Tíminn - 10.05.1990, Blaðsíða 18
- .18 .Tíminn
0'.JFimmtadági!ipf'ÍÖf/ríi'áíf'1990
Þórunn og Þorbjörg
Benediktsdætur
frá Þorvaldsstöðum í Skriðdal
Þórunn Bcncdiktsdóttir
Fædd 11. nóvember 1894
Dáin 24. febrúar 1990
Þorbjörg Benediktsdóttir
Fædd 13. febrúar 1897
Dáin 10. júní 1983
Að morgni 24. febrúar síðastliðins
lést á Dvalarheimili aldraðra á Drop-
laugarstöðum, Þórunn Benedikts-
dóttir á nítugasta og sjötta aldursári,
þrotin að kröftum og því hvíldin kær-
komin. Bálför hennar var gerð frá
Fossvogskapellu fimmtudaginn átt-
unda mars við virðulega athöfn. Þór-
unn dvaldi á Droplaugarstöðum í
nokkur ár eftir að Þorbjörg systir
hennar lést.
Mig langar að minnast Þórunnar og
Þorbjargar með fáeinum línum, því
svo var líf þeirra samtengt alla ævi,
ckki síst eftir að þær fiuttu til Reykja-
víkur.
Þórunn er fædd að Þorvaldsstöðum
í Skriðdal 11. nóvember 1894. For-
eldrar hennar voru Benedikt Eyjólfs-
son fiá Litla-Sandfelli í Skriðdal,
bóndi og hreppstjóri á Þorvaldsstöð-
um, og Vilborg Jónsdóttir prests að
Klyppstað í Loðmundarfirði, vefara-
ætt. Þau Benedikt og Vilborg áttu 7
böm en aðeins 4 systur náðu fullorð-
insaldri: Jónína, gift JJelga Finns-
syni, bónda og oddvita, Geirólfsstöð-
um í Skriðdal. Hún lést árið 1964.
Sigríður, gift Friðriki Jónssyni,
bónda og oddvita frá Víkingsstöðum,
Völlum. Þau hófu búskap á Þorvalds-
stöðum ári 1926. Sigríður var ljós-
móðir um áratuga skeið í Skriðdal,
farsæl í starfi. Hún lést árið 1987.
(Minntist ég hennar með nokkrum
línum þegar hún lést.) Þómnn, sem
hér er minnst, og Þorbjörg sem lést
árið 1983. Þrjú böm létust í æsku,
Eyjólfur, Stefán og Þuríður. Þau Þor-
valdsstaðahjón tóku þrjú börn í fóst-
ur: Stefán J. Bjömsson, systurson
Vilborgar. Hann er búsettur í Reykja-
vík. Jónína Bjamadóttir, hennar mað-
ur var Hjörtur Einarsson frá Eyjum i
Breiðdal, þau byggðu nýbýlið Lága-
fell. Hjörtur er látinn fyrir mörgum
ámm. Jónína er nú búsett á Breið-
dalsvík. Og Bjöm Markússon, hann
er látinn fyrir mörgum ámm. Öll
þessi fósturböm áttu þvi láni að
fagna að alast upp sem þeirra eigin
böm. í uppvexti þeirra Þorvalds-
staðasystra var heimilið fjölmennt
efnaheimili, enda fóm allar systumar
til náms í æðri skóla. Jónína og Þor-
björg fóm í kennaraskóla, Sigríður í
ljósmæðraskóla og Þómnn lærði
fatasaum.
Aður en lengra er haldið ætla ég að
minnast á smáatvik sem gerðist á
fermingardaginn minn. Sólarhring-
inn áður kom slæmt vorhret, snjóbyl-
ur. ég haföi verið allan laugardaginn
og fram á nótt að aðstoða föður minn
við sauðburðinn. Fermingardagurinn
rann upp með norðaustan éljagangi.
Eg var látinn fara gangandi til kirkju
í Þingmúla sem var tvær bæjarleiðir.
Foreldrar mínir ætluðu svo að koma
á hestum á eftir, gerðu víst ráð fýrir
að ná mér í tæka tíð til að hafa mig til
áður en gengið var til kirkju. En það
er af mér að segja að þegar ég kem
inn á baðstofugólfið í Þingmúla,
hrakinn og feiminn, koma þær Þor-
valdsstaðasystur, Þómnn og Þor-
björg, til mín og bjóða mér hjálp við
að laga mig til, vom að ljúka við það
þegar móðir mín kom. Þetta er aðeins
eitt dæmi af mörgum um hjálpsemi
þcirra við lítilmagnann.
