Tíminn - 14.08.1993, Blaðsíða 5

Laugardagur 14. ágúst 1993
Tfminn 5
Herinn
Jón Kristjánsson skrifar:
Mér er í bamsminni að eitt sinn var föður-
bróðir minn sem bjó í Reykjavík í heimsókn
fyrir norðan og var að segja föður mínum frá
því að hann hefði orðið vitni að slagsmálum
og óeirðum við Alþingishúsið, sem greini-
lega þótti nokkur lífsreynsla. Ég man einnig
óljóst eftir því þegar Tíminn kom á mitt
bemskuheimili með þær forsíðufréttir að
bandarískur her væri kominn til Keflavíkur
og sestur þar að. Næstu áþreifanleg kynni af
hersetunni vom þau að ýmsir ungir menn
norðan úr landi lögðu leið sína á Suðumes-
in til þess að vinna fyrir herinn, og fréttir
bárust af því að þeir rökuðu saman pening-
um fyrir að gera ekki neitt. Bóndi sem hafði
orðið að vinna hörðum höndum á land-
þröngri jörð, annálað hreystimenni og
kraftamaður, var sagður sópa einhvern offi-
séraklúbb á Vellinum og bera miklu meira
úr býtum en þegar hann erfiðaði við búskap-
inn.
Ef til vill hafa einhverjar af þessum sögum
um ofsagróða farandverkamanna á Keflavík-
urflugvelli verið ýktar, en staðreyndin var
eigi að síður sú að þessum umsvifum fylgdi
atvinna, ekki síður en í Bretavinnunni á sín-
um tíma.
Fylkingar með og á móti
Hins vegar var það fleira sem fylgdi komu
hersins. Þjóðin skiptist í fylkingar með og á
móti hersetunni og allt hélst þetta í hendur
við afstöðuna til stórveldanna og kalda
stríðsins sem þá var í algleymingi. Umræður
um utanríkismál snerust um þessa afstöðu
næstu áratugina og allt annað féll í skugg-
ann. Róttækir menn voru á móti, hægri
menn með, og markalínan þama á milli lá
yfir flokkinn minn, Framsóknarflokkinn, en
þessi mál voru ávallt viðkvæm þar á bæ og
tvær skoðanir uppi. Sumir voru félagar í
Samtökum hernámsandstæðinga, aðrir
voru félagar í Varðbergi eða Samtökum um
vestræna samvinnu.
Fjöldi listamanna lagðist á sveif með and-
stæðingum hersins og var baráttan háð und-
ir merkjum þeirra og skírskotað til nýfeng-
ins þjóðfrelsis, ástar á landinu og tilfmning-
ar voru í hávegum hafðar. Margt var stórvel
ort af þessu tilefni á árunum frá 1950 til
1960 og sá sem hefur gaman af ljóðalestri
kemst fljótt að raun um það.
Árín liðu
Þannig liðu fjórir áratugir. Herinn var fast-
ur í sessi, eldmóðurinn sem einkenndi bar-
áttuna gegn honum fyrstu árin dofnaði og
mynd alþjóðamálanna breyttist. Vopnuð
átök brutust út í Austur-Evrópu, í Ungverja-
landi 1956 og í
Tékkóslóvakíu
1967. Án efa
hafa þau haft sfn
áhrif til þess að
draga eldmóð-
inn úr andstöð-
unni gegn hem-
um og hvetja
hina sem vildu
hafa hann og
áróðurslega vígstöðu þeirra.
Og herinn festist í sessi og varð stór þáttur
í efnahagslífi íslensku þjóðarinnar. Vertíðar-
bragurinn á veru hans fyrstu árin breyttist í
fast samfélag. Stórt bæjarfélag á íslenskan
mælikvarða reis á Keflavíkurflugvelli og það
þurfti mikla þjónustu, auk þeirra umsvifa
sem það kostaði að fylgjast með óvininum
og flugi hans og kafbátasiglingum nálægt fs-
Iandi. Þúsundir íslendinga gengu til vinnu
sinnar á Keflavíkurflugvöll ámm saman rétt
eins og til hverrar annarrar skrifstofuvinnu
og þjónustu á Suðumesjum. Munurinn var
bara sá að allt þetta var kostað af fjárlögum
Bandaríkjanna og gmnnurinn var það ógn-
arjafnvægi sem ríkti í alþjóðamálum.
Andstaðan gegn hemum birtist í Keflavík-
urgöngu af og til, og við framsóknarmenn
fómm meira að segja að ræða utanríkismál á
flokkssamkomum okkar án þess að allt færi í
bál og brand.
Breyttir tímar
En nú em breyttir tímar. Kommúnisminn
er hmninn, jámtjaldið fallið, og Bandaríkja-
menn telja sig ekki þurfa eins mikinn við-
búnað og áður auk þess sem minnka þarf
fjárlagahallann þar eins og hér. Samdráttur
hefur verið boðaður á Keflavíkurflugvelli og
er sumt komið til framkvæmda. Enn frekari
aðgerðir em boðaðar. Það er sem sagt farar-
snið á hernum.
