Tíminn - 10.05.1990, Qupperneq 8

8 Tíminn
Fimmtudagur 10. maí 1990
l VETTVANGUR i
Tómas Gunnarsson lögmaður:
Þjóðhagsleg áhrif mögu-
legs álvers við Eyjafjörð
Grein þessi flallar um þjóðhagsleg áhríf mögulegs álvers, en
ég vil taka fram að ég er yfiríýstur andstæðingur álvers í Eyja-
firði vegna mögulegs tjóns á náttúru og heilsutjóns fólks vegna
mengunar.
Ég hef hins vegar lengi haft áhuga
á stóriðju og tel sjálfsagt að nýta
möguleika hennar ef það er hag-
kvæmt í öllum meginatriðum og það
veldur ekki spjöllum á náttúru eða
spillir heilsu fólks. Og ég vil bæta
því við að ég tel óraunhæft að gera
ekki ráð fyrir nýtingu náttúruauð-
linda okkar og tel nauðsynlegt að
nýta þær skipulega og standa vel að
því fremur en að eiga á hættu íyrir-
varalitlar og illa undirbúnar stórað-
gerðir.
Það álver, sem verið er að tala um
að Atlantal aðilamir reisi, er með
200 þús. tonna afkastagetu á ári. En
það er yfirlýst af hálfú stjómvalda
nú að það sé ein af forsendum Atl-
antal hópsins að allar staðarlegar að-
stæður við vcrksmiðjuna leyfi að
hún verði með 400 þús. tonna af-
kastagetu á ári. Hér yrði því um risa-
fyrirtæki að ræða bæði miðað við ís-
Ienskar og eyfirskar aðstæður. Til
marks um stærðina skal nefnt að raf-
orkuþörf allra landsmanna og allrar
stóriðju í landinu árið 1988 var
3.907 GWst á ári en orkuþörf ráð-
gerðs 200 þús. tonna álvers er áætl-
uð 2.970 GWst. á ári, sem sagt
meira ein 76% af allri raforkuþörf-
inni árið 1988.
En hvaö um
þjóðhagsleg áhrif?
Hljóta þau ekki að liggja ljós fyrir
nú, 29. apríl 1990, þegar ákvörðun
um staðsetningu álversins á að ljúka
eigi síðar en í maí 1990 samkv. yfir-
lýsingu ríkisstjómarinnar og Atlan-
tal aðilanna frá 13. mars 1990? Ég
tel svo ekki vera. Ríkisstjómin sjálf
eða iðnaðarráðherra hafa ekki lýst
yfir, svo ffam komi í opinberum
gögnum, hver þau áhrif em sem rík-
isstjómin stefnir að. Þar segir aðeins
að iðnaðarráðherra staðfesti stefhu
íslenskra stjómvalda að auka nýt-
ingu innlendra orkulinda með ffekari
álframleiðslu.
í fylgiskjali nr. 5 með frumvarpi til
breytinga á lögum um raforkuver
sem lagt var ffam í þessum mánuði á
Alþingi, er greinargerð Þjóðhags-
stofhunar um þjóðhagsleg áhrif Atl-
antal álversins, dags. 6. apríl 1990.
Þar em rakin ýmis atriði en stefnt að
ítarlegri greinargerð síðar í apríl
1990. Meginniðurstöður Þjóðhags-
stofnunar em m.a. þessar: Gert er
ráð fyrir að framleiðslugeta álversins
verði 200 þús. tonn á ári. Fjárfesting
1 álveri verði 42 milljarðar og fjár-
festing í virkjunum 27 milljarðar.
Samanlögð fjárfesting tæplega 70
milljarðar. Framkvæmdatíminn
verði ffá síðari hluta þessa árs ffam
áárið 1994.
Af þessum tölum staldra ég fyrst
við áætlaða fjárfestingu í virkjunum,
27 milljarðana. Þetta er sá hluti sem
okkur íslendingum er ætlað að
leggja til. í yfirlýsingunni ffá 13.
mars 1990 segir að raforkuþörf ál-
versins yrði 2.970 GWst. á ári og
aflþörfin 355 MW. Síðar í yfirlýs-
ingunni er sagt frá sex virkjunar-
kostum, hverra afl yrði 500MW og
orkuvinnsla 2.970 GWst. á ári sem
stemmir við orkuþörf álversins. Það
vekur athygli að stofnkostnaður
þessara sex virkjana er ekki um 27
milljarðar heldur 35,795 milljarðar.
