Tíminn - 26.09.1992, Blaðsíða 5

Laugardagur 26. september 1992
Tíminn 5
Þáttaskil í íslensku samfélagi.
Er þjóðarsátt lausnin?
Jón Kristjánsson skrifar
Þau þáttaskil hafa orðið í íslensku samfélagi,
að atvinnuöryggi, sem þjóðin hefur talið sig
búa við síðustu áratugina, er ekki fyrir hendi
lengur. Atvinnuleysi hefur allan síðasta ára-
tug verið tímabundið og staðbundið, og víða
skorti á sama tíma vinnuafl. Nú er hins veg-
ar atvinnuleysi, yfir 3% af mannafla, stað-
reynd alls staðar á landinu um hábjargræð-
istímann, með örfáum undantekningum.
Orsakir vaxandi
atvinnuleysis
Orsakir þessa liggja flestar hverjar í augum
uppi. Undirstöðuatvinnugreinar — sjávarút-
vegur og landbúnaður — búa við fram-
leiðslutakmarkanir og samdrátt af þeim sök-
um, sjávarútvegurinn vegna aflatakmarkana
og landbúnaðurinn vegna markaðsmála. Af-
leiðingin er sú að fólki fækkar í þessum
greinum. Iðnaðurinn hefur ekki reynst þess
megnugur að taka við þessu fólki. Fjöl-
mennar iðngreinar hafa rekið í strand, og
má þar nefna ullariðnaðinn sem dæmi. Ým-
is iðnaður, sem var fyrir hendi á árum áður
og seldi framleiðsluna hér á heimamarkaði,
hefur lagst niður. í samfélagi frjálsra við-
skipta lifir sá einn iðnaður af, sem byggir á
sérþekkingu, reynslu eða auðlindum, sem
aðrir hafa ekki, eða fjarlægðarvemd. Þetta er
staðreynd hvort sem okkur líkar betur eða
verr.
Vöxtur þjónustugreina
Hátt atvinnustig liðinna ára hefur í ríkum
mæli verið grundvallað á vexti í þjónustu-
greinum, m.a. opinberri þjónustu og mikl-
um framkvæmdum og byggingarstarfsemi.
Einnig þama eru blikur á lofti. Ríkissjóður
er rekinn með halla ár eftir ár, og ekki er
raunhæft að haldið sé áfram á sömu braut í
byggingarstarfsemi og áður. Nægir að benda
á hinar gífurlegu íjárfestingar í verslunar- og
skrifstofúhúsnæði í Reykjavík því til sönn-
unar. Það er ekki raunhæft að ætla að fólk
streymi inn í þjónustugreinar næstu árin.
Hagræðing, sameining
Mikil áhersla hefur verið lögð á það í opin-
berri umræðu að fyrirtækin verði að skila
hagnaði, og ná honum með hagræðingu og
sameiningu. Auðvitað er það nauðsyn að ís-
lensk fyrirtæki séu rekin með hagnaði og
auki eiginfjárhlutfall sitt. Það er reyndar ein
af forsendunum fyrir heilbrigðu effiahagslífi.
Hitt verður þó að hafa sterklega í huga, að
sameiningar og hagræðingar í fyrirtækjum
hafa það í för með sér að fólki fækkar í vinnu
hjá þessum sömu fyrirtækjum. Þetta fólk á
ekki á neitt víst að róa, eins og vinnumark-
aðurinn er nú.
Afleiðingin af þessum þáttaskilum, sem
hafa orðið, er vaxandi atvinnuleysi, og vand-
séðir eru þeir happdrættisvinningar í efna-
hagsmálum sem geta breytt þessu ástandi í
einu vetfangi. Þeir, sem enn hafa vinnu, lifa
við vaxandi óöryggi vegna samdráttar, og
mætti nefna mýmörg dæmi því til sönnunar.
Sinnuleysi um vandann
í skrifum í Tímann síðustu mánuði hefur
þráfaldlega verið bent á það böl sem at-
vinnuleysið hefur í för með sér, og það er
undarlegt hvað viðbrögð stjómvalda við
þessum vanda
eru í raun lítil og
hvað málið fær
lítið rúm í opin-
berri umræðu.
Égvarðekki lítið
undrandi þegar
tveir fréttamenn
ríkissjónvarps-
ins höfðu
klukkutíma við-
tal við forsætis-
ráðherra um
þjóðmálin fyrr í þessari viku án þess að vikið
væri að atvinnuleysisprósentunni í landinu
einu orði.
Vissulega skal ég ekki gleyma að geta um
það að ríkisstjómin hefúr boðað framlög til
vegamála vegna atvinnuástandsins, auk 100
milljón króna framlags til viðhalds Þjóð-
minjasafnsins og 100 milljón króna framlags
til þess að hefja byggingu húss yfir hæsta-
rétt.
Þetta mun þó engan veginn duga sem
lækning á þeim vanda, sem hér er gerður að
umtalsefni, en þetta er þó fyrsta staðfesting-
in á því að ríkisstjómin veit af honum.
Þess skal einnig getið að ríkisstjómin hefur
gert tillögur um að á næsta ári renni 240
milljónir króna til sérstakra rannsóknar- og
þróunarverkefna og 100 milljónir til „sér-
staks markaðsátaks á EES-markaði í sam-
starfi við samtök atvinnulífs og fyrirtæki til
þess að nýta tækifæri sem EES-samningur-
inn býður.“
Hafa ber opin augu
Það ber svo sannarlega að vona að þetta
komi allt saman að góðum notum. Hinu ber
þó að vara við sérstaklega að telja að stjóm-
völd séu þar með laus allra mála. Það er víðs
fjarri að þetta sé lausn á vandanum. Ég mun
ekki gera EES- samninginn sérstaklega að
umtalsefni hér. Ég efa það ekki að hann geti
gefið okkur sóknarfæri á ákveðnum sviðum.
