Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 20

20 LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Birtu Björnsdóttur
birta@mbl.is
Dreifingarfyrirtækið Janus Filmshefur nú gefið út veglegt kvik-
myndasafn í tilefni af hálfrar aldar
afmæli fyrirtæk-
isins.
Janus Films
hafa séð um
dreifingu mynda
leikstjóra á borð
við Ingmar Berg-
man, Federico
Fellini,
François Truf-
faut og Akira
Kurosawa.
Safnið hefur að geyma hvorki
fleiri né færri en 50 kvikmyndir, sem
margar hverjar hafa markað djúp
spor í kvikmyndasöguna. Meðal
myndanna 50 eru The Virgin Spring
(Bergman), La Strada (Fellini), Se-
ven Samurai (Kurosawa), The Lady
Vanishes (Alfred Hitchcock) og M
(Fritz Lang).
Auk myndanna 50 fylgir með 240
síðna bók um myndirnar og leik-
stjóra þeirra.
Safnið er eins og sjá má ansi veg-
legt og kostar á bilinu 40 til 60 þús-
und krónur. Ódýrast er að kaupa
safnið á vefverslunum, til dæmis á
vef Janus Film.
Myndirnar hafa flestar áður verið
gefnar út á mynddiskum en þá oftast
án alls aukaefnisins sem prýðir út-
gáfu Janus Films.
Fyrirtækið Janus Films var stofn-
að árið 1956 af þeim Bryant Holiday
og Cyrus Harvey og hafði frá upp-
hafi á stefnuskránni að dreifa er-
lendum myndum sem víðast í
Bandaríkjunum.
  
Handritshöfundurinn Chase Pal-mer er með tvö nýstárleg
handrit í smíðum, sem fjalla um ann-
ars vegar Alfred
Hitchcock og
hinsvegar Char-
les Darwin.
Það fyrrnefnda
er lengra komið
og tökur að fara
að hefjast von
bráðar á mynd-
inni um hrollvekj-
umeistarann sem
ber heitið Num-
ber 13. Dan Fogler fer með hlutverk
leikstjórans en með önnur hlutverk
fara Ben Kingsley og Ewan McGre-
gor.
Myndin um Darwin er byggð á
sögu Peter Nichols, Evolutiońs
Captain: The Dark Fate of the Man
Who Sailed Charles Darwin Around
the World. Sagan segir frá Robert
FitzRoy, skipstjóra á H.M.S.
Beagle, og sambandi hans við Darw-
in.
Myndin mun fjalla um þrjátíu ára
vináttusamband þeirra tveggja og
umræðum þeirra um kenningar um
þróun mannsins.
Nafn myndarinnar verður ekki
jafn langt og bókarinnar, hún heitir
einfaldlega Evolutiońs Captain.
Framleiðandi myndarinnar verð-
ur Cathy Schulman, sem framleiddi
meðal annars Óskarsverðlauna-
myndina Crash.
  
Leikarinn Sasha Baron Cohenhefur nú rætt í fyrsta sinn op-
inberlega um hugarfóstur sitt, Ka-
sakann Borat.
Nýverið var
frumsýnd mynd
um Borat og sitt
hefur hverjum
sýnst um efn-
istökin. Á meðan
margir veltast
um af hlátri eru
aðrir ekki eins
hrifnir og varðist
Cohen meðal ann-
ars ásökunum um kynþáttahatur í
umræddu viðtali við tímaritið Roll-
ing Stone.
„Ádeilan er ekki á Kazakstan
heldur á þá sem halda því fram að
landið sé eins og ég lýsi í myndinni,“
sagði Cohen meðal annars í viðtal-
inu.
KVIKMYNDIR
Ingmar Bergman
Borat.
Alfred Hitchcock.