Skýringin kemur síðar í yfirlýsing-
unni. Það er ekki ráðgert að byggja
nema fjórar af þessum sex virkjun-
um. Ekki stendur til að reisa Vill-
inganesvirkjun og Vatnsfellsvirkjun.
Og þá næst tölulegt samræmi í
stofnkostnað virkjananna samkvæmt
áætlun Þjóðhagsstofnunar, sem
verður 27,256 milljarðar við fjórar
virkjanir, þ.e. Fljótsdalsvirkjun,
stækkun Búrfellsvirkjunar ásamt
lokaáfanga Kvíslaveitu og stækkun
miðlunar i Þórisvatni, einnig fyrsta
áfanga Nesjavallavirkjunar og
stækkun Kröfluvirkjunar. En þessar
fjórar virkjanir hafa að vísu aflafköst
upp á 400MW en álverið þarf
355MW. Hins vegar er orkuvinnslu-
geta virkjananna fjögurra aðeins
2.350 GWst á ári. Það vantar því
620 GWst/ári til að þessar fjórar
virkjanir hafi orkuvinnslugetu til að
fúllnægja orkuþörf álversins. I yfir-
lýsingu ríkisstjómarinnar og Atlan-
tal aðilanna frá 13. mars 1990, sem
fylgir frumvarpinu, er athugasemd
sem skýrir málið: „Að Blönduvirkj-
un meðtalinni er afl ofangreindra
virkjana 550MW og orkugetan
2.960 til 3.070 GWst/ári eftir því
hvort samningar takast um að
stækka miðlunarlón virkjunarinnar,
sbr. ákvæði þingsályktunar um virkj-
unarframkvæmdir og orkunýtingu
frá árinu 1982.“
Það verður því ekki annað séð en í
27 milljarða stofhkostnaðartölu
Þjóðhagsstofnunar við virkjanimar
sé aðeins miðað við þær fjórar virkj-
anir sem ráðgert er að byggja en
ekki að nokkm leyti tekinn með
kostnaður við byggingu Blöndu-
virkjunar. Orkuframleiðsla hennar er
þó nauðsynleg fyrir álverið.
Meðal gagna, sem fylgja frumvarp-
inu til laga um breytingu á lögum
um raforkuver og yfirlýsingunni frá
13. mars 1990, er tafla hverrar fyrir-
sögn er:
„Nýjar fjárfestingar i raforkukerf-
inu. 1) Leið 200 — Nýtt álver með
200 þúsund tonna ffamleiðslu sem
hefúr rekstur árið 1994.“
í töflunni er greint frá ráðgerðum
kostnaði við virkjanir Landsvirkjun-
ar árin 1990 til 1994 og orkuflutn-
ingskerfúm þeim tengdum, á verð-
lagi í des. 1989. Þar kemur fram að
heildarkostnaður við virkjanir og
flutningslinur er 39,472 milljarðar.
Inni í þeirri tölu er kostnaður við að
ljúka Blönduvirkjun sem er talinn
5,867 milljarðar og kostnaður við
stækkun Blöndulóns 0,277 milljarð-
ar. Þar er kostnaður við orkufiutn-
ingskerfi áætlaður 8,041 milljarður.
Ég tel að við þessa heildarkostnaðar-
tölu vegna virkjanaffamkvæmda
Landsvirkjunar fyrir álverið, 39,472
milljarða, þurfi að bæta kostnaði við
Nesjavallavirkjun, 0,906 milljörð-
um, og kostnaði við Blönduvirkjun
ffam til ársloka 1989, sem er 6,510
milljarðar samkvæmt ársreikningi
Landsvirkjunar pr. 31. des. 1989.
Að þessum tölum viðbættum verð-
ur heildarkostnaður í raforkukerfinu
46,888 milljarðar.
Mér virðist að talan 27 milljarðar,
sem Þjóðhagsstofnun miðar við, sé
fúndin þannig að kostnaði við
Blönduvirkjun og allt orkuflutnings-
kerfið vegna álversins sé sleppt.
Og ég sé heldur ekki að auðæfin
sem Iiggja í orkulindunum sjálfúm
séu metin sérstaklega. Til þess er þó
mikil ástæða, bæði vegna þeirra
verðmæta sem felast í hagkvæmri
vatnsorku en ekki síður vegna þess
að með þessum fjórum virkjunum
erum við að nýta hagstæðustu virkj-
unarkostina í þágu útlendinga, en
eigum í staðinn eftir kosti sem eru
allt að 50% dýrari í nýtingu fyrir
okkur sjálf.
