
en flestur annar fiskur, en þessar fitusýrur eru
taldar koma í veg fyrir hjarta- og æðasjúk-
dóma. í fyrirlestri sínum benti Skjervold á að
á Vesturlöndum er um helmingur dauðsfalla af
völdum hjarta- og æðasjúkdóma. Hann segir
að frá því um 1965 hafi það verið vitað með
óyggjandi hætti að það sem helst eykur
líkurnar á því að fá þessa sjúkdóma sé
óheppilega samsett fita sem innbyrt er í of
miklum mæli, meðfylgjandi offita, hreyfingar-
leysi og reykingar.
Hann vitnaði til athugana sem gerðar hafa
verið á eskimóum sem eingöngu lifa af veiðum
eins og forfeður þeirra gerðu og snæða því ekki
t.d. kjöt svo neinu nemur af húsdýrum heldur
af sjávardýrum. f ljós hefur komið að kólester-
ól eða blóðfita í blóði þeirra er með allt öðrum
hætti en okkar í menningarsamfélögum Vest-
urlanda.
Læknir einn sem er sérfræðingur í hjarta- og
æðasjúkdómum benti þó blaðamanni á það
fyrir nokkru að þessir hlutir teldust langt í frá
Slátrun a eldislaxi ■ Lindalaxi 1 Vogum ■ gærmorgun.
fullsannaðir og veiðimenn meðal Eskimóa
ættu sjaldnast kost á nútíma heilsugæslu og
læknisþjónustu. Því næðu þeir kannski ekki
þeim sama aldri og við náum þegar okkur fer
að stafa hætta af hjarta- og æðasjúkdómum.
Kolvitlaus hlutföll
En hvað um það þá vitnaði Skjervold meðal
annars í fræðimenn sem rannsakað hafa fæðu-
samsetningu fornmanna og fólks sem lifir í
svonefndum frumstæðum samfélögum. Þessir
menn hafa að sögn Skjervolds komist að því
að fornmenn og hinir frumstæðu hafi fengið í
fæðu sinni fitusýrur af gerðinni Omega þrír og
Omega 6 nokkurn veginn í hlutfallinu tíu á
móti einum. Þetta hlutfall í okkar fæðu er hins
vegar fjörutíu á móti einum.
Þetta sé höfuðástæöa þess hversu
hjarta- og æðasjúkdómar hafa breiðst ört
út eftir því sem velmegun hefur aukist.
Til að snúa þessari óheillaþróun við sé
nauðsynlegt að draga úr neyslu á kjöti og
neyta í ríkari mæli fæðu sem inniheldur
Omega 3 fitusýrur.
Omega 3 fitusýrur fyrirfinnast í lýsi,
meðal annars þorskalýsi, en hins vegar er
lítið sem ekkert af þeim í holdi þorsks,
ýsu eða annarra sjávarfiska nema laxins,
en í holdi hans fyrirfinnst Omega 3.
Þó er það svo að mismunandi stofnar
laxa hafa í sér mismunandi mikið af
Omeg'a 3 fitusýrum og út frá erfðafræði-
legu sjónarmiði er því afar áhugavert að
sögn fræðimanna að kynbæta laxastofna
þannig að sem mest af Omega 3 verði í
eldisstofnunum og lagði Skjervold
áherslu á að þetta yrði gert auk þess að
lax yrði markaðssettur sem heilsufæði
sem kæmi í veg fyrir hjartasjúkdóma.
A að rækta „omegalax“?
Spurningarnar eru því hvernig fiskur-
inn verði kynbættur þannig að hold hans
búi yfir sem mestu af Omega 3, og hvers
konar fóður á að gefa fiskinum til þess að
sem mest af efninu verði í fiskinum svo
að hann verði sannkallað heilsufæði.
Nú er þess óskandi að takist að mark-
aðssetja lax sem heilsufæði og ættu þá
ýmis vandamál þessarar atvinnugreinar
að leysast enda er það reynslan að takist
að skapa einhverri fæðutegund ímynd
heilsufæðis þá auðveldar það söluna og
verðið hækkar jafnframt.
En stórfelld ræktun og kynbætur hús-
dýra, hvort sem þau eru lax eða einhverr-
ar annarrar tegundar, hefur fleiri hliðar
en bara þá að rækta upp þá eiginleika
dýranna sem gefa fleiri krónur og aura í
kassann.
Dr. Stefán Aðalsteinsson er helsti
sérfræðingur íslendinga á sviði erfðafræði
og ræktunar búfjár og hann hefur ýmsa
fyrirvara á um búfjárræktun og sér á
málum kost og löst. Hann hefur um
nokkurt skeið setið í starfshópi Norræna
genabankans um varðveislu búfjárstofna.