Eftir Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Kvikmynd breska grínistans Sacha Bar-on Cohen um ferðalag hins ólukku-lega sjónvarpsfréttamanns frá Ka-sakstan um Bandaríkin hefur fengið
góðar móttökur þar sem hún hefur verið sýnd,
jafnvel í Bandaríkjunum en ýmsir spekingar
voru farnir að efast um að hún ætti eftir að
falla í góðan jarðveg í landinu sem er sjálfur
skotspónn grínsins. Annað hefur þó komið á
daginn sem er gott þar sem hér er um ein-
hverja merkilegustu mynd ársins að ræða. Ka-
sakstan er að vísu undanskilið í sigurför mynd-
arinnar um heiminn en hún hefur víst verið
bönnuð þar í landi og svipaðar blikur eru á lofti
í Rússlandi.
En hvers konar fyrirbrigði er Borat eig-
inlega? Persónan er kennd við þjóð sem, ef
marka má myndina, virðist rétt vera að skríða
undan steini myrkustu miðalda. Allar þær
kreddur sem virðast fáránlegar og mannfjand-
samlegar lifa góðu lífi í þessu landi, samkvæmt
kvikmyndinni. Borat ferðast svo til Bandaríkj-
anna til að búa til heimildarmynd sem ætluð er
til uppfræðslu eigin þjóðar, með öðrum orðum,
hann býr til mynd svo þjóð hans geti lært sam-
félagslegar lexíur af landinu þaðan sem valdið
og auður samtímans virðist eiga sér uppsprettu.
En eftir að hafa séð myndina hlýtur maður
að velta fyrir sér hvað hún segir um sögulegar
kringumstæður þess tímabils sem getur svona
verk af sér.
Það sem hér er á ferðinni er mynd sem í
markaðsfræðilegum skilningi virðist einkum
vera beint að frjálslyndum vesturlandabúum og
reynir jafnframt að laga sig að ríkjandi hug-
myndum þessara áhorfenda um heiminn.
Í myndinni leikur gyðingur Mið-Austur-
landabúa sem bókstaflega holdgerir alla þá fá-
fræði og þau óupplýstu viðhorf sem vestrið
gjarnan tengir við þennan heimshluta, en þar á
ég við hluti á borð við gyðingahatur, kvenfyr-
irlitningu og almenna afturhaldssemi. Þá reyn-
ist Borat líka vera hinn mesti ljúflingspiltur,
hálfgerður Bakkabróðir sem vill samferðamönn-
um sínum vel. Það er samstilling þessara
tveggja persónueinkenna sem gerir Borat að
jafnáhrifamikilli persónu og raun ber vitni.
Þetta er líka að mörgu leyti tilbrigði við góð-
lega en e.t.v. pínulítið seinþroska hillbillí-inn
(hann kyssir systur sína á munninn, o.s.frv.)
sem ferðast til stórborgarinnar og við þekkjum
úr fjöldanum öllum af myndum – fiskur á þurru
landi.
Aukinn kraft fær síðan allur gamanleikurinn
sökum þess að blessaður maðurinn þráir ekkert
annað en að vera eins og við. Það er sjálfur til-
gangur heimildarmyndagerðarinnar. Að leyfa
vanþróaðri þjóð að líkja eftir okkur. Í eftiröpun
sinni er hann meira að segja hálförvænting-
arfullur. Á þennan hátt, og á sviði hinnar nars-
issísku sjálfsmyndar, undirbyggir og upphefur
Borat okkar síðkapítalíska lífsstíl.
Í þessu samhengi er myndin um Borat hin
fullkomna uppskrift fyrir frjálslyndan vestræn-
an áhorfendahóp sem lifir í greipum hryðju-
verka. Við pústum aðeins út, taugaveiklun okk-
ar í garð þessa fólks fyrir austan okkur
minnkar kannski aðeins, ekki síst þar sem við
getum leyft okkur að gera grín að þeim fyrir að
vera hræðilega (skemmtilega) gamaldags og
ekki eins og við (þó innst inni vilji þau vera eins
og við …). Skrípaleikurinn ber samt ekki of
mikinn keim af kynþáttafordómum (það myndi
svo sannarlega móðga okkar háþróaða siðferð-
ismat). Í staðinn er Borat kynþáttahatarinn og
við hlæjum dátt.
Borat, Bandaríkin og við
SJÓNARHORN » Í þessu samhengi er myndin
um Borat hin fullkomna
uppskrift fyrir frjálslyndan
vestrænan áhorfendahóp
sem lifir í greipum hryðjuverka.