Til frekari rökstuðnings þess að
kostnaðartala Landsvirkjunar vegna
álversins sé nær 39,472 milljörðum
en 27 milljörðum á árin 190-1994
leyfi ég mér að vitna til orða Jó-
hanns Más Maríussonar, aðstoðar-
forstjóra Landsvirkjunar, á fúndi
hennar 6. apríl 1990, en þar segir
hann: „Fjárfesting Landsvirkjunar á
tímabilinu 1990- 1994 áætlast nema
um 7,7 milljörðum króna að meðal-
tali á ári næstu fimm ár og gera má
ráð fyrir að aðrir í orkugeiranum
fjárfesti um 1 milljarð kr. að meðal-
tali á ári á sama tímabili."
Samkv. þessu yrði fjárfesting
Landsvirkjunar 38,5 milljarðar og
annarra 5 milljarðar.
Ein hvemig fá íslendingar fjárfest-
ingamar í virkjununum greiddar frá
álverinu? Um það er ekki að finna
upplýsingar á þessu stigi. Það er eitt
af samningsleyndarmálunum. En
menn geta gefið sér ýmsar forsend-
ur, t.d. að fyrir orkuna fáist sama
verð og ísal greiddi árið 1988, 18,5
mills á kwst, árið 1988 var með
bestu ámm í álsölu og þvi með eitt
hæsta raforkuverð frá Isal.
Miðað við 2.970 GWst/ári og 18,5
mills fyrir kwst. og gengi dollars
60,- ísl. krónur geta heildartekjur frá
álveri Atlantal aðilanna orðið 3,297
milljarðar á ári.
Frá því er eðlilegt að draga kostnað
vegna reksturs raforkukerfisins. Ef
miðað er við ársreikning Landsvirkj-
unar árið 1989 var rekstrarkostnað-
ur, að frátöldum afskriftum, vöxtum
og sköttum, um 24% af heildartekj-
um og mundi því vera í þessu dæmi
791 milljón. Afskriftir miðaðar við
50 ár og 27 milljarða verða 540
milljónir á ári, þannig að eftir verða
1.966 milljónir til greiðslu á vöxt-
um, hagnaði og fleira. Þessi fjárhæð
dugar til 7,3% ávöxtunar af 27 millj-
örðum og endurgreiðslu á 50 árum.
Ef miðað er við viðbótarkostnað
raforkukerfisins vegna virkjananna
fjögurra, Blönduvirkjunar og dreifi-
kerfisins, um 47 milljarða, en miðað
við sömu forsendur að öðru leyti
nema hærri afskrifta veggna hærri
stofhkostnaðar, verða 1.566 milljón-
ir eftir upp í vexti, hagnað og fleira.
Það gefúr 3,3% ávöxtun.
I þessu sambandi er fróðlegt að
bera saman það sem tiltækt er um
ávöxtunarkröfúr Atlantal aðilanna. í
greinargerð Þjóðhagsstofhunar kem-
Þar sem viðbúið er
að landsmenn sætti
sig illa við samdrátt,
t.d. í opinberum
framkvæmdum, virð-
ist með álverinu vera
undirbúin ein koll-
steypan enn í ís-
lenskum atvinnu-
og efnahagsmálum.
Það eru mengunar-
áhrifin sem valda því
að mér finnst útilok-
að að stóru álveri
verði valinn staður til-
tölulega innarlega í
Eyjafirði, bæði vegna
líklegrar mikillar og
stöðugrar mengunar
og eins vegna mögu-
legrar stórfelldrar
mengunar af völdum
náttúruhamfara.
Hvaða áhrif gæti t.d.
öflugur Dalvíkur-
skjálfti haft á gamla
og tærða efnis-
geyma?
ur ffarn í sambandi við fjármögnun
álversins að gert er ráð fyrir að fjórir
fimmtu hlutar stofnkostnaðarins við
álverið verði fjármagnaðir með lán-
um en einn fimmti með framlögum
eigenda. Þar segir: „Eiginfjárfram-
lög jafhgilda hins vegar alls um 9,5
milljörðum króna á árunum 1990-
1994 á verðlagi 1989 en sé fjár-
mögnun vegna gangsetningar árin
1993 og 1994 talin með verður þessi
fjárhæð nærri 12 milljarðar króna.“
Síðar í sömu greinargerð segir um
rekstur álversins: „... en árið 1995 er
áætluð arðgreiðsla út úr landinu sem
samsvarar 2,3 milljörðum króna á
verðlagi ársins 1989.“ Þcssi arð-
greiðsla gefúr yfir 19% arðgjöf til
Atlantal aðilanna.
