Tíminn - 10.05.1990, Síða 6

6 Tíminn
Fimmtudagur 10. maí 1990
Tímirm
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU 0G FÉLAGSHYGGJU
Utgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin (Reykjavík
Framkvæmdastjóri:
Ritstjórar:
Aðstoöarritstjóri:
Fréttastjórar:
Auglýsingastjóri:
Kristinn Finnbogason
Indriði G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Gíslason
Oddur Ólafsson
Birgir Guðmundsson
Eggert Skúlason
Steingrímur Gíslason
Skrifstofur: Lyngháls 9, 110 Reykjavík. Sími: 686300.
Auglýsingastmi: 680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjórn, fréttstjórar 686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387. Setning
og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1000,- , verð í lausasölu kr. 90,- og kr. 110,- um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 660,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
1940-1990
í dag er þess minnst að hálf öld er liðin frá því að
Bretar hemámu Island. Ekki er vafi á því að þá verða
kaflaskil í sögu íslensku þjóðarinnar. Þetta var í fyrsta
sinn að hlutleysi Islands væri brotið með marktækri
beinni hertöku þótt þess væm dæmi úr fyrri Evrópu-
styrjöldum að Islendingar yrðu að lúta valdi Breta um
stundarsakir að því er varðaði siglingar til og frá land-
inu. Það hafði gerst í Napóleonsstyrjöldunum á fyrstu
ámm 19. aldar og ekki síður í heimsstyijöldinni 1914-
1918. Hins vegar höfðu Bretar aldrei gert alvöm úr
því að ná landinu undir sig til langframa sem þeim
hefði vafalaust verið í lófa lagið ef tekið er tillit til
hemaðarmáttar þeirra á höfunum og landvinninga-
stefnu yfirleitt.
Breskt hemám á Islandi getur ekki talist furðuefni
miðað við styrjaldaraðstæður á þessum tíma. Hitt er
e.t.v. íhugunarverðara að Bretar reyndust ekki hafa
áform um að koma sér fyrir á Islandi til frambúðar,
frekar en að svo væri fyrr á tíð. Eiginlegt hernám
Breta stóð eitt ár, því að 1941 gekk í gildi samningur
milli íslands og Bandaríkjanna um að Bandaríkja-
menn tækju að sér hervamir íslands. Bretar höfðu eft-
ir sem áður nokkurt herlið hér og þau hemaðarafnot
af landinu sem þeir þörfnuðust.
Með hemámi Breta 1940 og ekki síður hervamar-
samningnum við Bandaríkjamenn hefst nýr kafli í
vamar- og utanríkismálum Islands sem þróast hafa
með sínum hætti ffam á þennan dag. Sú saga er öllum
kunn. Þótt ísland væri að formi hlutlaust í síðari
heimsstyrjöld var svo ekki í reynd. Þaðan af síður
hefur ísland verið hlutlaust í stórveldadeilum eftir að
styijöldinni lauk, enda aðili að Atlantshafsbandalag-
inu síðan 1949 og bundið af nýjum vamarsamningi
við Bandaríkjamenn síðan 1951. Öll verður þessi
saga rakin til heimsstyijaldarinnar, þar með hemáms
Breta, fyrir hálfri öld.
Ekkert vafamál er sem oft er á orði haft, að með
heimsstyrjöldinni og hersetunni var einangmn ís-
lands í norðurhöfum endanlega rofin. íslendingar
hafa dregist inn í hringiðu alþjóðastjómmála og hem-
aðarbandalaga og verða að kunna þar fótum sínum
forráð. Þrátt fyrir deilur um þau efni eins og hlýtur að
verða í svo vandasömum málum, skal það fullyrt að
Islendingum hefur til þessa tekist að rata meðalhófið
á þessu sviði stjómmála. I því er fólgin mikil gæfa
sem vonandi endist framvegis þótt enn sé veröldin í
breytingadeiglu, sem Island er ekki ósnortið af og
ýmsar hugmyndir uppi um hvemig við skuli bregðast.