Arið 1926 flytja þær Þómnn og Þor-
björg alfamar úr Skriðdal til Reykja-
víkur og bjuggu þar lengi í leiguíbúð
á Freyjugötunni. Þómnn fór að vinna
á saumastofú og Þorbjörg að kenna,
vom það þeirra ævistörf meðan heils-
an leyföi. Ekki hafa þær systur verið
ánægðar með að leigja íbúð til lang-
frama, því árið 1949 kaupa þær íbúð
á Barónstíg 61 í Reykjavík og var þar
þeirra heimili meðan báðar lifðu.
Störf sín unnu þær af trúmennsku og
skyldurækni.
Sumarfríin notuðu þær oftast til að
heimsækja sveitina sína kæm og
æskuheimilið á Þorvaldsstöðum.
Brást þá ekki að þær kæmu út að
Flögu að finna konu mína, Þómnni
Einarsdóttur frænku sína, en þær
vom bræðradætur og mikil frænd-
semi með öllu þessu fólki.
Þær systur höfðu gaman af að ferð-
ast um landið og kanna ókunna stigu,
létu það ekki á sig fá þótt flestar ár
væm óbrúaðar. Sumarið 1938 lögðu
þær af stað gangandi frá Reykjavík,
syðri leiðina austur í Skriðdal. Þær
vom að sjálfsögðu feijaðar yfir stór-
vötnin á leiðinni. Með þeim var Unn-
ur Jónsdóttir frá Egilsstöðum, systir
þeirra Egilsstaðabræðra, Sveins og
Péturs og þeirra systkina. Þær komu
við á Borg þegar þær vom að koma
sunnar yfir Breiðdalsheiði og stöns-
uðu þar. Faðir minn bauð að fylgja
þeim á hestum norður að Þorvalds-
stöðum, en það vildu þær ekki
þiggja, sögðust ætla að ganga síðasta
spölinn.
Benedikt á Þorvaldsstöðum, faðir
þeirra systra, var hestamaður og átti
umtalað gæðinga. Einn af þessum
góðhestum hans hét Villingur, hann
Fæddur 29. júlí 1910
Dáinn 22. apríl 1990
Fyrstu helgi í sumri var ég ásamt
nokkmm starfsbræðmm og fjárræktar-
mönnum staddur í Þistilfirði til hrúta-
kaupa fyrir sauðljársæðingastöðvam-
ar. A Iaugardagskvöldinu var haldið
upp á 50 ára afmæli fjárræktarfélagsins
Þistils með veglegri veislu og fræðslu-
fundi. Þórarinn í Holti setti samkom-
una og flutti erindi þar sem hann rakti í
stórum dráttum sögu sauðfjárræktar í
Iandinu og starfssögu félagsins, en
hann var fyrsti formaður þess. Engum
duldist að þar talaði maður af mikilli
reynslu og brennandi áhuga. Engin
merki elli né uppgjafar vom á viðhorf-
um hans til verkefna líðandi stundar og
framtíðar. Þórarinn lauk orðum sínum
með þeirri ósk að sauðfjárræktin ætti
eftir að eflast í landinu á nýjan leik og
um langa framtíð yrðu ávallt til bænd-
ur og starfsmenn í þjónustu þeirra sem
heföu ánægju af að skoða og meta fal-
legt fé.
Morguninn eftir, þegar Þórarinn opn-
aði ljárhúsdymar fyrir gestum þeirra
bræðra, hné hann niður og var allur.
Þar féll einn af merkustu fjárræktar-
mönnum landsins sem hér skal kvadd-
ur þótt á annan hátt sé en ég ætlaði er
við héldum norður.
Þórarinn Kristjánsson var fæddur í
Laxárdal í Þistilfirði 29. júlí 1910 og
átti því fáar vikur í áttrætt. Þangað
haföi afi hans, Þórarinn Benjamínsson,
flutt með fólk sitt árið 1900 frá Efri-
Hólum í Núpasveit. Kristján Þórarins-
son reisti nýbýlið Holt úr landi Gunn-
arsstaða árið 1913, en þaðan var kona
hans Ingiríður Amadóttir. I Holti
bjuggu þau hjón til æviloka og með
þeim Þorsteinn Þórarinsson bróðir
Kristjáns.
