Tíminn - 30.11.1991, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 30. nóvember 1991
Tíminn
MÁLSVARI FRJÁLSLYNDIS, SAMVINNU OG FÉLAGSHYGGJU
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn og
Framsóknarfélögin (Reykjavík
Framkvæmdastjóri: Hrólfur Ölvisson
Ritstjórar: Indriöi G. Þorsteinsson ábm.
Ingvar Gíslason
Aöstoðarritstjóri: Oddur Ólafsson
Fréttastjórar: Birgir Guðmundsson
Stefán Ásgrímsson
Auglýsingastjóri: Steingrímur Gíslason
Skrifstofur:Lyngháls 9,110 Reykjavík. Sími: 686300.
Auglýsingasími: 680001. Kvöldsímar: Áskrift og dreifing 686300,
ritstjórn, fréttastjórar 686306, íþróttir 686332, tæknideild 686387.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Oddi h.f.
Mánaðaráskrift kr. 1200,-, verö í lausasölu kr. 110,- og kr. 130,- um
helgar. Grunnverð auglýsinga kr. 725,- pr. dálksentimetri
Póstfax: 68-76-91
„Ávirðing oddvita“
í grein sem Davíð Erlingsson ritar í Tímarit Háskóla
íslands 1. tölublað 5. árgangs tekur hann sér fyrir
hendur að ræða það sem hann kallar „ávirðing odd-
vita“ og á þá við siðferðilegar vammir sem menn, er
gegna valda- og virðingarstöðum í þjóðfélaginu, gera
sig seka um í embætti, en verða e.t.v. ekki sóttir til
saka fyrir að lögum, þótt svo geti einnig verið.
Þessi grein Davíðs er í rauninni hugleiðing um spill-
ingu í opinberu lífi, þótt hann noti það orð mjög í
hófí, enda er undirtónn greinarinnar miklu fremur
uggur siðláts manns við spillinguna en hneykslun
vandlætarans á misgerðum einstakra virðingamanna.
Alvaran sem býr að baki skrifum Davíðs Erlingssonar
er það sem gerir grein hans markverða fremur en að
þar gæti löngunar til að segja tilteknum mönnum til
syndanna af því að þeir liggi vel við höggi.
Hitt er annað að greinarhöfundur leiðir mál sitt af
tilteknu dæmi sem varðar kaup handhafa forsetavalds
á áfengi með sérkjörum og þá sérstaklega hvemig for-
seti hæstaréttar í því dæmi notfærði sér aðstöðu sem
honum var búin til slíkra kaupa og varði gerðir sínar
með afsökunum og skýringum sem greinarhöfundur
telur óframbærilegar af siðferðissökum.
Þess er skylt að geta að embættismaður sá sem hér
átti hlut að máli galt fyrir gerðir sínar fyrir dómi og
var dæmdur frá embætti á þeirri forsendu að hann
hefði rýrt svo álit sitt siðferðilega að hann hefði unn-
ið til stöðumissis. Þótt ekki verði lagt meira í þann
dóm en í honum felst, ætti að vera leyfilegt að líta á
hann sem almenna viðvörun þeim sem gegna trúnað-
arstörfum í þjóðfélaginu að misnota ekki aðstöðu
sína í eigin þágu.
Á þetta leggur Davíð Erlingsson ríka áherslu, en lít-
ur eigi að síður á viðvörunar- og varnaráhrif dóms yf-
ir einum manni með nokkurri tortryggni, ekki síst
vegna þess að Hæstiréttur klofnaði í afstöðu sinni til
siðferðisbrota umrædds háembættismanns, tveir
dómenda töldu hann sýknan af slíkum ávirðingum.
Greinarhöfundur efast því um að skilningur sinn á
grundvelli laga og réttar njóti svo einhlítrar viður-
kenningar að víst sé að hann verði ævinlega lagður til
grundvallar afstöðu dómenda og annarra til siðferði-
legra ávirðinga fyrirmanna þjóðfélagsins.
