Tíminn - 29.08.1992, Page 14

14Tíminn
Laugardagur 29. ágúst 1992
Hér birtist seinni
hluti frásagnar Jó-
hanns Gunnars
Ólafssonar, sem
byggð er á sam-
tíma frásögnum
og dómskjölum.
í síðasta helgar-
blaði Tímans voru
rakin upptök
málsins, sviplegur
dauði Sigurðar
Snorrasonar böð-
uls og morðákæra
á hendur Jóni. Þá
flótti hans til Hol-
lands, herþjónusta
og heimkoma til
íslands með kon-
ungleg bréf upp á
vasann með fyrir-
mælum um endur-
upptöku á málinu.
Helgi Skúlason í hlutverki Jóns Hreggviðssonar I uppfærslu Þjóðleikhússins árið 1985.
/
á Reyn
„Tók nú að fyrnast yfir mínar raunir,“ segir Jón, „hrakn-
inga og eymd sem ég varð að þola saklaus eftir bestu
samvisku. Og þó hefi ég ekki eftir þennan tíma haft meiri
ástæöu til að gleðjast en svo að ég hef í sveita míns and-
iits með erfiði orðið að sjá farborða háaldraöri móður,
heilsulausum syni, sem auk þess var bilaður á geði,
holdsveikri dóttur, holdsveikri systur, og ennfremur
holdsveikum kvenmanni, skyldmenni mínu, eins og góð-
ir menn geta vottað og staðfest."
Flutt aö Reyni
Jón flutti búferlum frá Fellsöxl að
Efra-Reyni í Akraneshreppi. Þegar
manntalið var tekið í hreppnum 26.
júní 1703 bjó hann þar með konu
sinni og tveimur bömum, Sigríöi og
Bjarna, og voru þau bæði uppkom-
in, Sigríður 33 ára gömul og Bjarni
tvítugur. Vinnumenn voru tveir.
Efri-Reynir voru kristljárjörð, eða
eins og Páll Vídalín lögmaður segir í
jarðabók þeirri, er hann gerði fyrir
Akraneshrepp 23. júní 1706: „Eig-
andinn telst enginn, nema Kristur
og þeir hans volaðir, sem fundatzían
tilgreinir." Umsjón með jörðinni
hafði um þessar mundir Hannes
Bjömsson, prófastur í Saurbæ,
bróðir Sigurðar lögmanns.
Jón virðist hafa verið mesti atorku-
maður til allra verka og haft sæmi-
legt bú, eftir því sem gerðist. Vom
kýrnar fjórar, eitt naut, kálfur, 17 ær
með lömbum, 14 sauðir, 8 sauðir
veturgamlir, 2 hestar, 1 hross og ein
hryssa.
Á Skálatanga hafði Jón byggt upp
forna sjóbúð, er Hretbyggja var
nefnd. Hafði hann til þess leyfi séra
Hannesar. Þar lét hann ganga áttær-
ing um vor, er hann fékk því við
komið, en sjómenn hafði hann
heima eða annars staðar. Auk þess
lét hann ganga þar tveggja manna
för sín eða annarra um vertíð og vor,
en eitt um sumar og haust. Var þessi
útvegur Jóns þarna í óþakklæti og
betalingsleysi við ábúanda á Skála-
tanga, nema hvað Jón hafði á stund-
um greitt lítilræði fyrir er „ábúand-
inn eða hans kvinna“ styrktu hann
„til fiskiræktar eða fjömburðar.
Þóttist ábúandinn hafa af þessum
útveg mesta átroðning, enda þótt
sjómenn lægi ekki við sjóbúðina".
Jón var þó enginn ójafnaðarmaður,
en vanstilltur við vín, svo að af var
látið. Sveitungar hans gáfu honum
þann vitnisburð á leiðmóti, sem
haldið var að skipun Páls Beyer
landfógeta 25. júní 1710, að hann
væri ófriðsamlegur við vín og illyrt-
ur við fólk, en greiðagóður og sátt-
fús þegar af honum væri mnnið.
Þó er að sjá að illt orð hafi farið af
Jóni. Er honum mjög illa borin sag-
an í samtíma annálum, einkum
Mælifellsannál, en eftir honum hef-
ur Jón Espólín farið í frásögn sinni í
Árbókunum.
Jón kemst enn í
stórmæli
Ekki var ein báran stök fyrir Jóni.
Árið 1693 komst hann enn í stór-
mæli, að vísu af öðmm toga. í ölæði
hafði hann haft við illyrði, sem skil-
in voru á þann hátt, þó þau væm
óljós, að hann hefði ráðist á persónu
konungs. Þetta stórmæli Jóns var
dæmt í lögréttu 8. júlí 1693, og er
komist svo að orði í forsendum
dómsins og ályktun: „En með því að
Jón Reggason er áður þekktur af ill-
mannlegum atvikum, ei síður að
stráklegu og óráövandlegu orðatil-
tæki, öðmm til ertinga og ófrið-
semi, þá í nafni drottins er endilegur
dómur... að Jón Hreggviðsson skuli
líða stórkostlega húðláts refsing, al-
varlega á lagða fyrir yfirdrepsskapar-
lausa tilhlutan valdsmannsins Jóns
Sigurðssonar ... Þar að auk skal téð-
ur Jón Hreggviðsson slá sig sjálfur
þrisvar upp á munninn sér og sinni
óráðvandri lygitungu til minnilegr-
ar smánar og fyrirlitningar, en öðr-
um óráðvöndum orðstrákum til al-
varlegrar viðvömnar."