Þorsteinn í Holti var frumheiji í ís-
lenskri fjárrækt. Hann varð flestum
bændum fyrri til að velja fé sitt mark-
visst til betra vaxtarlags og aukinnar
holdasöfnunar. A þeim ámm var ís-
lenski fjárstoíninn sem heild grófgerð-
ur og holdrýr, það svo að lækkaði verð
var gráskjóttur að lit (að mig minnir).
Uppi í hólnúm rétt ofan við Þorvalds-
staðabæinn var lítið hesthús sem hét
Villingskofi, nefndur eftir hestinum.
Tóftin stendur enn til minningar um
hann.
Þorvaldsstaðasystur vöndust því
ungar að farið væri í útreiðartúra á
sunnudögum. Ég ætla að rifja upp
eina skemmtilega ferð á hestum sem
við hjónin fómm með þeim Friðriki
og Sigriði á Þorvaldsstöðum, Þór-
unni og Þorbjörgu sem vom í sumar-
fríi og Jónínu og Helga á Geirólfs-
stöðum. Farið var norður yfir
Hallormsstaðaháls upp frá Geirólfs-
stöðum í glaða sólskini og Héraðið
skartaði sínu fegursta. Farið var um
Hallormsstað og inn í Atlavík og
Guttormslund. Þar snúið við og farið
sömu leið til baka framhjá Hallorms-
stað, út svokallaðan Gatnaskóg,
komið við á Hafiirsá og þar dmkkið
kaffi og spjallað við heimafólk. Var
síðan lagt af stað og farið út hjá
Freyshólum, þaðan farið austur yfir
hálsinn. Friðrik var þar öllum reið-
götum kunnugur frá Víkingsstöðum.
Komið var niður í Skriðdal milli bæj-
anna Vaðs og Sauðhaga. Var þar farið
af baki og áð góða stund, spjallað
saman og rifjaðar upp gamlar minn-
ingar og mikið hlegið. Ég held að
þær Þómnn og Þorbjörg hafi skemmt
sér vel þessa dagstund og þar með til-
ganginum náð. Var síðan stigið á bak
á dilkakjöti héðan þegar farið var að
flytja það frosið á brcska markaðinn
skömmu fyrir 1930. Halldór Pálsson,
sauðfjárræktarráðunautur og síðar
búnaðarmálastjóri, skrifaði m.a. svo
um fé Þorsteins eftir að hafa skoðað
það veturinn 1940: „Hann átti þá einn
fegursta ærhóp sem ég hef séð hér á
landi. Æmar bám með sér mikla kyn-
festu, virtust allar steyptar í sama mót.“
Síðan lýsti hann vaxtarlagi og holds-
öfnunareiginleikum sem hinum ákjós-
anlegustu.
í slíku fjárræktammhverfi ólust þeir
upp bræðumir Þórarinn og Ami í
Holti. Þeir tóku við búi eftir föður sinn
árið 1942, fyrst með móður sinni, og
hafa síðan búið í Holti ásamt Am-
björgu systur sinni og með þeim til
heimilis Friðgeir Guðjónsson sem kom
í Holt 16 ára unglingur og hefúr unnið
þar síðan. Enginn vafi leikur á að hinn
mikli ræktunaráhugi Þorsteins og
næmi smekkur hans fyrir fjárvali hafa
mótað þá bræður mjög. Þeir höföu
áhugann og upplagið sem þurfti og
héldu kynbótastarfinu ótrauðir áffarn.
Fylgdu sömu stefnu, sem var að rækta
og festa í stofhinum alla verðmæta eig-
inleika, s.s. afúrðagetu, góða byggingu
og holdasöfhun, eðlisgóða ull. En þeir
bræður völdu ekki eingöngu með verð-
mæti í huga; stofhinn varð að bera með
sér fegurð og kynfestu. Fáir hygg ég að
hafi í seinni tíð lagt meiri alúð við fjár-
val sitt cn þcir Holtsbræður. Mér er það
minnisstætt er ég gisti hjá þeim sl.
haust. Þegar ég kom á fætur um morg-
uninn stóðu þeir báðir og höföu staðið
lengi með kíki við stofúgluggann og
fylgdust með lambhrútum sem voru á
beit framan við bæinn. Þannig virtu
þeir fýrir sér fótstöðu og hreyfingar
hverrar kindar, ræddu sín á milli og
lýstu fyrir mér hvað það væri sem þeir
sæktust eftir.
