Tíminn - 01.02.1992, Side 6

6 Tíminn
Laugardagur 1. febrúar 1992
— spyr Guttormur Einarsson, formaður Félags fslenskra
hugvitsmanna, í viðtali við Tímann um íslenskt hugvit og framtíð iðnaðar
Hvert sem við lítum i umhverfi okk-
ar sjáum við dæmi um starf og hug-
kvæmni hugvitsmannanna: Þeir
hafa fundið upp skrifstofustól á
hjólum, bréfaklemmuna, blýantinn
með strokleðrinu á endanum,
skærin og sígarettukveikjarann. Allt
eru þetta gamlar hugmyndir og I
sjálfu sér einfaldar. En við gætum
ekki hugsað okkur daglegt líf án
þeirra og gleymum þó gjarna að
áfram fá menn hugmyndir sem
auðvelda lífið á svo margvíslegan
hátt, stuðla að vinnu- og hráefna-
spamaöi og skapa einstaklingum
og þjóðfélögum tekjur. Stundum er
um fimaháar fjárhæðir að tefla.
Meðal annarra þjóða hafa hugvits-
menn lengi haft með sér samtök,
sem gagnast þeirra eigin hags-
munum og auðvitað öllum greinum
iðnþróunar um leið. Slík samtök
eru þó ný hér, en enginn getur efast
um tilvemrétt þeirra og hlutverk,
sem hugleiðir þessi efni I alvöru.
Þó hefur satt að segja mjög skort á
að verðmætunum, sem felast I ís-
lensku hugviti, sé ætíð veröugur
gaumur gefinn og dæmin um það
mörg og augljós. Guttormur Ein-
arsson hefur verið I forsvari fyrir
Félag íslenskra hugvitsmanna frá
stofnun þess, og við ræddum við
hann nú í vikunni í því skyni að
vekja menn til umhugsunar um hve
mikilsháttar málefni er hér um að
ræða.
„Mér verður fyrir að spyrja fyrst
hvar hugvit almennings á íslandi
sé statt í dag og ég verð að segja að
mér finnst það vera á vonarvöl,"
segir Guttormur. „Það er vegna ytri
skilyrða þeirra, sem því hafa verið
búin á síðustu árum og áratugum,
þrátt fyrir ýmiss konar viðleitni af
hálfú bæði stjómvalda og stærri
fyrirtækja. Því miður erum við
miklu skemmra á veg komin en
efni standa til, því við höfum og
höfum haft buröi til að gera svo
stórum betur.
Afskiptar atvinnu-
greinar
Hér er ekki viö neinn einn að sak-
ast; miklu fremur má segja að ör-
lög hafi búið okkur þessi skilyrði,
sem koma í veg fyrir að við getum
hagnýtt okkur þaö hugvit, sem
með þjóðinni býr, betur en gerst
hefur. Því veldur einkum sú sér-
staða að atvinnulíf okkar stendur á
mjög fáum hagfótum — aðallega á
fiskveiðum og landbúnaði og á síð-
ari árum á orkusölu. Langmestu
hafa afurðir frá sjávarútvegi ráðið
um afkomuna, en annað fallið í
skuggann. Sjávarútvegurinn hefur
ráðið gengisskráningu verðmæta-
sköpunar í útflutningsafurðum.
Þegar vel hefur gengið, hefúr mikið
verið flutt út og þjóðartekjur auk-
ist, en það er eftirspum erlendis
sem ræður sölugenginu. Fyrir vikið
hefur viðskiptagrundvöllurinn með
varning orðið óhagstæður fyrir alla
innlenda framleiðslu og sérstaklega
vil ég minna á það að tveir megin-
hagfætur þjóðarinnar byggjast á Iíf-
rænum auðlindum. Annars vegar
sjávarútveginum og hins vegar
landbúnaðinum. Iðnaðurinn er svo
samtvinnaður þessum meginþátt-
um. Þetta tengist síðan því að erfiö-
ustu vandamálin, sem við er að
glíma í tegnslum við hiö mikla við-
skiptabandalag, Efnahagsabanda-
lagið, lúta að nýtingu hinna líf-
rænu auðlinda. Mér segir svo hug-
ur að sú viðtekna hagfræði, sem í
gildi er í heiminum í dag, sé ekki
allskostar gild þegar um er að ræða
nýtingu og að skapa verðmæti úr
lífrænum auðlindum. Þá ályktun
dreg ég af því hve brösulega EB-
þjóðunum gengur að aðlaga stefnu
sína sjávarútvegi og landbúnaði.
