Tíminn - 26.09.1992, Blaðsíða 15

Laugardagur 26. september 1992
Tíminn 15
firði (er síðar nefndi sig Thoroddi) fékk
leyfi til þess að ganga undir próf hjá
Jóni Magnússyni stíftprófasti hinn 6.
júní 1755. En hann stóðst ekki prófið
og var þá tekinn í skólann aftur. Hann
varð stúdent 26. apríl 1757 með góðum
vitnisburði. Hann sigldi síðan tíl há-
skólans í Kaupmannahöfn og lagði
stund á náttúrufræði, búfræði og hag-
fræði. Árin 1773-79 var hann í Svfþjóð
á kostnað stjómarinnar að búnaðar- og
náttúrufræðinámi og naut þá meðal
annars kennslu hins fræga Linnés
grasafræðings. Ætlaði stjómin að gera
hann að umsjónarmanni með búnaðar-
málum fslands, en það fórst þó fyrir.
Hann andaðist í Ólafsfirði ógiftur og
bamlaus 1797.
Jón Helgason var frá Svertíngsstöð-
um f Eyjafirði. Stefán Bjömsson gaf
honum dágott próf, en síðan gekk hann
undir stúdentspróf 26. maí 1755 og út-
skrifaðist þá með svipuðum vitnis-
burði. Varð fyrst djákn á Grenjaðarstað,
en sigidi svo tíl háskólans og lauk þar
lagaprófi 1759. Fékk hann svo Austur-
Skaftafellssýslu og bjó lengstum að
Hoffelli í Homafirði. Lentí hann í mikl-
um málaferlum. Var hann seinast
dæmdur frá embættí af Alþingi því, er
háð var í Hólavallarskóla 1799, þá á átt-
ræðisaldri. Er mælt, að hann hafi
hrækt á borðið er dómurinn var lesinn
og áfrýjaði svo tíl hæstaréttar, en þar
var dómurinn staðfestur. Jón dó 1809.
Jón Jónsson var sonur Jóns Sveins-
sonar bónda á Bakka á Tjömesi. Hann
ætlaði að ganga undir próf hjá stíftpró-
fastí 6. júní 1755, en reyndist þá svo lé-
Iegur námsmaður, að stíftprófastur
taldi hann óhæfan tíl prófs. Við það
hvarf Jón af menntabrautínni og gerð-
ist síðar bóndi á Ási f Kelduhverfi og var
kallaður „hinn lærði", lfklega f skopi,
vegna þess að hann hafði ekki náð prófi.
Sonur hans var hinn alkunni Mála-
Davíð á Hofi í Öræfum.
Viösjár á
Hólastaö
Nú hafa verið viðsjár miklar á Hólum,
og þessir fiórir skólapiltar hafa verið
eins og milli steins og sleggju. Skóla-
meistari hafði þröngvað upp á þá próf-
skírteini, sem hann taldi að þeir gætí
notað eftír eigin vild tíl þess að koma
sér áfram. En hinn settí biskup hafði
dæmt þessi skírteini ólögleg. Skóla-
meistari vill ekki kenna, þar sem engir
lærisveinar em í skólanum að hans
dómi. En Jón Magnússon stíftprófastur
segir, að piltar verði að halda áfram
námi.
Espólín segir þá sögu, að dregið hafi tíl
stærri atburða, og er frásögn hans á
þessa leið:
Æitt sinn er þeir (þ.e. skólameistari og
stíftprófastur) ræddu um þetta í kvöld-
rökkri á Hólum, var ráðist á stíftprófast
f myrkrinu, og ætluðu menn skóla-
sveina þessa tíl hafða. Bað hann að
kveikja ljós, en þröng var mikil og var
ljósið slökkt jafnóðum og það kom upp.
En prófastur náði handfestí í ýmsum
stöðum, og komu þeir honum eigi
undir."