S
tóru skyndibitakeðjurnar í Banda-
ríkjunum keppast nú við að bæta
hvers kyns heilsuréttum á matseðla
sína og skapa söluvöru sinni ímynd
heilbrigðis og ferskleika. Í stað hefð-
bundinna mynda af sindrandi
frönskum kartöflum, safa- og sósuríkum risaborg-
urum eða djúpsteiktum kjúklingi snúast auglýs-
ingar keðjanna nú um brakandi salöt, eplaskífur
og nýja fituskerta kjúklingavafninga. Þó svo hinir
svokölluðu heilsuréttir skyndibitakeðjanna stand-
ist misvel nánari skoðun (einhver könnunin leiddi
í ljós að Cesar-salatið frá McDonalds væri fitu- og
kaloríuríkara en tvöfaldur hamborgari) er hin
breytta áhersla skyndibitafyrirtækjanna engu að
síður dæmi um það hvernig þau reyna að snúa
vörn í sókn gagnvart aukinni meðvitund neytenda
um óhollustu fæðisins.
Metsölubók bandaríska blaðamannsins Erics
Schlossers, Skyndibitaþjóðin (Fast Food Nation)
frá árinu 2001, átti stóran þátt í vitundarvakning-
unni um óhollustu skyndibitans, en þar fjallaði
Schlosser á afhjúpandi hátt um bandaríska mat-
vælaiðnaðinn og skyndibitavæðingu hans. Í bók-
inni nálgast Schlosser umfjöllunarefnið ekki ein-
göngu út frá heilbrigðisforsendum, heldur einnig
siðferðilegum forsendum. Þannig bendir hann á
fórnarkostnaðinn sem liggur að baki hræódýrum
og lokkandi skyndibitanum. Í kringum skyndi-
bitakeðjurnar hafa orðið til risafyrirtæki í mat-
vælaiðnaði sem leggja ofuráherslu á stórtæka
framleiðslu hráefnis á borð við nautakjöt og kart-
öflur, þar sem verðið til bænda hefur verið þving-
að niður í krafti markaðsráðandi stöðu. Þá hefur
nautagriparækt snúist upp í martröð fyrir naut-
gripina, verkafólk, umhverfið og ekki síst neyt-
endur kjötsins, sem er afar slakt að gæðum en
þeim mun mettaðra af heilsuspillandi en um leið
bragð- og ilmbætandi efnum sem framleidd eru í
efnaverksmiðju í New Jersey.
Bandaríski leikstjórinn Richard Linklater hef-
ur nú gert kvikmynd byggða á bókinni, en hand-
ritið semur hann í félagi við Schlosser. Ólíkt því
sem við hefði mátt búast er myndin ekki heimild-
armynd heldur leikin kvikmynd þar sem leitast er
við að varpa ljósi á viðskipta- og framleiðsluhætti
skyndibitaiðnaðarins í gegnum nokkrar skáldaðar
persónur. Upphaflegu hugmyndina að því að gera
skáldaða mynd eftir Fast Food Nation áttu fram-
leiðendurnir Jeremy Thomas og Malcolm McLa-
ren, gamlir pönkarar sem láta sér fátt fyrir
brjósti brenna. Eric Schlosser tók vel í hugmynd-
ina þar sem hann sagðist telja að þessi aðferð
leyfði hispurslausa gagnrýni, sem var að hans
mati grunnskilyrði fyrir því að gefa grænt ljós á
kvikmyndagerð eftir bókinni. Útkoman er vissu-
lega beitt, þó svo myndin búi vitanlega ekki yfir
eins umfangsmiklum upplýsingum og bókin, og á
stundum er ekki laust við að dramatíkin verði dá-
lítið „dídaktísk“, þ.e. að persónum sé gagngert
ætlað að miðla tilteknum upplýsingum og við-
horfum.