Nú skyldi maður halda að margur segði að
farið hefði fé betra. Hins vegar heyrast fáar
slíkar raddir. Jón Baldvin fer með tillögur
Bandaríkjamanna um samdrátt á Keflavík-
urflugvelli eins og mannsmorð, og Ólafur
Ragnar krefst þess að fá að heyra þær. For-
maður Verkalýðs- og sjómannafélags Kefla-
víkur segir að mál sé komið til þess að tala
við Bandaríkjamenn tveimur hrútshomum.
Ástæðan er ein-
faldlega sú að
herinn er orðinn
þvílíkur þáttur í
íslensku efna-
hags- og at-
vinnulífi að sam-
dráttur í umsvif-
um hans þýðir að
atvinna hundr-
uða manna og
þar með afkoma er í hættu. í Ijósi þess er hér
um alvarlegt mál að ræða sem skiptir miklu
hvernig við verður brugðist.
Varnarsamningurínn
Vera hersins hér á sínum tíma byggðist á
varnarsamningi milli íslands og Bandaríkj-
anna. Bandaríkjamenn áttu að taka að sér að
verja ísland í ófriði, auk þess sem vera hers-
ins hér var framlag okkar íslendinga til að-
ildar að NATO.
Umræddur vamarsamningur er í lagasafri-
inu okkar, enda hefur hann lagagildi á ís-
landi og þar segir í fyrstu grein:
„Bandaríkin munu fyrir hönd Norður Atl-
antshafsbandalagsins og samkvæmt skuld-
bindingum þeim sem þau hafa tekist á hend-
ur með Norður Atlantshafssamningnum
gera ráðstafanir til varnar fslandi með þeim
skilyrðum sem greinir í samningi þessum. í
þessu skyni og með vamir á svæði því, sem
Norður Atlantshafssamningurinn tekur til,
fyrir augum, lætur ísland í té þá aðstöðu í
landinu, sem báðir aðilar em ásáttir um að
sé nauðsynleg."
í sjöundu grein vamarsamningsins em
ákvæði um hvemig eigi að standa að endur-
skoðun hans eða uppsögn.
Öryggismál — umræðu vantar
Ég er þeirrar skoðunar að það sé glannalegt
fyrir okkur íslendinga að reikna með því að
ávallt verði jafn mikill viðbúnaður í Keflavík
hvernig sem horfir í veröldinni. Ég er hins
vegar jafnframt þeirrar skoðunar að við ís-
lendingar getum ekki fremur en aðrar þjóð-
ir komist hjá því að huga að öryggismálum
okkar. Það hefur farið furðu lítið fyrir um-
ræðum um það hérlendis hvaða viðbúnaður
þarf að vera hér til þess að tryggja öryggi ís-
lands okkar sjálfra vegna. Slík umræða hef-
ur á undanfömum áratugum kafnað í um-
ræðum um tilvemrétt hersins í Keflavík.
Þær breytingar sem hafa orðið í alþjóðamál-
um kalla enn frekar á endurmat að þessu
leyti. Það er ekki sama hætta og áður á átök-
um þeirra sem einu sinni voru kallaðir risa-
veldi, Bandaríkjanna eða NATO- ríkja og
Sovétríkjanna. Á móti hefur komið hætta á
staðbundnum átökum og hætta af hryðju-
verkahópum. Við íslendingar getum ekki
gengið fram í þeirri einföldu trú að það komi
aldrei neitt fyrir okkur.
Endurmat
Ég held að það sé einmitt tími til þess nú að
slíkt endurmat fari fram. Hve mikinn örygg-
isviðbúnað þurfum við til þess að sinna eigin
þörfúm? Getum við íslendingar séð um
hann sjálfir eða þurfum við tilstyrk annarra.
Ég kann ekki að meta það, þótt það sé sann-
færing mín að við þurfum viðbúnað. Það er
sérfróðra manna að upplýsa almenning eins
og hægt er í þessum efnum. Þess vegna er af-
skaplega sérkennileg sú mikla leynd sem
hvílir yfir viðræðum um framtíð hersins á
Keflavíkurflugvelli. Hvernig verður afstaða
íslands mótuð ef hvorki utanríkismálanefnd,
Alþingi né ríkisstjórnin á að koma þar að,
hvað þá ef þjóðin verður ekki upplýst um
staðreyndir málsins?
Við íslendingar erum vopnlaus þjóð, og
hemaðarumsvif og allur slfkur viðbúnaður
er okkur framandi. Stríð hefur ekki verið
háð á íslenskri grund síðan á Sturlungaöld,
og vonandi verður svo um alla framtíð. Við
komumst hins vegar ekki hjá því að móta af-
stöðu okkar til öryggismála landsins. Það er
skylda. Hins vegar em ekki öll skylduverk
skemmtileg en það þarf að vinna þau samt.