Jón Magnússon var hið mesta afar-
menni tíl burða, og hefir það ekki verið
á færi smámenna að lenda í greipum
hans. En ekki er vitað, hvort saga þessi
er sönn. Hennar er hvergi getíð síðar
þegar málaferli verða út af einræði
Steféns skólameistara.
Reknir brott
Bjöm Markússon lögmaður virðist
hafa haft sérstöðu í þessu máli, því að
eftír nýár lætur hann ráðsmann staðar-
ins, Þorkel Þórðarson, tilkynna piltum,
að þeir verði að hafa sig á brott þaðan
fyrir 20. janúar, og frá þeim degi fói þeir
þar ekki fæði, vegna þess að þeir séu
þegar útskrifaðir.
Piltum þóttí að vonum hart að búa
undir þessu. Þrír þeirra (Þórður er ekki
með) rita svo lögmanni bréf út af þessu
og þykir sinn hlutur mjög fyrir borð
borinn. Telja þeir það ekíd sína sök, að
þeir hafi verið útskrifaðir „svo hastar-
lega“, og mundi það alls ekki hafa skeð,
ef skólinn hefði starfað tíl fardaga, eins
og fyrirskipað sé. En með því að vera
reknir úr skóla séu þeir sviptír ölmusu,
eftír aðeins 12 vikna dvöl í skólanum
þennan vetur. „Vitum vér ekki með
hverju vér höfum kóngsins ölmusu af
oss brotíð, að vér hennar ei njóta mátt-
SIEMENS
um inntíl ásetts tíma. Þess vegna er vor
þénustusamleg bæn og alvarleg ósk tíl
yðar, að vér annaðhvort féum hér á
stólnum að njóta kóngsins ölmusu,
kosts og annarrar uppvartningar tíl
næstkomandi fardaga, svo vér kunnum
liðka oss í lærdómi vorum, eður að þér
nú í stað afgreiðið oss vora kostpeninga
í þarflegum aurum fyrir þá kóngsins
ölmusu, sem af oss óeydd er tíl fardaga,
sem og oss tveimur, nefhilega Kristjáni
Jóhannssyni og Jóni Helgasyni, fyrir
þær níu vikur í fyrra vantar upp á þá
reglulegu skólans tíð, þar vér hljótum
nú (kannske með afarkostum) að kaupa
oss fæði, bæði í þessari harðinda tíð og
oss er héðan vísað á þeim óhentugasta
árstíma, um hávetur. — Hér af eru tveir
genparfar samhljóða, og óskum vér yð-
ar skriflega andsvars upp á annað
þeirra, sem oss aftur afhendist, því vér
ætlumst fyrir (lofi guð) að láta hann
koma fyrir fleiri manna augu en þeirra,
sem eru yfirráðendur hér á biskups-
stólnum."
Á annað þetta eintak hefir Bjöm lög-
maður skrifað samdægurs: „Hvoru
tveggi áður innfærð begæring er afsleg-
in þar tíl víðari resolutíon."
Prófastur kærír
skólameistara
Nú er frá því að segja, að eftír miðjan
janúar 1755 skrifar Jón stíftprófastur
Magnússon amtmanni og kærir Stefén
skólameistara. Er bréf hans á þessa leið:
„Eftir því sem velæruverðugur skólans
rektor hér að Hólum, Stefán Bjöms-
son, hefir dimitterað fióra af skólans
lærisveinum mótí mínum vilja, vitund
og samþykki, og eftir minni meiningu
suma af þeim óhæfa, og þrengt þeirri
sömu dimission upp á piltana, mót
þeirra vilja, samt látíð þá framflytja sína
dimissions prédikun hér í dómkirkj-
unni í mínu forboði, — með hverju
öllu athæfi ofannefndur rektor hefir,
eftir sem mér sýnist, stórlega forséð sig
í mótí Kgl. skólaforordningu, gert inn-
greb f mitt embættí og mig fomærmað,
foragtað og læderet, og sýnt sig óhlýð-
inn við mig, sitt yfirvald, hvers vegna eg
hér með þénustusamlega begeri að
hans Velbyrdighed tílsetji og conditueri
æruverðan kennimann séra Þorvald
Gottskálksson, sóknarprest tíl Mikla-
bæjar í Blönduhlíð, að hann í tílhlýði-
Iegum stað hér innan Skagafiarðar-
sýslu haldi Synodum Provincialem og
þar fyrirtaki undir próf og endanlegan
dóm þetta svo vaxið málefni í milli mín
og rektors."
