Lesbók Morgunblaðsins - 18.11.2006, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 18. NÓVEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók | bækur
BESTA LYF Í HEIMI!
HVAÐ ER BETRA
EN AÐ VERA
Í GÓÐU SKAPI?
ÁN LYFSEÐILS
í samantekt Bjarna
Jónassonar læknis
kemur öllum
í gott skap.
Þjóðverja sem hafa fram á þennan
dag varla mátt heyra minnst á ís-
lenskar fornbókmenntir án þess að
tengja þær við nasismann. Til marks
um þessa lifandi tengingu má segja
frá því að fyrir nokkrum árum kom
ungur Þjóðverji á handritasýningu
Árnastofnunar í Árnagarði og sá
Konungsbók. Hann bað um að fá að
vera einn með bókinni svolitla stund.
Að því loknu spurði hann hvar hann
gæti komist í síma. Hann yrði nefni-
lega að hringja í afa sinn í Argentínu
og deila með honum þessari helgi-
stund. Afinn hafði flúið til Argentínu í
stríðslok en greinilega náð að miðla
einhverju af ljóma æskuhugsjóna
sinna til barnabarns síns. Sama arf-
leifð lifir einnig góðu lífi meðal þýsku
feðganna hjá Arnaldi á sjötta áratug
síðustu aldar.
Eins og gefur að skilja stóðu þeir
fræðimenn sem ekki vildu taka þátt í
upphafningu Konungsbókar á þess-
um forsendum í ströngu við að verja
þann bókmenntaarf sem hún geymir
og halda áfram að fást við hann án
þess að vera tengdir hinni hug-
myndafræðilegu misnotkun þýskra
nasista í augum almennings – líkt og
prófessorinn hjá Arnaldi leggur alla
krafta sína í. Á stríðsárunum voru ís-
lenskir listamenn í Höfn einnig virkir
í andstöðunni við Þjóðverja. Sigurjón
Ólafsson slapp þannig naumlega við
rassíu á Hvids vinstue þegar hann
kom þangað með gögn and-
spyrnuhreyfingarinnar falin í stígvéli
sínu og Jakob Benediktsson sagði
stundum frá því að hann hefði varð-
veitt félagatal hreyfingarinnar innan-
um bækurnar í Konungsbókhlöðu.
Þau átök sem Arnaldur lýsir í bók
sinni stóðu þessum mönnum því mjög
nærri.
Aldur og ferill
Konungsbókar eddukvæða
Misnotkun nasistanna á Konungsbók
eddukvæða rýrði auðvitað í engu gildi
hennar. Fyrir bókmenntirnar og hug-
myndasöguna er hún einstök fyrir þá
sök að langflest eddukvæða eru
hvergi varðveitt nema þar. Og án
þeirra myndum við vita svo miklu
minna en við gerum um hinn forna
norræna hugmyndaheim – fyrir utan
þá listrænu nautn sem hafa má af
kvæðunum. Bókin var skrifuð á Ís-
landi um 1270 og hafa ýmsar kenn-
ingar verið settar fram um tilurð
hennar þó að lítið sé hægt að fullyrða.
Kvæðunum er raðað eftir efni þannig
að í fyrri hlutanum eru goðakvæði en
hetjukvæði í þeim seinni.
Ekkert er síðan vitað með vissu um
feril Konungsbókar fyrr en Brynj-
ólfur biskup Sveinsson (1605–1675)
merkti hana með fangamarki sínu LL
(lupus loricatus sem er latína og þýðir
brynjaður úlfur) og ártalinu 1643. Ár-
ið 1662 sendi Brynjólfur hana til Dan-
merkur og fól hana konungi til
geymslu. Völuspá og Hávamál voru
prentuð með latneskri þýðingu í
Kaupmannahöfn strax árið 1665 en
heildarútgáfa eddukvæða, ætluð
fræðimönnum, birtist fyrst í þremur
bindum liðlega hundrað árum síðar, á
árunum 1787–1828. Á 19. öld komu
fleiri útgáfur og þýðingar erlendis en
það var ekki fyrr en árið 1905 að
Finnur Jónsson prófessor í Kaup-
mannahöfn réðst í að láta prenta
kvæðin í fyrsta sinn á Íslandi með
skýringum fyrir íslenska lesendur.
Konungsbók var í Konungsbókhlöð-
unni í Kaupmannahöfn til ársins
1971. Í vetrarlok það ár var hún flutt
með viðhöfn til Íslands ásamt Flat-
eyjarbók, en þessi tvö handrit voru
þau fyrstu sem Danir afhentu Íslend-
ingum: „Vær så god, Flatøbogen.“ –
„Tak.“ – „Og Ældre Edda.“ Kon-
ungsbók eddukvæða er nú varðveitt
sem helsti kjörgripur Norðurálfu af
Stofnun Árna Magnússonar í íslensk-
um fræðum.