Var Jóni síðan refsað 10. júlí 1693
þar á þinginu.
Bjó Jón síðan áfram óáreittur að
búi sínu og var ekki við honum
hróflað, þrátt fyrir dauðadóminn
sem á honum hvfldi.
Árið 1702 var þeim Árna Magnús-
syni prófessor og Páli Vídalín lög-
manni falið að semja jarðabók um
allt ísland og að rannsaka hag lands-
ins. Var erindisbréf þeirra mjög víð-
tækt. Meðal annars var þeim falið að
rannsaka og dæma gömul og ný
kæmmál alþýðu manna á hendur
höfðingjum og valdsmönnum.
Ferðuðust þeir um landið á árunum
1702-1712 og unnu aðallega að
samningu jarðabókarinnar, en
kynntu sér jafnframt önnur atriði
verkefnis síns. Réttarfarið í landinu
leist þeim ekki á marga fiska, og
gáfu þeir konungi skýrslur um ýmis
hneykslismál gömul og ný. Sigurð-
ur Björnsson var um langt skeið
lögmaður sunnan- og vestanlands.
Um dómstörf farast Árna orð á þá
leið að leit muni á því að fátækling-
ar hafi unnið mál við ríkismenn, ef
hann dæmdi í málum þeirra.
Stefna á hendur
Sigurði lögmanni
Frá Kirkjubæjarklaustri gáfu þeir
Árni og Páll skýrslu til konungs 24.
september 1704 um mál Hólmfasts
Guðmundssonar, sem þeim hafði
verið falið að athuga, og fleiri
hneykslismál. Töldu þeir þar til mál
Jóns Hreggviðssonar. í þessum mál-
um var ekkert aðhafst fyrr en árið
1707. Oddur Sigurðsson hafði farið
út haustið 1706. í þessari utanför
sinni kom hann því til leiðar að
hann var 16. maí 1706 skipaður
sækjandi af hendi hins opinbera í
þessum málum, sem Sigurður
Björnsson lögmaður hafði aðalléga
fjallað um. Um þær mundir var lagt
fyrir þá Árna og Pál að dæma í þess-
um málum. Gáfu þeir út stefnu á
hendur Sigurði Björnssyni lög-
manni og Jóni Sigurðssyni, sýslu-
manni í Borgarfjarðarsýslu, 24.
september 1707 og á hendur Jóni
sjálfum. Skyldi mál þetta takast fyrir
á Alþingi 1708, og var Sigurði stefnt
til þess „að forsvara fyrir okkrum
dómi þann samning eður contract,
sem anno 1686 í lögréttu á Alþingi
fram fór á milli yðar og Jóns Hregg-
viðssonar hvern (Jón) þér áður fyrir
tveimur árum svo sem morðingja
frá lífinu dæmt höfðuð. Með hverj-
um samningi eða contract þér
meinist ekki alleinasta móti réttu
gert hafa, heldur lög og réttan laga-
Iega sýnilega niðurbrotið, svo vel
sem með því, að þér nefndan Jón
Hreggviðsson hafið frá þeirri tíð í
svo margt ár vísvitandi Iiðið í næstu
sveitum ákærulausan um fyrrsagt
morðmál.“
Jóni Sigurðssyni var stefnt fyrir
það, „að þér í yðar sýslu í svo langan
tíma frjálsan og ákærulausan liðið
hafið fýrrtéðan Jón Hreggviðsson,
hvern þér af Alþingisbókinni sáuð
og vissuð til dauða dæmdan vera, it-
em rétttækan og ófriðhelgan hvar
sem næðist."
Þá var loks Jóni Hreggviðssyni
stefnt „til að gera grein á fyrir okkur
og sýna í hvaða frelsi eða með hverj-
um rétti þú hefur dvalist hér f landi
nú í vel 20 ár, síðan þú frá Dan-
mörku hingað aftur komst, tveimur
árum eftir að þú varst á Alþingi til
dauða dæmdur."
Málið uppvakiö
Dómar gengu síðan í málum þess-
ara manna 28. júlí 1708 með þeim
úrslitum að Sigurður Björnsson var
dæmdur frá embætti, Jón Sigurðs-
son sýknaður, en Jón Hreggviðsson
skyldaður til að útvega sér hæsta-
réttarstefnu á ný og halda máli sínu
áfram.
Leitaði Jón nú ásjár Árna Magnús-
sonar. Er ennþá til bréf frá Jóni til
Árna dags. 31. júlí 1708 á Þingvöll-
um, og er það ritað á dönsku. Bréf
þetta er vafalaust stílfært af Árna,
enda er það til ritað að mestu leyti
með hendi Árna. Raunasaga Jóns er
þar nákvæmlega rakin og hef ég áð-
ur tilfært kafla úr bréfi þessu. Hefst
það á þessa lund: „Ég fátækur, fávís,
gamall, lasburða og af mótlæti, ves-
aldómi og eymdarfullum ferðalög-
um stórlega hrjáði maður, bið yður
með tárum og gráti í guðs nafni að
þér, strax og þér eruð komnir til
Kaupmannahafnar, viljið senda fyrir
mig auðmjúka bænarskrá til míns
allra náðugasta erfðakonungs og
herra, þess efnis að hans konung-