Orðrétt segir Davíð Erlingsson:
„Þegar á mann leggst há staða, fylgir henni mikil
skuldbinding, sem hefur í för með sér ríkari ábyrgð á
neti samfélagsins en aðrir bera, að það megi haldast
og gegna hlutverki sínu. Þetta má skýra svo, að um
leið og meðaljón lifir við og rækir „venjuleg“ mann-
leg sambönd, sem eru að miklum hluta bein sam-
bönd tiltölulega fárra og oftar en ekki nákominna að
ætt, atvinnu eða á annan veg, þá er til dæmis forseti
vor, forsætisráðherra, eða oddvitinn í réttarkerfinu í
beinu skuldbindingarsambandi við alla aðra í þjóðfé-
laginu. Skuldbindingarglöp hjá slíkum manni geta
orðið ógnun við þjóðfélagið sjálft. Allur vefurinn, net-
ið, er í hættu ef uppistöður bresta.“
Skoðun Davíðs Erlingssonar um að siðalögmál séu
undirstaða laga og réttar, er öllum hollt hugleiðing-
arefni, ekki síst fyrirmönnum þjóðarinnar, og að brot
á þeim varði í raun sjálft „öryggi“ samfélagsins.
M
11IKLIR erfiðleikar steðja
nú að okkur íslendingum og er
það ekki í fyrsta sinn. Þrátt fyrir
mörg áföll og stór hefur okkur
alltaf tekist að fljóta, og sú er trú
okkar í þetta sinn. Átján millj-
arða viðskiptahalli og rof á fram-
tíðarplönum, sem stefndu að því
að gera líf í landinu hagfelldara,
ættu að hafa fært okkur heim
sanninn um að nú þýðir lítið
annað en herða ólina um sinn.
Álver við Keilisnes verður að
bíða á meðan álverð á heims-
markaði fer Iækkandi vegna of-
framboðs, og óvænt brotalöm í
samkomulagi um EES setur
okkur þröngar skorður um val á
milli tolla og tollfrelsis á mörk-
uðum Evrópu. Þessi þrjú mál:
viðskiptahallinn, álverið og
EES-karfinn, þættu þung í
skauti stærri þjóðum en við er-
um. Og þegar þrengir að okkur,
er hætta á því að eitt af því dýr-
mætasta sem við búum við, gott
velferðarkerfi, verði fyrir áföll-
um sem koma niður þar sem síst
skyldi. Á fornu máli var talað um
að svima í eignum. Nú er svo
komið, þrátt íyrir miklar eignir
og kraft í verslunarferðum, gott
íbúðarhúsnæði alls þorra manna
og mikinn bflaflota, að við svim-
um í skuldum. Úrræði hefur ver-
ið talið að safna meiri skuldum
og var raunar ráðgert vegna
byggingar álvers. Tillaga hefur
komið fram frá fulltrúum fisk-
vinnslunnar í landinu, að safna
„álversskuldum" þótt ekkert
komi álverið að sinni.
Ofurvextir og
gjaldþrot
Þannig hugleiða menn hvernig
megi bjarga þeim atvinnuveg-
um, sem við þó höfum. En þar er
víða þungt fyrir fæti. Ræður
mestu takmarkaður aflakvóti,
sem fer stöðugt minnkandi þrátt
fyrir verndaraðgerðir árum sam-
an, og samhljóða krafa peninga-
stofnana um háa vexti. Við erum
ekki sjálfráða hvað álver snertir
eða samninga um EES. En við
ráðum ákvörðunum um afla-
kvóta og vexti. Eftir langvarandi
vaxtatap sparifjáreigenda þar
sem lánastofnanir úthlutuðu
einskonar gjafafé, var tekin upp
önnur vaxtastefna, sem miðaði
að því að tryggja sparifjáreigend-
um ágóða af sparifé sínu. Þessi
breytta vaxtastefna fór fljótlega
út í öfgar, eins og svo margt sem
horfir til nýmæla hér á landi.