Týnda örkin
Þegar Brynjólfur fékk þetta merka
handrit í hendur, sem hann kallaði
Sæmundar Eddu vegna þess mis-
skilnings á hans dögum að Sæmund-
ur fróði (1056–1133) hefði sett bókina
saman (elsta þekkta tilvísun í Eddu
Sæmundar er hjá Jóni lærða 1623),
var eyða á undan kvæðisbrotinu sem
nefnt er Brot úr Sigurðarkviðu og
hefur sá kveðskapur sem þar var ekki
fundist síðan. Sú örk eða kver sem
þarna var verður Arnaldi að yrkisefni
í sinni nýju bók – og er hann ekki
fyrstur til að gera leitina að týndu
örkinni að lykilatriði í skáldverki því
að Arnas Arnæus í Íslandsklukkunni
leitar einnig að hinum týndu blöðum
úr Skáldu eins og frægt er. Sjálfur
rýndi Jón Helgason, prófessor í
Kaupmannahöfn, mikið í Konungs-
bók og velti fyrir sér vandamálum
eyðunnar í tengslum við útgáfu sína á
eddukvæðunum sem hann vann að á
árunum eftir seinni heimsstyrjöldina
– líkt og prófessorinn í bók Arnalds
þó að líkindi með persónum þeirra
séu að öðru leyti ekki fyrir hendi.
Eyðan í Konungsbók hefst í 29. er-
indi Sigurdrífumála en kvæðislokin
eru til í yngri pappírsuppskriftum
sem voru gerðar eftir Konungsbók
áður en kverið eða örkin glataðist úr
henni. Sigurdrífumál gegna lykilhlut-
verki í uppvexti og undirbúningi Sig-
urðar Fáfnisbana fyrir hetju-
hlutverkið. Hann hefur þegar sannað
hreysti sína og hugrekki með því að
hefna föður síns og vega Fáfni, og nú
aflar hann sér þekkingar, meðal ann-
ars í rúnum ýmiss konar sem nota má
til galdra. Í kvæðinu gengst hann því
undir eins konar manndómsvígslu hjá
Sigurdrífu áður en hann kemst í sam-
félag höfðingja. Hægt er að gera sér
mynd af söguþræði hinna glötuðu
kvæða (eða kvæðis) sem á eftir fóru
af Völsunga sögu. Hún var skrifuð á
13. eða 14. öld, líklega eftir glötuðu
systurhandriti Konungsbókar og ef
til vill fleiri heimildum. Af henni má fá
hugmynd um það helsta sem á daga
Sigurðar hefur drifið frá því að hann
var í læri hjá valkyrjunni Sigurdrífu.
Þar eru einnig tilfærð fjögur erindi af
þeim kveðskap sem ætla má að hafi
staðið þar sem eyðan er nú.
Eins og gefur að skilja um svo mik-
ilvægt handrit sem Konungsbók hafa
fræðimenn þráfaldlega velt fyrir sér
hvernig geti staðið á því að þessa einu
örk vanti í bókina – og hvenær hún
hafi orðið viðskila. Það er ætlun
þeirra að það hafi gerst skömmu áður
en Brynjólfur fékk bókina í hendur
því að pappírsuppskriftir af Sig-
urdrífumálum sýna að niðurlag
þeirra hefur verið aðgengilegt á 17.
öld. Einar G. Pétursson telur að það
hafi gerst eftir 1641 og tengir það
áhuga Brynjólfs á Völsunga sögu sem
hann eignaðist á skinni það ár og fór
þá þegar að huga að Sigurdrífu-
málum. Í leitinni að því hvar bókin
gæti hafa verið á árunum rétt fyrir
1643 hefur því öllum brögðum verið
beitt. Þekkt var að Þormóður Torfa-
son (f. 1636), sagnaritari og fornfræð-
ingur konungs, sagði Árna Magn-
ússyni árið 1697 þegar þeir voru
samtíða í Höfn að faðir sinn, Torfi Er-
lendsson, hefði þekkt Sæmundar
Eddu, kunnað eitthvað úr henni, lesið
hana og nefnt hana svo áður en hún
komst í hendur Brynjólfs biskups
1643.
Tilgátur og ágiskanir
Erfitt var að setja þessa fullyrðingu
Þormóðar í samhengi áður en Stefáni
heitnum Karlssyni og Jonnu Louis-
Jensen varð starsýnt á nafnið Magn-
ús Eiríksson sem er skrifað með 17.
aldar skrift á 5. blað Konungsbókar.