Stefán áfrýjar
Magnús Gíslason amtmaður úrskurð-
aði í þessu máii, að skólameistari
skyldi biðja stíftprófast skriflega um
fyrirgefningu og gjalda 20 rdl. tíl skól-
ans og sfðan kalla aftur tíl skólans þá
pilta, sem hann hefði útskrifað ólög-
lega. — Skyldi allt þetta framkvæmt
innan mánaðar frá birtíngu úrskurðar-
ins. Féllst amtmaður og á, að málið
mættí koma fyrir dóm héraðspresta-
stefnu.
Stefán skólameistari vildi ekki hlíta
úrskurði amtmanns, hvorki í því að
biðja stíftprófast fyrirgefningar né
heldur að kalla pilta aftur tíl skólans.
Mál þeirra stíftprófasts kom svo fyrir
prestastefnu, sem haldin var í Viðvík
11. júní um sumarið. Þar var skóla-
meistari enn dæmdur til þess að biðja
prófast fyrirgefningar og skyldi hann
auk þess greiða 35 rdl. sekt fyrir að
óhlýðnast biskupi, og áttí sú sekt að
greiðast innan sex vikna frá dómsupp-
sögn.
Skólameistari var maður bláfátækur
og hafði ekkert til að greiða, og ekki
mun hann heldur hafa viljað lítillækka
sig svo að biðja stiftprófast fyrirgefn-
ingar. Hann tilkynnti því, að hann
mundi áfrýja þessum dómi, en ekkert
varð úr því.
Stefáni vikiö frá
Gísli Magnússon tók biskupsvígslu
ytra hinn 5. maí þá um vorið. Kom
hann svo út og tók við Hólastóli, en
Jón Magnússon fékk þá Staðastað, er
Gísli biskup hafði áður haldið. Um
Gísla biskup er svo sagt: „Honum fór
allt vel úr hendi, skólastjóm og kirkju-
stjóm. Frá hans tímum er kirkja sú,
sem nú er á Hólum (vígð 20. nóv.
1763). Hann var og vel gefinn, góð-
menni og örlátur, höfðinglegur og
hraustmenni að afli, kennimaður
ágætur."
Undir þennan mann komu nú málefni
Steféns skólameistara. Hann kynntí sér
þegar alla málavöxtu og hinn 27. sepL
skrifar hann Rantzau greifa, segir sögu
málsins og kveðst hafa afráðið að víkja
Steféni frá skólanum og em sakargift-
imar, sem hann telur upp, þessar: „Við-
varandi óhlýðni við æðra yfirvald, brot
á skólareglugerðinni, stírfni og ókurt-
eisi í framkomu sinni.“ Þó hefir biskup
vorkennt Steféni, eins og sjá má á því,
sem á eftír fer.