Veturinn 1940 var stofhað í Holti
Sauðíjárræktarfélagið Þistill og var
það annað félagið í landinu sem stofn-
að var í kjölfar nýrra laga um búfjár-
rækt. Það er nú elsta fjárræktarfélag
landsins með óslitna starfssögu. Stofn-
Þorbjörg Benediktsdóttír
hestunum sem voru léttir í spori eftir
að hafa hresst sig á grænu grasinu.
Hélt svo hver heim til sín, glaður eft-
ir vel heppnaðan dag.
Þær Þórunn og Þorbjörg ólust upp
við mikinn gestagang á Þorvalds-
stöðum. Þennan gamla og góða
sveitabrag tóku þær með sér til
Reykjavíkur, því segja má að hjá
þeim stæði alltaf opið hús. Ég tala nú
ekki um ef Austfirðingar og sér f lagi
Skriðdælingar voru á ferð. Ég sem
þessar línur rita kom alltaf til þeirra á
Barónsstíg 61 þegar ég var á ferð og
átti þar bæði fróðlegar og ánægjuleg-
ar stundir með þeim systrum. Var
jafnan stansað lengur en ætlað var,
þó einkum ef Þórunn kona mín var
með. Eitt var alveg sérstakt hjá þeim
systrum, en það var það hve þær
höföu gaman af að líta vel úr. Þær
puntuðu sig og máluðu fram á síð-
ustu ár.
Árið 1983 treystu þær sér ekki leng-
ur til að halda heimili og seldu vina-
legu íbúðina sína á Barónstíg 61. Þær
voru búnar að sækja um pláss á Dval-
arheimili aldraðra á Droplaugarstöð-
um og fengu það. En ekki mun hafa
liðið nema tæp vika frá því að svarið
endur voru bændur í Holti, Laxárdal,
Gunnarsstöðum og Syðra-Álandi.
Samvinna þessara bænda í fjárrækt
hefúr alla tíð síðan verið mikil og hef-
ur félag þetta gert ómælt gagn Þistil-
firðingum og landsmönnum öllum. Þar
hefur frá upphafi starfað harður kjami
áhugamanna frá öllum framangreind-
um bæjum og fleiri nú í seinni tíð. Ég
hygg þó að á engan sé hallað þótt ég
nefhi Þórarin og Áma í Holti og Grím
Guðbjömsson á Syðra-Álandi sem
framvarðasveit fjárræktarmanna í Þist-
ilfirði síðustu áratugina. Grímur féll frá
fýrir aldur ffarn á útmánuðum 1987,
varð bráðkvaddur við fjárhús sín i fár-
viðri og er saknað af samheijum heima
fýrir og víða um land.
Sauðfjárbændur um allt land standa i
þakkarskuld við Þistilfirðinga vegna
ræktunar þeirra og þess mikla fjölda
kynbótafjár sem þaðan hefúr fengist.
Gifta réð því að í Þistilfirði varðveittist
blóð af gamla mývetnska fjárstofnin-
um sem annars var felldur vegna fjár-
skipta um miðjan fimmta áratuginn.
Fyrir snilli fjárræktarmannanna í Þistli
varð þessi blóðblöndum að flestra
dómi með afbrigðum farsæl og við
framrækt komu ffarn á sjónarsviðið
margir glæsilegir kynbótagripir sem
markað hafa djúp spor í fjárrækt lands-
manna. Strax við fjárskipti 1944 var
flutt fé úr Þistilfirði vestur í Keldu-
hverfi og þaðan fáum árum síðar suður
á land. Síðan hafa félagsmenn í Þistli
selt kynbótahrúta í hundraðatali til ná-
grannasveita og um Austurland allt.
Nú hin allra síðustu ár er þáttur þeirra
stór i að skaffa ósýkt fé til svæða þar
sem fjárskipti eiga sér nú stað vegna
riðuveiki.
Haustið 1964 hófúst sauðfjársæðing-
ar frá Akureyri og komu þá til notkun-
ar fimm hrútar ættaðir frá Þistilsfélög-
um. Einn þessara hrúta, Þokki ffá
Holti, er af mörgum talinn einn sterk-
asti kynbrótahrútur sem notaður hefúr
verið á sæðingarstöð. Þessi starfsemi
hefúr aukist síðan og nú mun láta nærri
að 30 hrútar úr Þistilfirði hafi verið
notaðir til sæðinga um lengri eða
Þórarínn Krístjánsson
í Holti
Þórunn Benediktsdóttir
barst og þar til að Þorbjörg lést. Var
þar með lokið ævilangri sambúð
þeirra systra.