Þau rituðu um það grein árið 1970
(sem var endurprentuð í afmælisriti
Stefáns Stafkrókum árið 2000) og
gátu með samanburði við undirskrift
á hyllingarskjali Friðriks 3. frá 1649
sýnt fram á að þetta væri rithönd
Magnúsar Eiríkssonar lögréttu-
manns í Njarðvík en ekki nafna hans
á Höfðabrekku eins og áður hafði ver-
ið talið.
Magnús lögréttumaður var kvænt-
ur Guðrúnu Jónsdóttur sem var sam-
mæðra Torfa Erlendssyni (f. 1598,
föður Þormóðar). Torfi var sýslumað-
ur og bjó fyrst á Svignaskarði en
fluttist þaðan 1634 og bjó eftir það í
Engey, Stafnesi og Torfabæ í Sel-
vogi. Stefán og Jonna settu því fram
þá tilgátu að hann hefði auðveldlega
getað haft samband við hálfsystur
sína og hennar mann í Njarðvík – og
séð Sæmundar Eddu þar.
Um þetta hefur Helgi Guðmunds-
son einnig sett fram ýmsar ágiskanir
í grein um Konungsbók í Land úr
landi, byggðar á þeirri gömlu tilgátu
að Konungsbók hafi verið rituð í
Þingeyrarklaustri. Hann getur sér til
um mögulegan eigendaferil frá þýsk-
um bartskera, Henrik Gerkens sem
hélt klaustrið um 1569–1577 (miðað
við þær forsendur að bókin hafi verið
á Þingeyrum fram yfir siðbreytingu).
Ekkert er að vísu vitað um handrita-
áhuga hans né hvort handritið var á
Þingeyrum á hans tíð en dóttir hans
var Þórdís, móðir Guðrúnar Jóns-
dóttur og því gæti þessi ágiskun
skýrt eigendasögu handritsins – að
því gefnu að það hafi verið á Þing-
eyrum og að Magnús Eiríksson eða
kona hans hafi raunverulega átt
handritið en hann ekki bara skrifað
nafn sitt í það hjá öðrum.
Þáttur Hallgríms Péturssonar
Árið 1986 rakti Stefán tilgátuþráðinn
frá Magnúsi enn lengra í afmælisriti
til Jonnu (epr. í Stafkrókum) og rýndi
þá í spássíukrot á 14. blaði Konungs-
bókar þar sem stendur með fljóta-
skriftarhendi frá 17. öld: „Fallega fer
þier enn Ordsnillinn og Mier skrifft-
inn Ja Ja.“ Með samanburði við eig-
inhandarrit Hallgríms Péturssonar
að Passíusálmunum tókst Stefáni að
sýna fram á að þarna væri komin rit-
hönd sjálfs Hallgríms Péturssonar.
Það varð honum tilefni til að rifja upp
að Hallgrímur var vígður til prests á
árunum 1642–45 eftir þvæling á Suð-
urnesjum, meðal annars í Njarðvík.
Hann kom frá Kaupmannahöfn til
Keflavíkur 23 ára með Guðríði árið
1637, og voru þau „grunuð um hór-
dóm en sönn að frillulífisbroti“ eins
og þar stendur. Til er sögn um að
Hallgrímur hafi verið á vegum ein-
hvers bónda sem hvatti hann til að
leita á fund biskups þegar prest vant-
aði til Hvalsnesþinga – en þar var
prestlaust 1642. Stefán telur líklegt
að Hallgrímur hafi þekkt Magnús
lögréttumann í Njarðvík en hann var
sýslungi hans að norðan, úr Djúpadal
í Blönduhlíð, og Stefán getur sér til
að Magnús hafi sent Hallgrím til
Brynjólfs frænda síns, en þeir Magn-
ús voru fjórmenningar, báðir komnir
af Jóni biskupi Arasyni, og lagt með
honum Konungsbókina. Þessi gjöf,
sem Hallgrímur gæti hafa komið
með, hefði þá dugað til að mýkja skap
biskups, eftir hrösun Hallgríms, og
skýrði um leið af hverju biskup leysti
hann út með klæðnaði, prestshempu
og hesti með reiðtygjum: „Ferðalag
Hallgríms Péturssonar í Skálholt
hefur verið einn merkasti viðburður í
íslenskri menningarsögu. Þangað
gengur púlsmaður og ber bókina
góðu í mal sínum, en þaðan ríður
prestur og reiðir hempu á bisk-
upshesti. Eddu var tryggð varðveisla
og skáldgáfu Hallgríms þroski. Orð-
snilli og skriftar fáum við enn notið.“
Rúnir og galdraáhugi
Enn rennur týnda örkin okkur þó úr
greipum. Ef til vill má reyna að
spinna þráðinn ögn lengra því að ári
áður en Brynjólfur fær Sæmundar
Eddu í hendur skrifar Sveinn Jóns-
son til Ole Worm fræðimanns í Kaup-
mannahöfn og spyr hvort einhver Ís-
lendingur hafi látið hann hafa
Brynhildarljóð (líklega Sigurdrífu-
mál) – eins og Einar G. Pétursson
birtir í merkri grein í Griplu 1984 um
aldur eyðunnar. Ári síðar gerir
Sveinn ráð fyrir að Brynjólfur geti
sent honum ljóðin og hefur þá hugs-
anlega frétt um bókina hjá honum.