Hví ekki auðlinda-
skatt?
En hvaða lærdóm getum við
íslendingar dregið af þessu? Jú,
þann að það orki tvímælis að láta
sjávarútveginn ráða allri gengis-
skráningu og móta allt atvinnulíf.
Þetta hafa fróðir menn bent á og
undirstrikað nauðsyn þess að skilja
í milli gengisskráninga að hæfilegu
marki. Þeir telja rétt að
sjávarútvegurinn greiði nokkurn
gengisskatt, sem nýttur verði til
þess að styðja annað atvinnulíf í
landinu. Þá mundi landbúnaður
augljóslega njóta góðs af og svo all-
ur annar framleiðsluiðnaður. Þetta
þarf ekki að vera svo snúið sem
sumir telja. Við höfum raunar
heyrt ummæli manna er segja að ef
menn vilji skattleggja sjávarauð-
lindina, þá verði henni gert erfiðara
fyrir. En menn vilja ekki líta á þá
staðreynd að um leið og skattlagn-
ing færi fram yrði gengið lækkað
sem því næmi, svo sjávarútvegur-
inn stæði jafn keikur á eftir. Þá
mundi það og gerast að innfluttar
afurðir í samkeppni við afurðir
framleiddar innanlands yrðu ekki
jafn eftirsóttar, því þær yrðu dýrari
og það yrði talsverður aflvaki fyrir
íslenskan iðnað. Skattur á sjávarút-
veginn skyldi líka eymamerktur í
því skyni að jafna búsetuskilyrði í
landinu, sem er afar þýðingarmikið
atriði.
Þessu vil ég koma að hér í byrjun
til þess að ieggja áherslu á nauðsyn
. þess að jafna aðstöðu íslensks iðn-
aðar gagnvart erlendum. Ég vildi
fara nánar út í þessi mál, en vil
með þessu undirstrika að við gæt-
um staðiö mjög framarlega í allri
þróun á iðnaðarsviðinu og í al-
menningshugviti, væru fleiri at-
vinnugreinum en sjávarútveginum
sköpuð nauðsynleg lífsskilyrði.
Þegar til nýsköpunar kemur erum
við eða þurfum ekki að vera neinir
eftirbátar annarra.
Frumherjasjónar-
miöiö
En hvert er viðhorf manna í
íslensku atvinnulífi til hugvits og
nýsköpunar nú? Þótt undantekn-
ingar séu margar, þá ber það merki
þess að í einangrun og fámenni hér
áður reyndi mun meira á að menn
reyndu að bjarga sér sjálfir og
fyndu sjálfir nýjar leiðir, sköpuðu
sér atvinnutækifæri og gjama at-
vinnutæki við hæfi. Við höfum átt
marga merka hugvitsmenn í tím-
anna rás. Þeim hefur að vísu geng-
ið misjafnlega að fóta sig og flestir,
sem lengst náðu, fóru úr landi og
störfuðu erlendis. En hitt er ákaf-
lega áberandi að flest öflugustu og
stærstu iðnfyrirtæki okkar íslend-
inga í dag byggðust upp á því að
upphafsmenn þeirra og frumherjar
vom meira og minna sjálfir hug-
vitsmenn og skópu sér bæði at-
vinnuvettvanginn og framleiðslu-
tækin. Með tímanum hafa fyrirtæk-
in orðið stærri og öflugri og þá
gætir þess í ríkara mæli að menn
kaupi sér framleiðsluvélar frá út-
löndum. Frumherjarnir hafa orðið
forstjórar yfir stórrekstri þar sem
hagtölur, bókhaldsgögn og slíkt
hafa tekið hug þeirra allan. Þetta
hefur því miður gjama orðið til
þess að þegar einstaklingar úti í
bæ, sem ekkert hafa á milli hand-
anna, koma með nýja hugmynd til
þess að setja í framleiðslu og leita
til fyrirtækjanna, mæta þeir fálæti.