Stefán var spurður hvort stórfelld ræktun
á laxi gæti ekki þýtt erfðamengun og að
gamalgrónir íslenskir laxastofnar hyrfu
og að eiginleikar, sem út frá tímanlegu
sjónarmiði þættu lítt eftirsóknarverðir,
töpuðust og afraksturinn yrði á endanum
fábreytni í stofnum.
Erfðamengun möguleg
„Ég tel að laxastofnar hér á landi séu
verulega skyldir hverjir öðrum og eitt-
hvað sé um hlaup milli áa þegar lax
gengur, ef til vill svipað og talað er um í
Noregi, 2-3%. Ég vil taka fram að þetta
eru fræðilegar vangaveltur en við höfum
engar tölur um þetta.
Þessi flökkufiskur hefur einhver áhrif,
en mjög lítil. Ég býst við að áhrifin felist
einkum í því að með flakkinu er tryggt að
stofninn deyi ekki út í viðkomandi á fyrir
sakir skyldleikaræktar. Þannig er það
náttúruleg öryggisráðstöfun að eitthvert
flakk eigi sér stað milli áa.
Ef við bærum saman íslenskan lax og
lax nágrannaþjóðanna þá er líklegt að
hann sé allverulega frábrugðinn vegna
aðstæðna hér þar sem hann hrygnir og
tímgast, enda er líklegast mjög lítið um
flökkufisk frá öðrum löndum í ám hér.
Ef við lítum á það sem er að gerast í
fiskrækt og laxeldi hérlendis þá ríkja
tvenn höfuðmarkmið. Annars vegar hafa'
menn verið að örva laxagengd í ár og
hefur í þeim tilgangi oft verið sleppt
aðkomufiski, - seiðum í árnar. Þetta
hefur oft tekist all vel en nokkuð öruggt
er að með þessu móti blandast erfðaefni
milli áa. Sumir telja að þetta geti leitt til
þess að flakk aukist og ratvísin hjá
afkomendunum verði ekki svo sterk
þannig að þessi fiskur geti flækst í ár í
nágrenninu.
Arlausir laxar
Hins vegar hafa verið settar upp haf-
beitarstöðvar hérlendis á svæðum þar
sem aldrei hefur gengið lax áður og frá
þeim er sleppt seiðum í hundruðþúsunda-
tali, jafnvel í milljónatali í þeirri von að
þau skili sér að einhverju leyti aftur til
þess staðar sem þeim var sleppt frá.
Ég hef litið svo á að vegna þessa þá
skelli á landinu milljónir eða í það
minnsta hundruð þúsunda laxa þegar
þessi seiði hafa náð þroska og leita til
baka. Þegar uppgöngustaðurinn er vík í
sjó þar sem ekkert er hægt að gera fyrir
laxinn nema að bíða eftir því að taka
hann, þá er varla ólíklegt að um verulegt
flakk verði að ræða frá þessum stað í
ferskvatn.
Ég lít því svo á að hafbeit í stórum stíl
geti aukið á flakk í ár, en ég tek fram að
þetta er staðhæfing og við höfum ekkert
nógu öruggt í höndum um þetta. Hér við
land eru nokkrar hafbeitarstöðvar sem
ekki eru við neinar ár og þar sem það er
eðli laxins að ganga upp í ferskvatn til að
hrygna þá er hugsanlegt að hann leiti í
næsta ferskvatn sem hann finnur.
Það er ekkert ólíklegt að hann leiti upp
næstu ferskvatnsár þegar hann hefur
leitað af sér allan grun á þeim stað sem
honum var sleppt á sínum tíma. Það er
þó allavega svo að fjöldi lax sem leitar að
landinu fer vaxandi. Þó svo að prósent-
tala flökkufisks hækki ekkert þá hlýtur
með þessu fjöldi flökkufiska að aukast
þótt prósentan sé óbreytt.
Þriðji möguleiki á blöndun er sá að
þegar verið er með fisk í kvíum úti í sjó
og kvíarnar bresta og fiskurinn sleppur
laus. Það er vitað mál að slíkur fiskur á
hvergi athvarf í landi, veit ekkert hvert
hann á að fara og hefur enga heimaslóð.
Hann fer því upp í næstu ár. Þetta hefur
þegar orðið raunin.
Hversu mikið þessi fiskur hrygnir þar
eða hversu mikinn óskunda hann gerir er
ekki enn vitað. Það er þó vitað að ef hann
fer upp í árnar og hrygnir þar og kemur
upp sínum afkvæmum eins og aðrir laxar,
þá breytist eðli árinnar frá því sem var því
að þarna er kominn fiskur sem er ekki úr
ánni og á þessum vanda verður að taka
sérstaklega.