Þórunn kom sumarið 1983 austur að
Þorvaldsstöðum með Sigriði systur
sinni sem dvalið hafði í Reykjavík
um tíma sér til heilsubótar. Þórunn
brá ekki út af vananum að bregða sér
út að Flögu að heimsækja nöfnu sína
og rifja upp gamlar minningar. Um
haustið þegar hún kom svo suður fór
hún að Droplaugarstöðum. Einu
sinni enn, eða nánar tiltekið sumarið
1984, auðnaðist henni að heimsækja
sveitina sína fögru og æskuheimilið á
Þorvaldsstöðum og heimsótti okkur í
Flögu að gömlum og góðum vana.
Síðustu ár Þórunnar á Droplaugar-
stöðum urðu henni erfið, sérstaklega
eftir að hún missti sjónina. En ffænd-
fólk hennar og vinir heimsóttu hana
og spjölluðu við hana til að dreifa
tímanum.
Við Þórunn þökkum þeim Þórunni
og Þorbjörgu hinar mörgu og
ógleymanlegu samverustundir.
Minningin lifir þótt maðurinn deyi.
Guð blessi minningu Þórunnar og
Þorbjargar.
Stefán Bjarnason, Flögu
skemmri tíma. Ekki dettur mér í hug að
hver einasti þeirra hafi verið til bóta, en
hitt er víst að Þistilsfé hefúr haft mikil
og bætandi áhrif á fé í möigum sveit-
um, ekki síst hvað varðar vaxtarlag
þess og holdafar.
Því er þessi saga rakin hér að fjárrækt
í Þistilfirði er samtvinnuð sögu Þórar-
ins í Holti. Hann var, eins og áður
greindi, einn af stofnendum fjárræktar-
félagsins Þistils og fýrsti formaður
þess. Honum voru falin fjölmöig önnur
trúnaðarstörf á langri ævi sem ég kann
ekki að rekja svo tæmandi sé og læt því
ógert. Ég hygg að fjárræktin hafi alltaf
skipað æðsta sess f huga hans.
Sumir menn eru svo fast mótaðir og
vissir í sinni sök að þeir telja sig engin
ráð þurfa til annarra að sækja. Þessu
var öðruvísi farið méð þá Holtsbræður.
Frá fýrstu tíð voru þeir jákvæðir fýrir
opinberum leiðbeiningum og tilbúnir
að tileinka sér þekkingu sem innlendar
eða erlendar rannsóknir leiddu í ljós.
Samstarf þeirra við Halldór Pálsson var
árangursríkt og jákvæðir hafa þeir ver-
ið eftirmönnum hans og öðrum leið-
beinandi mönnum í sauðfjárrækt.
Ræktun þeirra byggist ekki síst á þeirri
hugsjón að ffamleiða úrvals vöru á
borð neytenda og þegar kröfúr um fitu-
minna dilkakjöt fóru að gerast háværar
sýndu þeir fljótt áhuga á að bregðast
við þeim með kjötmælingum og úrvali
gegn of mikilli fitusöfhun í stofninum.
Þegar fréttist af nýju hljóðmyndatæki
til mælinga á fitu- og vöðvaþykkt í lif-
andi fé voru Þórarinn og Ami í Holti
meðal fýrstu bænda til að spyija um
notagildi þess og möguleika á að beita
því við fjárval strax í haust. Báðir nær
áttræðir en áhuginn óbilaður.
Stofnfélagar Þistils eru nú margir
fallnir frá en hinir orðnir gamlir menn.
Þeir hafa skilað árangursriku starfi.
Enda þótt byggð í Þistilfirði eigi nú
undir högg að sækja eru þar ungir
menn tilbúnir að taka upp merkið. Það
er gangur lífsins að ungir menn leysa
þá gömlu af hólmi. Þórarinn í Holti
kvaddi þennan heim kátur í lund og
mátti vel una sínu ævistarfi. Búnaðar-
félag íslands þakkar honum heilladijúg
störf. Ég vil fyrir hönd míns fólks
þakka Holtsfólki gömul og góð kynni
og votta öllum aðstandendum samúð.
Sigurgeir Þorgeirsson