Svo áhrifamikil sem styijaldarárin urðu á utanríkis-
°g öryggismálastefhu Islendinga er ekki síður vert að
minnast þess að aðstæður þessara ára flýttu fyrir því
að þjóðin varð einhuga um að eyða síðustu leifúm
stjómmálatengsla við Dani eins og þau vom sam-
kvæmt sambandslagasáttmálanum frá 1. desember
1918. Akveðið var að slíta konungssambandinu og
stofna lýðveldi í landinu 17. júní 1944. Lokaskrefið í
sjálfstæðisbaráttunni við Dani var því stigið á styrj-
aldarárunum. Þá hófst lýðveldistíminn sem með
höppum sínum og glöpum hefúr í rauninni verið gull-
aldarskeið og verður vonandi áfram.

GARRI ■:jÍjijjjjjjjjjjjjjjjijÍjjj:jÍj:jÍjÍj’:jÍjÍ ■j^i-iiigÍSjli&ÍiÍiiij
10. maí 1940
Þann 10. maí yckk brcskur herá
iand í Rcykjavík og ckkert var
lcngur eins og þaé hafói verið á
ísiandi. Söguiega séð býr þjóðin
við niargvísieg ártöl, eins og ártal
krisfnitöku ó íslandi, undirrltun
Gamla sáftmála og hoilusfueiða
vlð norskan kóng, ótgáfu Guð-
brandsbibliu, ræðu Friðriks 8. á
Kolviðarhóli 1907 um „dc to ri-
ger“, fullvcldið 1918 og iýðveldis-
tiikuna 1944. Öll hafa þcssi ártöl
fcst í minni sem örlagaár í Is-
landssögunni og upphaf tima-
móta. tö. mai 1940 var eitt þess-
ara örlagaára ísiandssögunnar.
Þann dag var einangrun Isiands
rofin að fullu og henni verður
aldrei fil að dreifa framar. Tiu ár-
um síðar sáfu námsmenn á kaffi-
húsum suður um alla Evrópu og
spáðu I það að vcrða skáld, þegar
heim kæmi, og sumir uröu það
mcð misjöfnum árangri eins Og
gengur. Aður hcföi cinkum verið
dvalið við nám í Kaupmanna-
höfn, sera lengi hafði verið eins-
konar höfuðstaður iandsins og á
stríðsárunum fóru menn tíl náms
í Bandarikjunum. En eftir stríóið
ijölmcnnti ungt fólk á slööir, scm
jafnvei höfóu ekki verió í munni
manna síðan á dögum Sæmundur
fróða. Þannig var ekki um að
ræóa, að einangrun okkar væri
rofin af þehn sem hingað komu
einvörðungu. Hún var lika rofin
af þeim sem ferðuóusf vítt og
breitt um heiminn, eins og nokk-
urskonar Jórsaiafarar, ýmist tii
glöggvunar eða náms.
Um loftsins vegu
íslendingar höfðu að visu stofn-
i að flugfclag fyrir stríð. cn i striðs-
lok var einsýnt að við myndun
innan skamms tima, og miðað við
mannfjölda, veröa ein af helstu
flugþjóðum heims. Við áttum þá
tvo góða flugvelli í Reykjavík og á
Miöncsheiði. A stríósárunum
varð flugið stöðugf almeuuara, en
í fyrstu brugðust menn þannig
við að þeir skrifuðu menningar-
legar ritgerðir um flug yfir landi
sem farþegar. Fræg varð grein
um þetta cfni eftir Sigurð Gtið-
mundsson, skólameistara á Ak-
ureyri.
Þótt öflugt flug vtcri eitt af sýni-
iegu mcrkjum um algjöra bylt-
ingu i landinu sem einangrunar-
rofið hafði fært okkur færði það
okkur líka ijölda af smávægilegri
breytingum sem verkuðu hægar,
Fram á þessa öld bjuggu ntenu
við tré og jám og fóru sér hægf I
öllum nýmælum, nema á féiags-
mála og samtaka sviði. Við iifóum
kreppuna og notuðum tækifærið
til að lcggja vegi um aiit okkar
víðlcnda land, cnda tókum við
sncinma ástfóstri við bílinn. En
með licrnáminu jókst utvinna í
bæjum skyudiiega og peninga-
streymið jafnhlióa. Miðað við fá-
tækt alls þorra fólks áður urðum
við sæmilega efnuð á skömmum
tíma. Það þýddi að við gátum bú-
ið heintili okkar margvislcgum
þægindum og innflutningur jókst
hraðfara á þvottavélum, ísskáp-
um og öðrum bciinilistækjum,
sem okkur hafði ekki dreyint unt
að eignasf fyrir Í0, maí.