Þetta er ekki vegna þess að iðnrek-
endur séu einhverjir svíðingar. Það
er bara svo skammt um liðið frá því
er þeir voru sjálfir að þróa og um-
skapa. Því finnst þeim að þeim
hefði getað dottið þetta allt í hug
sjálfum. Þeir vilja í besta lagi skoða
hugmyndina, en fyrir höfundarrétt-
inn vilja þeir helst ekkert greiða,
eins þótt þeir notuðu sér hug-
myndina. Þetta er af því að hér á
landi ríkir enn frumherjasjónar-
miðið. Meðal rótgróinna iðnríkja
þar sem þróunin hefur tekið miklu
lengri tíma, er frumherjaskeiðið
löngu liðið. Þar hafa menn vanist
því í samkeppni að hagnýta þær
hugmyndir, er inn í fyriríækin ber-
ast, og greiða fyrir þær að verðleik-
um.
Hvaö er nýsköpun?
Nýsköpun í iðnaði er hugtak sem
er víðtækara en margur ætlar. Þar
ber hæst viðleitnina til að skapa
nýjar afurðir og skapa og umskapa
framleiðsluvélarnar. í höndum
stórþjóða hefur hugvit nú þróast
mjög yfir á hátæknisvið og þar þarf
bæði mjög dýran hugbúnað, rann-
sóknastofur o.fl. Þá er að nefna þá
stórbyltingu, sem er að gerast í ný-
tækniiðnaði, t.d. sköpun alveg
nýrra frumutegunda með litninga-
flutningum, en þetta eru frumur
sem svo eru notaðar í lífefnaiðnaði
við að framleiða ýmsar afurðir.
Nýsköpun byggist mjög á hugvits-
sköpun, sem má skipta í tvo megin-
flokka: Annars vegar er almenn-
ingshugvit þar sem fólk lætur sér
til hugar koma að skapa nýjar
framleiðsluvörur eða ný fram-
leiðslutæki við vinnu sína eða
dundur í heimahúsum. Þetta er
vettvangur sem almenningur getur
vel ráðið við og þarf ekki dýrrar
tækniaðstöðu við. Hins vegar er
hinn nútímalegi hátækniiðnaður,
sem fyrr er vikið að og þar sem
ekkert verður gert án mikilla rann-
sókna og aðstöðu sem kostar stór-
fé.
Almenningshugvitið
verður útundan
Á fslandi hafa stjómvöld, félög, fyr-
irtæki og sjóðir lagt þó nokkra fjár-
muni í að koma upp stofnunum til
að vinna rannsóknastarf sem getur
nálgast mjög hátækninýsköpun er-
lendra þjóða. Hér á meðal eru Iðn-
tæknistofnun, Rannsóknastofnun
byggingariðnaðarins, Rannsókna-
stofnun landbúnaðarins og Rann-
sóknastofnun fiskiðnaðarins. Þang-
að hefur meginkröftunum fjárhags-
lega verið beint, því sem til ráðstöf-
unar hefur verið vegna kreppu í
íslenskum iðnaði. A sama tíma hafa
stærri og öflugri fyrirtæki landsins
átt mjög í vök að verjast, því þau
hafa ekki getað lagt fé í þróun og
rannsóknastarf vegna nýrra fram-
leiðsluafurða. Fyrir vikið hafa
menn á sviði almenningshugvits
orðið vemlega útundan hér á landi.
Ný einkaleyfalöggjöf
Meðfram má kenna þessu sinnu-
leysi um það að til skamms tíma
bjuggum við íslendingar við úrelta
löggjöf um það hvemig skal varð-
veita hugverk og skapa mönnum
rétt til að nýta þau, þ.e. einkaleyfa-
löggjöf. Var það fyrst nú um ára-
mótin sem ný einkaleyfalöggjöf tók
gildi, sem var mikil framför frá
hinni fyrri, sem var frá 1942 og
nánast úrelt. Nýju lögin stefna okk-