Sveinn hafði farið utan til náms 1634,
vígðist sjálfur 1639 og var mjög forn-
fróður.
Í þessu samhengi má minnast þess
að Magnús lögréttumaður var faðir
hins kunna Eiríks galdramanns í
Vogsósum sem fór ungur í fóstur og
nám hjá séra Jóni Daðasyni. Jón
hafði vígst á Hólum árið 1632 og
fengið Arnarbæli 1641 þar sem Ei-
ríkur var hjá honum, en var jafn-
framt mjög áhugasamur um galdra
og rúnir, orti kvæði og stóð fyrir
galdrakærum. Hann er einnig þekkt-
ur í þjóðsögum fyrir að hafa varist af
kunnáttu sendingum Vestfirðinga
(sjá um hann grein Silju Hrundar
Barkardóttur á http://www.hi.is/
~mattsam/Kistan/_private/
afkimar.htm). Þegar Jón vígðist á
Hólum var áðurnefndur Sveinn Jóns-
son þar í hópi sveina Þorláks Skúla-
sonar biskups – sem hafði vígst til
embættisins 1628 eftir að Arngrímur
lærði hafði færst undan því að taka
það að sér. Þorlákur og Arngrímur
voru báðir miklir fræðimenn og með-
al annars hafði Arngrímur hvatt
Magnús Ólafsson í Laufási til að
leggja fyrir sig forn fræði. Þessir
menn hafa þekkt til rúna en Magnús
var engu að síður mjög hikandi við að
upplýsa Ole Worm um rúnir, líklega
af ótta við að vera tengdur við galdra
– eins og Jakob Benediktsson gat sér
til í útgáfu á bréfaskiptum Worm.
Týnda örkin hefur að hluta til
geymt texta þessa rúna- og galdra-
kvæðis sem Sigurdrífumál eru og
hefur það örvað ímyndunaraflið til að
tengja það að örkina skuli vanta í
Konungsbók við galdraáhuga sam-
tímamanna Brynjólfs biskups og
Magnúsar lögréttumanns. Þar
standa þeir nærri Jón Daðason, sem
fóstraði hinn verðandi galdramann
son Magnúsar, og Sveinn Jónsson
sem virðist vera „fyrstur með frétt-
irnar“ af Sigurdrífumálum ef svo má
segja, árið 1642. En hvað um örkina
varð eftir að hún týndist úr handrit-
inu góða sem fór um hendur Magn-
úsar lögréttumanns Eiríkssonar og
Hallgríms Péturssonar verður ekki
rakið nú nema með aðferðum skáld-
skaparins.
Þar sem fræðunum sleppir örvar
skáldsaga Arnalds Indriðasonar um
Konungsbók sannarlega ímyndunar-
aflið og sýnir okkur hvað við getum
ætlað mönnum að leggja í sölurnar
þegar kemur að dýrgripum sem
standa tilfinningum þeirra jafn nærri
og Konungsbók eddukvæða hefur
gert um aldir, bæði á meginlandi
Evrópu og hér heima. Þetta eru
sömu tilfinningarnar og eru jafnan
virkjaðar til að knýja áfram styrj-
aldir og þjóðarmorð og því skyldi
enginn efast um áhrifamátt þeirra.
Með verki sínu tekst Arnaldi bæði að
vekja nýjar kynslóðir Íslendinga til
vitundar um mikilvægi þeirra gríð-
arlegu menningarverðmæta sem
okkur hefur verið trúað fyrir – um
leið og hann notar hugmyndirnar og
tilfinningarnar sem aflgjafa fyrir
magnaða og trúverðuga spennusögu
í samtíma okkar.
Höfundur er rannsóknarprófessor við Stofn-
un Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.
Þjóðernisvakningin „Í þeirri þýsku þjóðernisvakningu sem þessi forn-
fræðaáhugi var hluti af gegndu eddukvæðin í Konungsbók lykilhlutverki.
Þau voru álitin varðveita kjarnann í hinni fornu trú og menningu.“
» Síðustu 11 þúsund eintökin af Die Edda. Volks-
ausgabe árið 1945 voru merkt: „Sérútgáfa fyrir
Hitlersæskuna. Ekki til sölu.“