Ómeðvituð veisæld
En auðvitað gekk þetta nýja fs-
land, sem lá svo galopið fyrir uni-
heiminum að stríðsiokum, ekki
óhappaiaust. Við þurftum eóli-
lega að búa við skönnntun á
stríðsárunum, en vegna mistaka
urðuiu við áftur áð taka upp
sköntmtim árið 1947. Dýrtíð varð
strax mikil) örlagavaldur, og þótt
við ættum digra sjóði erlendis í
stríðsiok tókst í óðagoti og af lít-
lUi forsjá að cyða þeim öltuni á
undraskömmum tima. Keyptir
voru til iandsins fogarar, sem
margir voru kolakyntir eins og
um 1920, og annað var eftir þvi i
írafárinu við að nota peningaoa.
Skömmtunin 1947 stóð sem betur
fer ekki lengi, en þó eymdi cftir af
henni, því áfram þurfti að fá leyfi
fyrir bilum og tækjum og lauk
því ckki fyrr en tíu árum siðar.
Flest af því scm við höfum um
hönd i dag á ræfur að rt'kja til
brcytingarinnar sein varð 10. inaí
1940. Þeir sem þekkja ti) ástands-
ius i þjóðfélaginu fyrir þann
tima, biöskrar hverju tekist befur
að koma i verk á fimmtiu árum.
Hér á landi er i rauninni allt til
alls. Fólk lifir í velsæld ómeðvitað
vegna þess að það hefur enga
reynslu aðra en reynslu samtím-
ans. En þó að ísland sé hálfgert
Gósenland án eimmgrunar þarf
þjóðin að gæta sín fyrir ðæskileg-
um áhrifuui á menuingarsviðinu,
sero hafa tilhneigingu til að draga
okkur i ótt til alþjððlegrar
kenndar og fráhvarfs frá þelm
eigindum, sem hafa gert okkur að
sérstakri þjöð. Þetta gæslustarf
verður að vinna á hvcrjum degi,
án þess að það megi kosta of
miklu einangrun. Fólksem ræður
yfir inargvíslcgri iniölun er ekki
nðgu meðvitaö um þær skyldur
sem þjóð leggur þeim á herðar,
Aðstöðu sína og framgang í iíflnu
hafa þeir af því að vera af einnl
þjóð, en ekki nokkurs konar
greinannerki í sögu milijóna
þjóða. Okkur á að þykja vænt um
tunguna og allt annað sem ísland
getur lagt til flóru heimsbyggðár-
innar, án þess að ganga heiros-
byggðinni á hönd. 10. maí 1940
var örlagadagur, sein ekki má
þýða í aldanna rás, að þá hafl is-
lendingar byrjað að kyrja úf-
gönguversið. Garri

VITT OG BREITT
BJARGVÆTTURIÐNAÐARINS?
Spakur maður um efnahagsmál,
Guðmundur Olafsson í Háskólan-
um, lét þau boð út ganga fyrir
skemmstu, að smásöluverslunin ein
hafi staðið undir þeim kjarabótum
sem landslýður hefúr notið nokkur
undangengin ár. Rökstuðningurinn
er sá að vegna virkrar samkeppni
þurfi kaupmenn að halda álagningu
í skefjum og neytandinn leiti við-
skiptanna þar sem þau eru hvað
hagstæðust. Önnur svið efnahags-
lífsins hafa ekki létt almúganum
lífsbaráttuna samkvæmt útreikning-
um Guðmundar
í Tímanum sl. laugardag er sýnt
fram á að heildsalakerfið kosti neyt-
endur um 5 milljarða á ári vegna
þess hve óhagkvæmt það er í rekstri.
1100 íslenskir heildsalar þurfa að
leggja 25-30% á vöruna en í nálæg-
um löndum er heildsöluálagning 9-
10%. Bróðurparturinn af álagningu
innflytjendanna fer í snúninga og
óþörf umsvif vegna þess að í grein-
ina vantar bærði verks- og við-
skiptavit. Þess vegna bera heildsalar
mun minna úr býtum en ætla mætti
og er sóun í greininni mikil, eins og
sumum öðrum atvinnuvegum.
