Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2006 3
lesbók
Eftir Steindór J. Erlingsson
steindor@akademia.is
Í
ár eru fjörutíu ár frá því Raunvís-
indastofnun Háskóla Íslands hóf
starfsemi, en hún var formlega opn-
uð 14. október 1966. Með stofnun
hennar var eðlisvísindum í fyrsta
sinn skipaður veglegur sess í ís-
lensku samfélagi, en innan vébanda stofnunar-
innar hafa frá upphafi verið stundaðar rann-
sóknir í eðlisfræði, efnafræði, jarðeðlisfræði
og stærðfræði, og nokkrum árum síðar bættist
jarðfræðin við. Hér á eftir hyggst ég lauslega
gera grein fyrir aðdragandanum að stofnun
Raunvísindastofnunar sem nær aftur til 1955.
Rætur nútíma raunvísinda eru oft taldar
liggja í „vísindabyltingu“ 17. aldar. Þessi stað-
hæfing er rétt að því leyti að þá var lagður
hugmyndagrundvöllur að raunvísindum nú-
tímans, sem fólst í myndlíkingunni um heim-
inn sem vél. Það var hins vegar ekki fyrr en
um og upp úr aldamótunum 1800 sem raunvís-
indin fóru að taka á sig þá mynd sem við
þekkjum í dag, það er sem stofnun með sterka
samfélagslega stöðu. Grunnforsenda þessarar
nýju þróunar, sem stundum er kölluð „seinni
vísindabyltingin“, var stofnanavæðing raun-
vísindanna. Í henni fólst að einstök ríki settu á
laggirnar rannsóknastofnanir, ýmist innan eða
utan háskólanna, þar sem hinir nýju raunvís-
indamenn höfðu fulla atvinnu af því að rann-
saka náttúruna og miðla þekkingunni sem þeir
öfluðu út í samfélagið. Þessi þróun hófst ekki
hér á landi fyrr árið 1937 er atvinnudeild há-
skólans, Í kjölfarið fylgdu Tilraunastöð Há-
skólans að Keldum árið 1948 og Nátt-
úrugripasafnið árið 1951. Þessar stofnanir
fengust fyrst og fremst við rannsóknir á sviði
lífvísindanna, en eðlisvísindin voru látin sitja á
hakanum.
Staða eðlisvísindanna hér á landi batnaði lít-
illega er leið á sjötta áratuginn og markar
fyrsta alþjóðlega ráðstefnan um friðsamlega
hagnýtingu kjarnorkunnar, sem Sameinuðu
þjóðirnar stóðu fyrir í Genf dagana 8.–20.
ágúst árið 1955, þar viss tímamót. Af Íslands
hálfu sátu ráðstefnuna Kristján Albertsson
sendiráðunautur, Þorbjörn Sigurgeirsson eðl-
isfræðingur, sem þá var framkvæmdastjóri
Rannsóknaráðs ríkisins, og Magnús Magn-
ússon eðlisfræðingur. Eins og Magnús gat um
í ritgerðinni „Raunvísindastofnun Háskólans“
(1968) vakti þessi ráðstefna „almenna athygli
og áhuga á kjarnorkuvísindum eða kjarn-
fræðum um allan heim, einnig hér á landi“.
Áhugann hér á landi má að einhverju leyti
rekja til Magnúsar sjálfs því í kjölfar ráðstefn-
unnar birti Morgunblaðið þrjár ítarlegar
greinar eftir hann þar sem fjallað var um
Genfarráðstefnuna, eiginleika frumeindanna
og hvernig vinna má orku úr þeim og loks um
úran og plúton og notkun þessara frumefna til
orkuframleiðslu.
Eins og Magnús bendir á í fyrstu greininni
voru tildrög ráðstefnunnar þau „að 8. desem-
ber 1953 hélt Eisenhower Bandaríkjaforseti
ræðu á allsherjarþingi Sameinuðu þjóðanna,
þar sem hann lagði til, að þau ríki, sem fengj-
ust við kjarnorkurannsóknir, færu að gefa af
birgðum sínum af úraníum og öðrum slíkum
efnum til alþjóðastofnunar“, sem finna ætti
leiðir til þess að nota efnin í friðsamlegum til-
gangi. Þetta varð til þess að 4. desember 1954
„samþykkti allsherjarþing Sameinuðu þjóð-
anna ályktun um alþjóðasamvinnu um frið-
samlega notkun kjarnorku“. Meðan málið var
rætt á allsherjarþinginu, heldur Magnús
áfram, tilkynntu Bandaríkin „að þau vildu
gefa 100 kg af kjarnakleyfu efni til að nota í
tilrauna-kjarnaofna, sem byggja ætti í ýmsum
löndum. Næsta dag bauð Bretland 20 kg í
sama tilgangi“. Þessi áhugi á friðsamlegri
notkun á kjarnorku var fræið sem Raunvís-
indastofnun Háskóla Íslands spratt upp af.