Geymum erfðaefni
upprunastofnsins
Að öllu þessu athuguðu þá tala menn
úm að vernda laxastofnana í einstökúm
ám. Til þess sé ég ekki nema eina leið en
hún er sú að vernda erfðaefnið enda geng
ég út frá því að laxeldi og hafbeit verði
leyft áfram. Það þarf því að frysta svil
hænga úr hverri veiðiá. Þetta verður að
gera sem fyrst og standa að því sem best
þannig að tryggt verði að erfðaefnið verði
tiltækt í framtíðinni og hægt verði að
rækta stofninn upp aftur.
Ég held að við verðum að eiga erfða-
efnið fyrst og fremst vegna þess að ef svo
skyldi fara eins og sumir óttast að að-
komufiskurinn sé verr aðlagaður að að-
stæðum og dæi út við verstu aðstæður í
einhverjum ám, þá sé það nauðsynlegt að
eiga upprunastofninn til að koma ánni
aftur í rétt horf eða það horf sem hún eitt
sinn var í og rækta upp aftur þann stofn
sem aðlagaður var ánni eftir hugsanlega
tíu þúsund ára veru í henni.“
Stefán sagði að erfðaefnið eða svilin
væru geymd þannig að þau væru fryst og
væru dæmi um að erfðaefni hefði þannig
verið virkt eftir áratugi. Ef vel tækist til
við að frysta erfðaefni þá gæti það geymst
óskemmt um tugi, jafnvel hundruð ára,
en erfðaefnið er fryst í fljótandi köfnun-
arefni og er geymt í nálægt 200 gráðu
frosti.
Sérkenni varðveitt
Stefán sagði að erfðaefni sauðkindar-
innar hefði fyrst og fremst verið varðveitt
frá forystufé enda væru lög í gildi frá
Alþingi sem kvæðu á um verndun og
varðveislu þess. Sæði úr forystuhrútum
hefði verið geymt á sæðingastöðvunum
víða um land og dreift þaðan.
Stefán bendir á að forystufjár er mjög
snemma getið og er þess til dæmis getið í
Jónsbók og kallað metfé. Þar er það talið
svo verðmætt að það verði ekki verðlagt
með sama hætti og venjulegt fé og skuli
því sex sérstaklega tilkvaddir menn meta
það til verðs ef á þurfi að halda.
Þá hafi verið reynt að geyma erfðaefni
frá ferhyrndu fé enda er það annar
sérstæður eiginleiki sem ekki megi tapast.
Ræktunarmenn hafi hins vegar reynt að
rækta þennan eiginleika úr fé þar sem
hann er að sumu leyti til óþurftar út frá
tímanlegum sjónarmiðum.
Tímamynd: Árni Bjarna
„Ég tel að það verði að vera ofan á í
verndun að haldið verði í það sem til er
afbrigðilegt, hvort sem það telst gott eða
vont. Ef það tapast þá verður stofninn
fátækari," sagði Stefán.
Hann sagði að íslendingar héfðu
lengstum haldið í ýmsan afbrigðileika af
þessu tagi og staðið sig að þessu leyti
miklu betur en flestar aðrar þjóðir. Þar
mætti nefna að alla liti sem komið hefðu
upp f hrossum og sauðfé væri enn að
finna á íslandi. „Mönnum hefur fundist
þetta forvitnilegt og skemmtilegt og
aldrei lent inni í formalisma i ræktun,“
sagði Stefán.
„Hins vegar er það svo að búfjárrækt-
armenn tuttugustu aldar hafa verið
launaðir fyrir það að fjölga því sem er
eftirsóknarvert og fækka því sem er
óæskilegt í búfénaði. Þannig hafa þeir
verið að fækka hinu afbrigðilega, óþarfa
og óskemmtilega sem menn nú vilja
halda í og sumpart af allt öðrum ástæðum
en hagrænum, svo sem fagurfræðilegum,
menningarlegum og hugsanlega einnig út
frá sjúkdómaþoli eða því að gamlir
landstofnar búfjár séu betur aðlagaðir
náttúrunni. Þetta síðastnefnda gæti orðið
nauðsynlegt ef gerast kynni að einhvern-
tíma þyrfti að fara inn á þá braut aftur að
nýta náttúruna betur en nú er gert.
Þess vegna hefur hið opinbera víðast
hvar tekið að sér að gæta þessara atriða
og sjá til þess að erfðavísar séu varðveittir
enda eru menn sem óðast að sjá að ekki
verður bæði sleppt og haldið í þessum
efnum," sagði Stefán Aðalsteinsson að
lokum.
-sá