Um mánaðamótin nóvember-desem-
ber 1755 skrifer Stefén biskupi og rek-
ur málaefni frá sínu sjónarmiði. Sendir
hann þá jafnframt þá 20 rdl., sem hon-
um hafði verið gert að greiða skólan-
um, og hefir einhvers staðar fengið þá
að láni. Biskup svarar honum aftur
tveimur dögum seinna og segir meðal
annars í því bréfi:
„Eg kann forsikra yður, Monsieur, að
yðar grófu og óheyrilegu forseelser
gera mér stórt angur, sem áður munn-
lega sagt hefi, og ei minna yðar fótæk-
dómur. Því er langt ffá að mér sé nokk-
ur akkur að sjá yður firrtan að rauna-
lausu rektoratínu, eða séuð að öllu
brauðlaus, tíl þess líkindi eru, — að eg
sendi hér með tíl baka mér af yður tíl-
senda 20 rdl., sem tíl skólans eiga að
betalast eftir amtmannsins ordre og
gengnum dómi að Viðvík, en þó í ótíma
greiðist, hverjum peningum þér kunn-
ið behalda.... En sökum yðar opförelse
og skólapiltanna dimission, þá neyðist
eg tíl að brúka það meðal, sem mér er
allra náðugast í hendur fengið í slíku
tílfelli, svo vel af H. Kgl. Maj. selv, sem
hans háa ministerio við kirkju inspecti-
ons kollegium."
Lætur biskup þessu bréfi svo fylgja
uppsögn: „Suspenderist þér hér með
ffá hingað tíl af yður administrerandi
rektors embættí hér við skólann, með
mínu fullkomnu forboði, að þér engin
officialia hér eftir í skólanum forréttíð,
inntíl þér hafið rekið yðar sök tíl endi-
legheita."
Fátæki og frægð
af mælingafræöi
Stefén mun ekki hafa treyst sér tíl að
áffýja málinu f tæka tíð, og nú var orð-
ið örðugra um er áffýjunarffestur var
liðinn. Hann flæmdist því frá skólan-
um, fór tíl Kaupmannahafnar og settíst
þar að. - - Lifði hann þar „við fótæki og
frægð af mælingafræði", segir Espólín.
Hann hafði á hendi reikningshald þrí-
hymingamælinga hins danska vísinda-
félags og vann auk þess að ýmsum
sagnaþýðingum fyrir Suhm. Árið 1793
fékk hann heiðursgulipening Kaup-
mannahafharháskóla fyrir ritgerðir í
stærðfræði, og 1797 varð hann styrk-
þegi Ámasjóðs. — Hann fékkst við
fomfræði, sá um prentun á Rímbeglu
og Hervararsögu. Eftir hann birtust og
nokkrar ritgerðir í stjamfræði og
stærðffæði. Eru þær flestar á latínu, en
nokkrar á íslensku í ritum Lærdóms-
listafélagsins.
Stefón andaðist í Kaupmannahöfn 15.
okL 1798, ógiftur og bamlaus. Rættist
á honum eins og mörgum íslending-
um, að annað er gæfa en gjörfuleiki.
Vegna mikilla hæfileika sinna hafði
honum verið falið eitt hið þýðingar-
mesta embættí hér á landi, en vegna
skapbresta hans og einþykkni fékk
hann ekki notíð sfn þar. ísland fékk því
eigi að njóta starfskrafta hans og lær-
dóms, og eru það hin „meinlegu örlög“,
sem skáldið segir að iöngum hafi orðið
endir á íslendingasögum.
(Frásögn Áraa Óla)
Frystikistur og frystiskápar
Siemens frystitækin eru eins og aörar
vörur frá þessu öndvegisfyrirtæki:
traust, endingargóö og falleg.
Lítið inn til okkar og skoðið úrvalið.
SMITH&NORLAND
NÓATÚNI 4 • SÍMI 28300
ENWOOD Chef
er kostagrípur
KÍN^OQ
*'l / )%:* Fáanlegir aukahlutir: Innifalið í verði:
□ Blandari □ Þeytari 0
‘i,p □ Grænmetisrifjárn □ Hnoðari
' Jt ■.. • V í □ Hakkavél □ Hrærari ■ R
ÍW □ Safapressa im
1 □ ICartöfluflysjari Verð kr. 21.575 stgr. HEKLA
□ o fl LAUGAVEGI 174
A *.: * *, *. S. 695500/695550