Kristján, Þorbjörn og Magnús biðu ekki
boðanna með að gera ríkisstjórninni grein fyr-
ir veganestinu sem þeir höfðu fengið á ráð-
stefnunni, því eins og Magnús bendir á í rit-
gerðinni „Kjarnfræðanefnd Íslands“ (1987)
sendu þeir tillögur til utanríkisráðuneytisins
20. ágúst 1955 og var ein þeirra sú „að komið
verði á fót rannsóknarstofu, sem hafi með
höndum geislamælingar og forgöngu og eft-
irlit með notkun geislavirkra efna í þágu
læknavísinda og atvinnuvega“. Til þess að ýta
á eftir framgangi þessa máls og annarra sem
tengdust mögulegri nýtingu kjarnorkunnar
hér á landi var í byrjun september haldinn
fundur hjá landsnefnd Íslands í Alþjóðaorku-
málaráðstefnunni, en formaður hennar var
Jakob Gíslason. Á fundinum gerði Þorbjörn
grein fyrir Genfarráðstefnunni, en það sem
telst markverðast við þennan fund er að þar
kom fram tillaga að stofnun „atómnefndar“,
sem m.a. átti að „gera tillögur um kjarn-
fræðileg rannsóknar- og tilraunastörf hér á
landi og vinna að því að hrinda þeim í fram-
kvæmd“. Strax var hafist handa við að vinna
að stofnun „atómnefndarinnar“, sem leiddi til
þess að hinn 25. janúar 1956 var haldinn stofn-
fundur kjarnfræðinefndar Íslands.
Eitt af stefnumálum kjarnfræðanefnd-
arinnar var að stuðla að uppbyggingu rann-
sóknarstofu. Þetta má berlega sjá í skýrslu
um störf nefndarinnar fyrir árið 1956 og vænt-
anleg verkefni ársins 1957, sem send var rík-
isstjórninni hinn 12. febrúar 1957 og und-
irrituð af Þorbirni Sigurgeirssyni, formanni
nefndarinnar og Magnúsi Magnússyni, fram-
kvæmdastjóra hennar. Fyrsta tillagan sem
borin var upp í skýrslunni var um „stofnun
rannsóknastofu til að annast mælingar á
geislavirkum efnum“. Bent var á að án hennar
væri „ógerlegt að hagnýta geislavirka ísótópa
hér á landi svo nokkru næmi, en sjálfsagt er
að færa sér í nyt þá miklu möguleika, sem
notkun þeirra skapar“. Í ítarlegu fylgiskjali
við þessa tillögu eru rakin möguleg starfssvið
rannsóknarstofunnar. Þar er til að mynda
bent á nauðsyn þess að mæla geislavirkni í
vatni, jarðefnum og lofti, enda sprengdu stór-
veldin þá og síðar kjarnorkusprengjur ofan
jarðar, og á mögulega beitingu geislavirkra
efna í læknisfræðilegum tilgangi. Lagt var til
að ráðinn yrði einn eðlisfræðingur til starfa á
rannsóknarstofunni, auk eins aðstoðarmanns,
og var gert ráð fyrir að hún gæti tekið til
starfa í byrjun ársins 1958. Varðandi stöðu
rannsóknarstofunnar innan stjórnkerfisins
var talið heillavænlegast að hún heyrði undir
Háskóla Íslands, enda „gæti það ýtt undir þá
eðlilegu þróun, að við Háskólann skapist mið-
stöð fyrir náttúruvísindalegar rannsóknir“.
Tillögur kjarnfræðanefndarinnar báru strax
árangur. Þess var farið á leit við Háskóla Ís-
lands að hann tæki að sér að stofna rannsókn-
arstofuna, en skólinn taldi sér það ekki fært
nema að komið yrði á fót prófessorsstöðu í eðl-
isfræði og yrði prófessornum ætlað að veita
rannsóknarstofunni forstöðu. Ríkisstjórnin
studdi málið og var prófessorsembættið stofn-
að með lögum frá 1957. Þorbjörn Sigurbjörns-
son var skipaður í stöðuna, en rannsókn-
arstofan var stofnsett árið 1958 og var til húsa
í kjallara Þjóðminjasafnsins. Rannsókn-
arstofan, sem seinna varð að Eðlisfræðistofn-
un Háskólans, bjó við þröngan kost fyrstu
starfsárin eins og berlega má sjá í grein sem
Björn Sigurðsson, forstöðumaður Til-
raunastöðvarinnar að Keldum, ritaði í Morg-
unblaðið 15. mars árið 1959. Þar sagði hann
tvo eðlisfræðinga, Þorbjörn og Pál Theódórs-
son, vinna mikið brautryðjendastarf við að
byggja upp rannsóknarstarfsemi innan verk-
fræðideildarinnar, en eins og Björn benti á
stóð fjárskortur starfi þeirra fyrir þrifum.