Þessir öfgar enduðu síðan með
meiri gjaldþrotahrinu en dæmi
eru til um áður. Þeirri hrinu er
hvergi nærri lokið. Ofurvextir
þeir, sem hér eru við lýði, hafa
haft gífurleg áhrif á atvinnuveg-
ina, einkum í sjávarútvegi, svo
hvergi linnir harmagráti. Björg-
unaraðgerðir hafa ekki alltaf
komið að tilætluðum notum,
vegna þess að vaxtastefnan hefur
verið næstum óbreytt. Litið var á
inngöngu í EES eins og nokkurs
konar bjarghring fyrir sjávarút-
veginn. Nú er komið á daginn,
að innganga okkar í EES ætlar
að kosta of mikið.
Skömmtun á fátækt
Miðað við það efnahagsástand,
sem hefur verið að skapast í
landinu, og miðað við það at-
vinnuleysi, sem þegar er orðið,
er alveg ljóst að eitthvað verður
undan að láta á vettvangi þar
sem við ráðum málum okkar
sjálf. Þegar er sýnt að við kom-
umst ekki án stórfelldra áfalla í
gegnum næsta ár, nema auka
aflakvótann með þeim hætti að
hann ægi okkur ekki sem eins
konar skömmtun á fátækt. Þá er
vitað að fiskvinnslan rísi ekki
undir þeim vaxtagreiðslum, sem
henni er gert að inna af hendi.
Þess vegna verða vextir að fara
niður, annað hvort með handafli
eða með breyttum Iögum, sem
gefa Seðlabankanum ekkert
undanfæri með að ákveða vexti
þjóðinni í hag. Hingað til hafa
peningar og hreyfing þeirra ver-
ið látin ráða vöxtum að stærst-
um hluta. Bankar og verðbréfa-
stofnanir, sumar í eigu banka,
hafa borið við að þær þurfí að
keppa um peninga við ríkið. Rík-
ið telur sig þurfa að bjóða háa
vexti á ríkistryggðum bréfum,
annars kaupi þau enginn. Þessi
vítahringur vaxtanna verður
ekki til að bæta hag atvinnuveg-
anna. í peningaleysinu, sem ríkti
í landinu á árunum 1930-40,
voru menn í ríkisstjórnum —
samstarfsmenn Framsóknar-
flokksins — sem vildu þjóðnýt-
ingu. Framsóknarmenn gerðu
samstarfsmönnum sínum grein
fyrir því, að þeir mundu aldrei
ljá máls á þjóðnýtingu atvinnu-
veganna. Samstarfsmenn sneru
sér þá að kjördæmabreytingum í
staðinn. Þjóðnýting atvinnuveg-
anna hefur ekki verið nefnd
lengi. En í staðinn er komin
fram einskonar bráðabirgða-
lausn, sem er fólgin í því að bæj-
arfélög leggi fé í skuldasúpu út-
gerðanna. Guð hjálpi þeim, svo
ekki sé nú meira sagt. Og það er
ríkisstjórn hungurkvótans og of-
urvaxtanna, sem líður í blíðum
blæ aftur inn í bæjarútgerðirnar.
Öskustó
gjaldþrotanna
Það er í rauninni nýr atvinnu-
vegur hér á Iandi að gera út á
peninga. Kreppuþjóðin, sem var
að berjast fyrir lífi sínu árin
1930-40, hugsaði ekki þannig
um peninga að henni hug-
kvæmdist að hægt væri að lifa á
þeim einum. Þá var meira hugs-
að um að gera gagn, láta verkin
tala. Núna tala peningarnir og
plógfarið eftir þá er ekki annað
en svört og gróðurlaus mold.