Þessi stærsti þáttur þjóðfélagslegra
áhrifa af álverinu, þ.e. sjálf salan á
orkunni, er ekki hagstæður. Það er
því engin ástæða fýrir íslendinga að
leita eftir samningum við útlendina
sem ekki geta gefið nema í hæsta
lagi 7,3% arð af fjármagni í stofn-
kostnaði og þar sem ekki er tekið
endurgjald fyrir auðlindimar. Fráleitt
er að taka lán á alþjóðlegum lána-
mörkuðum í áhættuíyrirtæki sem
gefa 3,3% eða 7,3% ávöxtun. Al-
mennar ávöxtunarkröfúr í áhættu-
rekstri eru miklum mun hærri. Auk
þess eru margir sem telja að vextir á
alþjóðamörkuðum verði mjög háir
næsta áratug, m.a. vegna mikilla
breytinga í Austur-Evrópu sem leiði
til geysilegra íjárfestinga þar.
En hvað um margvisleg önnur
þjóðhagsleg áhrif?
Störf við byggingu virkj-
ananna og álversins
Á ámnum fram til 1994 em talin
vera um 4.700 ársverk við álverið og
virkjanimar og skiptast þau nokkuð
jafnt á milli. Flest ársverkanna falla
til á árunum 1992 og 1993 eða 1.500
til 1.700 hvort ár. Talið er að störf
við virkjanimar verði að mestu unn-
in af íslendingum en 20% eða allt
upp í 40% af störfúm við álverið
verði unnin af erlendu vinnuafli.
I greinargerð Þjóðhagsstofnunar-
innar segir: „Framkvæmdir vegna
álversins em mjög umfangsmiklar í
þjóðhagslegu samhengi. Þess vegna
er töluverð hætta á þenslu, sérstak-
lega á ámnum 1992 og 1993. Brýnt
er því að dregið verði úr öðmm
framkvæmdum á þessum tíma og
þeim frestað til áranna 1994 og
1995.“ Það er því ljóst að Þjóðhags-
stofnun telur þessar framkvæmdir
óhæfilega umfangsmiklar nema
gerðar verði sérstakar ráðstafanir til
samdráttar. Það sem er þó sennilega
verst við þennan þátt er að vinnu-
aflskröfúr ffamkvæmdanna falla illa
að þörfúm atvinnulausra í landmu.
Sérhæfðir tækja-, verka- og iðnaðar-
menn verða þama mjög eflirsóttir en
lítt þjálfað fólk fær fá atvinnutæki-
færi. Það er enn höfúðókostur að
þessum umfangsmiklu störfúm verð-
ur að fúllu lokið árinu 1994.
Þar sem viðbúið er að landsmenn
sætti sig illa við samdrátt, t.d. í opin-
berum framkvæmdum, virðist með
álverinu vera undirbúin ein koll-
steypan enn í íslenskum atvinnu- og
eíhahagsmálum.
Störf við rekstur
álversins
Eftir að álverið er komið í fúllan
rekstur er ráðgert að þar starfi um
650 manns. Það er veigamikið. En
vert er að benda á tilkostnaðinn bak
við hvert starf. Hann er yfir hundrað
milljónir á hvem mann. Þá virðast
kröfúr álversins ekki falla vel að
þörfum samfélagsins fýrir atvinnu-
tækifæri.
Skattar og
framleiöslugjöld
Hve há innflutningsgjöld, ffarn-
leiðslugjöld og skatta greiðir álverið
til samfélagsins? Sennilegt er að
skattahlutinn í þessum gjöldum verði
a.m.k. ekki hærri en gerist samkv. ís-
lenskum skattalögum. í yfirlýsingu
rikisstjómarinnar og Atlantal aðil-
anna er gert ráð fýrir að aðalsamning-
urinn þeirra á milli fjalli auk annars
um skattamál og lausn ágreinings-
efna. Ef marka má fýrri reynslu verð-
ur væntanlega samið um að aðflutn-
ingsgjöld verði ekki greidd af að-
fongum til álversins og skattagreiðsl-
ur verði a.m.k. lægri en almennt ger-
ist á Islandi að því leyti sem um ffá-
vik verður að ræða. Að þessu leyti er
því hætt við að álverið skili ekki eins
miklu til samfélagsins hlutfallslega
og aðrir atvinnurekendur.
Tækniþekking
Þegar samningar við Svisslendinga
vora til umræðu um miðjan sjöunda
áratuginn var talsvert úr því gert að
ný tækniþekking myndi flytjast inn í
landið og menn gerðu sér vonir um