Björn benti á ýmsar leiðir til úrbóta og endaði
greinina á því að biðja fjárveitinganefnd Al-
þingis og aðra góða „menn, sem einhvers
mega sín í þessu efni, [að] taka þetta til yf-
irvegunar“. Starfsemi Eðlisfræðistofnunar
þróaðist næstu árin og var Magnús Magn-
ússon til að mynda skipaður prófessor í eðl-
isfræði síðla árs 1960. Árið 1966 var stofnunin
lögð niður er hún gekk inn í Raunvís-
indastofnun, en eins og Magnús segir var Eðl-
isfræðistofnunin „sá voldugi vísir, er Raunvís-
indastofnunin óx upp af“.
Í ritgerðinni „Um eðlisfræði“ (1961) sá Þor-
björn Sigurbjörnsson fyrir sér að við Háskól-
ann þyrfti „að starfa myndarleg rannsókn-
arstofnun, sem sé miðstöð vísindalegrar
starfsemi í landinu hvað snertir undirstöð-
ugreinar tæknivísindanna“. Umræðuna um
mikilvægi slíkrar stofnunar virðist mega rekja
til ársins 1959 er Alexander King, forstjóri
fræðslu- og tæknideildar Efnahagssam-
vinnustofnunar Evrópu, kom til þess að kynna
sér aðstöðu raunvísinda hér á landi. Hann
taldi Íslendinga þurfa að endurhugsa stöðu
þeirra við Háskólann, „bæði hvað varðar
kennslu og ráðstafanir til þess að setja á lagg-
irnar rannsóknarstofnanir í sumum undirstöð-
ugreina raunvísindanna“. Sama ár og King
heimsótti landið setti Rannsóknaráð ríkisins á
laggirnar nefnd sem gera átti áætlun um efl-
ingu rannsókna í raunvísindum. Samkvæmt
fyrirliggjandi heimild virðast nefndarmenn
hafa hugsað sér að byggja upp slíka rann-
sóknaaðstöðu á Keldnaholti, en ekki við Há-
skólann eins og King mælti með.
Í marsmánuði árið 1961 tók Háskólinn
frumkvæðið af Rannsóknaráðinu er Ármann
Snævarr, rektor Háskólans, skipaði nefnd
sem átti að koma með tillögur um hvernig
auka mætti veg rannsókna í raunvísindum við
stofnunina, en eins og Magnús bendir á „var
þetta einn þáttur í undirbúningi rektors fyrir
50 ára afmæli Háskólans í október 1961“. Til-
lögur nefndarinnar voru kynntar opinberlega
á ráðstefnu sem haldin var dagana 28.–29.
ágúst sama ár, þar sem íslenskir raunvís-
indamenn ræddu um framtíðarskipulag rann-
sókna hér á landi. Í ítarlegri frétt Morg-
unblaðsins um ráðstefnuna kemur fram að
tillögur nefndarinnar gerðu ráð fyrir að innan
vébanda Háskólans „ætti að rísa stofnun, sem
gæti orðið miðstöð fyrir vísindalegar rann-
sóknir á sviði stærðfræði, eðlisfræði, efna-
fræði og jarðeðlisfræði“. Tillögurnar gerðu
ráð fyrir að starf stofnunarinnar yrði þríþætt:
Í fyrsta lagi færu þar fram fyrirfram ákveðnar
og áframhaldandi mælingar, sem að einhverju
leyti yrðu hluti af alþjóðasamstarfi, í öðru lagi
eiga þar að fara fram tímabundnar rannsóknir
einstakra vísindamanna og deilda, og í þriðja
lagi var gert ráð fyrir að stofnunin tæki þátt í
kennslu við Háskólann og þjálfun ungra vís-
indamanna.
Þessar fyrirætlanir Háskólans spurðust til
stjórnvalda í Bandaríkjunum því í ræðu sinni
á fimmtíu ára afmælishátíð skólans, hinn 6.
október 1961, tilkynnti rektor um 5 milljón
króna „gjöf til háskólans frá Bandaríkjastjórn,
sem ætluð er til aðstoðar við að koma á fót
raunvísindastofnun á sviði eðlisfræði, efna-
fræði, jarðeðlisfræði og stærðfræði“, eins og
segir í forsíðufrétt Morgunblaðsins um málið.