Draumur um meiri peninga
kemur fram í hugmyndinni um
að erlendir bankar komi hingað
með útibú sín til að „drífa hand-
el“ við íslendinga. En einhver
bið mun verða á því, enda engin
von þess að erlendir bankar
greiði ofurvexti fyrir innlán.
Hvað það snertir verðum við að
lifa í vaxtalegum sérdraumi um
sinn. Náist vextir hins vegar nið-
ur, þannig að þeir íþyngi ekki
fiskvinnslunni, og verði reynt að
miða kvótann að einhverju leyti
við þarfir landsmanna, vegna
þess að við erum enn ekki farin
að skammta fólk, má búast við
að úr öskustó gjaldþrotanna rísi
viðunandi lífskostir fyrir lands-
menn. En margt fleira þarf til,
vegna þess að búið er stórt. Við
sjáum fyrir okkur útflutning á
vatni í vaxandi mæli og útflutn-
ing á rafmagni, sem er mikið
mál, þótt stóriðja hér innan-
lands gefi mikið meira af sér er
rafmagnssöluna eina.
Verkefni vítt um
___________heim____________
Þótt stirðlega gangi í atvinnu-
lífinu og stórmálin smjúgi úr
greipum okkar eitt af öðru, höld-
um við siðum okkar og venjum
og er það þakkarvert. Jólabóka-
vertíðin er hafin, áhættusamur
gleðigjafi, þar sem margir eru
kallaðir en með misjöfnum ár-
angri. Útgáfa bóka hefur tekið
miklum stakkaskiptum á liðnum
árum. Nú eru sumar þeirra
orðnir hreinir skrautmunir og
augnayndi, en aðrar með svo
gleiðan texta að nægt hefði
helmingur bókar undir frásögn-
ina. Þá koma út bækur sem eru
prentaðar og frágengnar í fjörr-
um löndum. Nú lesa börn mynd-
skreytt ævintýri, sem prentuð
eru í Hong Kong, eða þá kjörbók
sem prentuð er í Brasilíu. ís-
lensku bókaútgáfunni hefur
nefnilega aldrei verið markaður
bás. Þróun hennar er mikið
merkilegri en helftin af því
þýdda þrýstilofti, sem verið er að
gefa út í útlöndum við mikla
takta og lof í íslenskum fjölmiðl-
um. Þegar á heildina er litið,
stendur bókaútgáfan með mikl-
um blóma og margt eigulegra
gripa kemur út fyrir jólin. Þótt
því hafi verið haldið fram hér í
blaðinu, að þeir gömlu
þorpsidjótar hafi í seinni tíð tek-
ið sér bólfestu á auglýsingastof-
um, bera kápumyndir bóka þess
ekki merki. Þær eru yfirleitt fal-
legar og vel heppnaðar, og til
þess fallnar að gleðja augað.
Ævilausir menn á
bókum
Sjaldan eða aldrei mun hafa
komið út annað eins magn af
ævisögum og minningum hvers
konar en einmitt núna. f bæk-
lingnum íslensk bókatíðindi
1991 teljast þær fjörutíu og er þó
ekki allra getið þar. Þarna kennir
margra grasa og sumra forvitni-
legra. Fróðleikur hefur alltaf þótt
mikilsverður, og þótt ýmsir yngri
menn, sem eru um það bil að
frelsa heiminn með gítaráslætti,
kalli fróðleikinn neftóbaksfræði,
gerir það engum neitt. En sér-
kennilegast við ævisagnaritun
hérlendis er að sumir þeirra, sem
skrifa eða skrifað er um, hafa
ekki haft tíma til að eignast neina
ævi. Oft er þetta fólk á miðjum
aldri og þaðan af yngra, án þess
að vitað sé að það hafi lifað sér-
stöku hetjulífi. Nú kemur út ævi-
saga manns, sem sérhæfir sig í
að ákveða hvort menn eigi að
ganga í sauðalitunum eða bláu