Hins vegar skulu menn horfa á neikvæðar
hliðar hans með opin augun. Við emm með
þessum samningi að gerast aðilar að vinnu-
markaði þar sem atvinnuleysi er margfalt á
við það sem er á íslandi, og við erum að
kasta okkur endanlega út í alþjóðlega sam-
keppni í iðnaði. Iðnrekendur telja að þetta
verði mjög til góðs. Það fer auðvitað allt eft-
ir því hvemig verður spilað úr þeim pening-
um sem þeir fá á hendina. Einu áþreifanlegu
fréttir, sem em af þeim málum, em ummæli
landbúnaðarráðherra að eftir að samningur-
inn hefur tekið
gildi muni
áburðarfram-
leiðsla hætta á
íslandi og
Áburðarverk-
smiðjan ef til vill
gerð að innflutn-
ingsfyrirtæki.
Það var ná-
kvæmlega þetta
sem skeði með
EFTA-aðiIdinni.
Iðnaður, sem nýtti heimamarkað, lagði upp
laupana og farið var að flytja inn í staðinn.
Ég er hins vegar þeirrar skoðunar að æski-
legt sé að hafa frelsi í viðskiptum. Ég tel að
leiðimar liggi ekki til baka í þeim efnum.
Hins vegar er Áburðarverksmiðjudæmið slá-
andi og sýnir okkur vandann í hnotskum.
Það er ekki markmið í sjálfu sér að framleiða
áburð á íslandi, sem er dýrari heldur en ann-
ars staðar er hægt að fá hann. Hins vegar
liggur ekkert í augum uppi hvaða arðbæra
starfsemi á að fá þeim tugum og hundmð-
um manna, sem vinna í Áburðarverksmiðj-
unni, ef starfsemi hennar yrði Iögð niður.
Trúnaðarbrestur
í Sjálfstæðisflokknum
Viðtalið við forsætisráðherra, sem ég
vitnaði til, varð mér umhugsunarefni á
fleiri sviðum. Ljóst er að mikill trúnaðar-
brestur er í Sjálfstæðisflokknum í kjölfar
átakanna um formannssætið í flokknum á
síðasta flokksþingi. Forsætisráðherra nán-
ast viðurkenndi að hann hefði ekkert sam-
band við sjávarútvegsráðherra. Það hljóm-
ar eins og lygasaga fyrir þá sem lifa og
hrærast í pólitísku starfi, eins og ég hef
gert síðustu árin og unnið með ráðhermm
í ríkisstjómum og fylgst með starfi þeirra
og samskiptum, að það geti skeð, að for-
sætisráðherra í ríkisstjórn gangi með í
vasanum tillögur í ofurviðkvæmu máli á
verksviði annars ráðherra, og ætli sér að
kynna honum þær ef hann rekist á hann á
fundi austur á Selfossi. Það bregst og
fundum þeirra ber ekki saman fyrr en að
tveim dögum liðnum. Fyrir þá, sem lifa við
síma og telefax, er þetta með ólíkindum.
Við þetta bætist óeining í þingflokki
Sjálfstæðisflokksins og ágreiningur við
samstarfsflokkinn um stefnuna í sjávarút-
vegsmálum, sem er sópað undir teppið
enn sem komið er.
Samstöðu er þörf —
ekki sundurlyndis
Þetta ástand í forustuflokki ríkisstjórnar-
innar er ekki traustvekjandi. Ástand þjóð-
mála er með þeim hætti nú, að það þarf
samstöðu stjórnmálamanna en ekki sund-
urlyndi. Svíar hafa farið þá leið að koma á
þjóðarsátt um ríkisútgjöldin og eru það
mikil tíðindi fyrir þá, sem hafa fylgst eitt-
hvað með sænskum stjórnmálum. Ég
hefði ekki veðjað á það fyrirfram að Carl
Bildt mundi fara þessa leið, eða að jafnað-
armenn gengju til þessa leiks með honum.
Þó að ólíku sé saman að jafna á íslandi og
í Svíþjóð, er þó vandinn f ríkisfjármálun-
um og málefnum atvinnuveganna þess eðl-
is, að ókleift er að ráða við hann nema með
víðtækri samstöðu ólíkra afla í þjóðfélag-
inu. Málefni sjávarútvegsins eru í þvflíkri
sjálfheldu að ekkert nema víðtækt samráð
getur bjargað honum úr þeirri klemmu,
bæði varðandi rekstur og skipulag.
Er „þjóðarsátt“ lausnin?
Davíð Oddsson sló því föstu í nefndum
viðtalsþætti að ekki þýddi að tala við
stjórnarandstöðuna um neina sátt um að-
gerðir. Á það hefur auðvitað ekkert reynt,
þvert á móti hefur stjórnarandstöðunni
verið haldið fyrir utan alla vinnu í stjórn-
kerfinu í meira mæli en nokkru sinni áður.
Ég hef að sjálfsögðu ekki umboð fyrir
stjórnarandstöðuna. Hins vegar er það
mín skoðun að vandamál þjóðarinnar nú
séu af þeirri stærðargráðu að víðtækt sam-
starf í anda þjóðarsáttar þurfi um lausn
þeirra.