„Þessi mikilsmetna gjöf reið baggamuninn“,
enda er óvíst að mati Magnúsar „hvort Raun-
vísindastofnun Háskólans væri risin af grunni,
ef hennar hefði ekki notið við“. Ári síðar veitti
menntamálaráðherra Háskólanum leyfi til
þess að hefja byggingu stofnunarinnar. Rekt-
or gerði þetta að umtalsefni í ræðu sinni á Há-
skólahátíð í lok október 1962. Þar gat hann
þess að eftir að gjöf Bandaríkjanna barst hefði
Háskólinn unnið nýjar tillögur varðandi stofn-
unina, sem miðuðu að því „að hið fyrsta sé
hægt að reisa raunvísindastofnun fyrir hand-
bært fé“. Var það von rektors „að nú verði
hægt að gera verulegt átak í raunvísindum
hér við skólann, því að þau mikilvægu fræði
hafa ekki notið þeirrar aðstöðu hér á landi,
þegar litið er til hins síaukna gildis þeirra fyr-
ir vísindalegar og efnahagslegar framfarir“.
Bygging Raunvísindastofnunar hófst árið
1964 og hóf hún starfsemi sína árið 1966.
Magnús Magnússon prófessor var fyrsti for-
stjóri hennar. Tilkoma stofnunarinnar átti
stóran þátt í því að á næstu árum var hafin
kennsla í helstu greinum raunvísinda við verk-
fræðideild Háskólans, sem árið 1968 varð að
verkfræði- og raunvísindadeild.
Um miðjan sjöunda áratug síðustu aldar var
mikil gerjun í íslensku rannsóknaumhverfi,
því auk þess sem Raunvísindastofnun var þá í
byggingu hafði staðið yfir endurskoðun á lög-
gjöf um rannsóknastofnanir atvinnuveganna.
Af þessu tilefni stóð Morgunblaðið fyrir stór-
merkilegu framtaki þegar það bað nokkra
raunvísindamenn og yfirmenn vísindamála
hér á landi að svara spurningunni „Hvað er
hægt að gera til þess að efla íslensk raunvís-
indi?“ Blaðinu bárust svör frá 17 ein-
staklingum og voru þau birt í janúar 1965.
Tveimur mánuðum síðar birti Morgunblaðið
ítarlega úttekt Benjamíns Eiríkssonar á svör-
um sautjánmenninganna og í niðurlagi hennar
sagði hann það sína persónulegu „skoðun að
við eigum að fara að ráðum vísindamann-
anna“, enda fælist mikill ávinningur í „því að
fara að ráðum þeirra í þessum málum“. Enn
er alls óvíst hvaða áhrif þetta framtak Morg-
unblaðsins hafði á stefnumótun í málefnum
raunvísinda hér á landi, en ólíklegt má telja að
umræða sem þessi hefði átt sér stað ef ekki
hefði komið til framsækin viðhorf einstakling-
anna sem stofnuðu kjarnfræðanefndina árið
1956.
Raunvísindi og kalda stríðið
AP
Dwight D. Eisenhower Raunvísindastofnun á sennilega upphaf sitt að rekja til hans.
Upphaf Raunvísindastofnunar Háskóla Ís-
lands má rekja til samþykktar allsherj-
arþings Sameinuðu þjóðanna um alþjóða-
samvinnu um friðsamlega notkun kjarnorku
1954 en hugmyndin kom upphaflega fram í
ræðu Eisenhowers Bandaríkjaforseta á alls-
herjarþingi Sameinuðu þjóðanna 1953 þar
sem hann lagði til að þau ríki sem fengjust
við kjarnorkurannsóknir færu að gefa af
birgðum sínum af úraníum. Raunvís-
indastofnunin var sett á fót árið 1966 og á því
40 ára afmæli um þessar mundir.
Höfundur er vísindasagnfræðingur.
Í HNOTSKURN
»Raunvísindastofnun Háskólans ervettvangur rannsókna í raunvís-
indum við Háskóla Íslands.
»Raunvísindastofnun hóf starfsemisína 12. júlí 1966, en forveri hennar
var Eðlisfræðistofnun Háskólans.
»Raunvísindastofnun skiptist í tværfaglega sjálfstæðar stofnanir, Eðlis-,
efna- og stærðfræðistofnun Háskólans
(EH) og Jarðvísindastofnun Háskólans
(JH).