Myndin fjallar um persónur sem allar starfa á
einhvern hátt í tengslum við hamborgarakeðjuna
„Mickey’s“, en þar er um skýra vísun í risafyr-
irtækið McDonald’s að ræða. Sögupersónur eru á
mismundandi stöðum í fæðukeðju markaðs-
lögmálanna, en á botninum eru þrjár sögu-
persónur, þau Sylvia, Coco og Paul. Þau eru ólög-
legir innflytjendur frá Mexíkó og starfa, líkt og
fjölmargir aðrir ólöglegir verkamenn í Bandaríkj-
unum, í sláturhúsi eins af stóru nautgriparækt-
endunum sem sjá m.a. Mickey’s fyrir hamborg-
urum.
Líkt og Schlosser gerði rækilega grein fyrir í
bók sinni eru sláturhús af þessu tagi einhver sá
hættulegasti og andstyggilegast vinnustaður sem
fyrirfinnst í landi hinna frjálsu. Starfsfólk er
keyrt áfram og er öryggi þess á vinnustað ekki
tryggt. Vinnuslys eru því tíð og réttarstaða þeirra
réttindalausu ólöglegu verkamanna sem slíta sér
út, slasast eða týna lífi er lítil sem engin. Þá er
framleiðsluferlið keyrt áfram á svo miklum hraða
að oft vill brenna við að verkamennirnir ná ekki
að skilja innyflin og garnirnar nægilega vel frá
kjötskrokkunum áður en þeir fara í hakkavélina,
og því koma reglulega upp e-coli (saurgerlatengd-
ar) matareitranir í hamborgurum stóru kjöt-
framleiðendanna. Þó svo að matareitrunartilfellin
hafi dregið fólk til dauða, einkum börn og gam-
almenni, nemur kostnaður vegna lögsókna ekki
nema broti af gróðanum sem fæst með því að
keyra framleiðsluna áfram með lágmarks-
mannafla og á hámarkshraða.
Önnur af aðalpersónum kvikmyndarinnar,
markaðsstjórinn Don Henderson (Greg Kinnear)
sem vinnur fyrir Mickey’s, fær í upphafi mynd-
arinnar það verkefni að kanna með leynd hvernig
standi á því að saurgerlar (eða skítur eins og hann
orðar það sjálfur) hafi greinst í vinsælustu ham-
borgarategund keðjunnar. Hann heldur því af
stað til Cody og kynnir sér framleiðsluferli ham-
borgaranna frá a til ö, og fræðist smám saman um
skuggahliðar iðnaðarins. Don Henderson getur
hins vegar lítið gert í málunum vilji hann halda
starfinu. Þriðja aðalmengið af sögupersónum
hverfist síðan í kringum táningsstúlkuna Amber
sem vinnur við afgreiðslu á Mickey’s en vaknar
smám saman til vitundar um það hvers konar fyr-
irtæki hún vinnur fyrir, og fer að huga að því hvað
hún geti gert til að berjast fyrir betri heimi.
Auk aðalleikaranna stinga ýmsar stjörnur upp
kollinum í aukahlutverkum í myndinni, en hér má
nefna Patriciu Arquette, Ethan Hawke og Kris
Kristofferson. Þá á Bruce Willis skemmtilega inn-
komu í hlutverki Harrys, innkaupastjóra hjá Mic-
key’s. Willis fer á kostum í stuttu en eft-
irminnilegu atriði þar sem Harry útskýrir
harkalegur leikreglur kjötiðnaðarins fyrir Don og
ráðleggur honum að láta málið kyrrt liggja vilji
hann halda vinnunni. Þar klykkir hann út með
huggandi spakmæli sem kjarnar e.t.v. stöðu
þeirra sem lúta ægivaldi stórfyrirtækja í mat-
vælaiðnaðinum: „Við þurfum öll að éta dálítinn
skít við og við“.
Skyndibitamenningin krufin
Bandaríski leikstjórinn Richard Linklater hefur
gert kvikmynd í samvinnu við Eric Schlosser
sem byggð er á metsölubók þess síðarnefnda,
Fast Food Nation.
Reuters
Skyndibitaþjóðin „Myndin fjallar um persónur sem allar starfa á einhvern hátt í tengslum við ham-
borgarakeðjuna „Mickey’s“, en þar er um skýra vísun í risafyrirtækið McDonald’s að ræða.“
Eftir Heiðu Jóhannsdóttur
hej1@hi.is