Það liggur í augum uppi að þau
innflutningsfyrirtæki sem búa yfir
lágmarksþekkingu á viðskiptum og
verðgildi íjármagns ganga vel.
Oft er hnjóðað í kaupmannastétt-
ina fyrir að taka sinn hlut heldur ríf-
lega í viðskiptunum. Sjaldnast er þó
skilgreint hvaða þættir verslunar-
innar það cru sem hækka vöruverð
upp úr öllu valdi og gera efnalitlu
fólki lífið leitt og stundum óbæri-
legt.
En séu ummæli Guðmundar Ólafs-
sonar um kjarabætumar makleg og
fféttaflutningur Tímans af slaklegri
frammistöðu heildsölunnar ómót-
mælanleg, er augljóst að þjóðin á
smásalanum og umsvifum hans
talsvert upp að unna. Þangað sækir
hún kjarabætumar, en ekki til þeirra
sem þiggja vilja sigurlaunin íyrir
„kjarabaráttuna“.
Ein er samt sú verslun sem hlotið
hefur ríflega viðurkenningu fyrir að
halda vömverði niðri. Það er Hag-
kaup.
En svo vill til að margar aðrar
verslanir selja síst ódýrara og iðju-
sami kaupmaðurinn á hominu ligg-
ur ávallt óbættur hjá garði og fæstir
fást til að Ieggja honum gott orð þótt
hann selji ódýrt og skrifi hjá vi-
skiptavinunum án kostnaðarauka
lántakans og geri aðrir betur í nú-
tímaviðskiptum.
Oflofið um Hagkaup á sér margar
hliðar og Ieggja ólíklegustu aðilar
orð í þann belg. Nú síðast telja iðn-
rekcndur sig þurfa að auglýsa Hag-
kaup sérstaklega upp fyrir að selja
íslenska vöru, rétt eins og það sé
eina verslunin sem það gerir.
Sigrún Magnúsdóttir, kaupmaður á
homi og borgarfúlltrúi, fékk bráf þar
sem henni var boðið að aðstoða við-
skiptavini Hagkaups í auglýsinga-
herferðinni sem iðnrekendur og
fleiri efna til Hagkaupi til upphefðar.
Þetta þótti kaupmanninum í Rangá
skrítið boð, sem von er, og sendi af-
boð með þeim skilaboðum að hún
hafi í verslun sinni, á þingi og í
borgarstjóm stutt íslenskar fram-
leiðsluvömr í orði og verki, en aldr-
ei hugkvæmst að efna til lúðrablást-
urs af því tilefni eða auglýsa sig og
verslun sína sérstaklega fyrir jafn-
sjálfsagt framtak.
í svari sínu sýnir Sigrún Magnús-
dóttir ffam á að hér sé ekki á ferð-
inni neinn sérstakur stuðningur við
íslenskan iðnað á ferðinni, heldur
aðeins stuðningur við eina verslun
og sé vafasamt að hún standi undir
því oflofi sem auglýsingaherferðin
gefúr tilefni til.
Stórverslunin er bæði innfiytjandi
vöm og smásali og jafnvel framleið-
andi einstakra vömtegunda. Ekkert
verslunarfyrirtæki hefur knúið eins
fast á um að fá að flytja inn erlendar
framleiðsluvörur til að keppa við ís-
lenska framleiðslu og heimtað að öll
vemd sem koma á íslenskum fram-
leiðendum til góða verði afnumin.
Fyrir þetta auglýsa íslenskir iðn-
rekendur og aðrir mektaraðilar Hag-
kaup upp sem þann bústólpa sem
einn og sér er bjargvættur íslenskrar
iðnaðarffamleiðslu.
Hagkaup er vissulega meðal þeirra
fyrirtækja sem stuðlað hafa að
kjarabótum samkvæmt kokkabók-
um Guðmundar hagffæðings. En
allir hinir smásalamir eiga þar einn-
ig hlutdeild og Sigrún Magnúsdótt-
ir, kaupmaður, þarf ekki að fara í
neinn stórmarkað til að setja ís-
lenskar iðnaðarvömr i poka fyrir
viðskiptavini. Það gerir hún í eigin
verslun - og þykir engum mikið.
OÓ