Lesbók Morgunblaðsins - 20.01.2007, Blaðsíða 9

Morgunblaðið/Ásdís
aður
taðið
ng-
kið að
pek-
ur
tákn-
ga
m
aður
ann
rsti
nn-
mán-
ði í
i sem
gu.“
m út
s á
ifað
m
leik-
st og
a og
arnir
ð að
a
atugi.
nar
gerð-
það
m það
við
ar
ri
nig
n
Ég
-
í sem
ar og
að
ota
ein-
em
ann-
in
gerir
Aftur
fað af
u
úr
en
hafa
ddi.
nt
þeir
leik-
ýtur
að
við-
ð
öng
egir
enn
vers
u
annig
m
þann-
rðist
ð-
a og
hafði þegar gert það, þar sem nokkur skáld áttu í hlut. En nú
féllu slík laun í skaut leikara. Loks ber að geta að, að þegar hug-
myndir um leiklistarlegt flaggskip, Þjóðleikhús, fóru að mótast,
voru meðal sterkustu raka fyrir því að leikhópur Leikfélags
Reykjavíkur væri ekki aðeins kominn á það stig, að hann risi
undir slíku, heldur beinlínis ætti það skilið. Þetta leikhúsfólk mið-
aði sig við það besta í útlöndum og þau leikrit sem leituðu út fyrir
landsteinana voru ágætur prófsteinn á það að leiklistin var orðin
marktæk á íslandi og samanburður á flutningi þeirra ekki endi-
lega erlendum leikhúsmönnum í hag.“
Rit sem þörf er á
Þegar Sveinn byrjaði að setja viðfangsefnið fram sem kenningu í
doktorsritgerð ákvað hann snemma í ferlinu að ritgerðin ætti
vera á ensku.
„Það hafði ýmsa galla og ber þar fyrst að nefna að enskan mín
er stórum lakari en íslenskan. Aftur á móti hafði það aðra kosti í
staðinn. Í fyrsta lagi var ég búinn að skrifa um þetta tímabil
þannig að ég var nánast búinn að vinna heimildavinnuna. En með
því að skrifa á ensku og út frá öðrum forsendum, það er að segja
með kennisetningu sem ég ætlaði að sanna, þá gat ég nálgast við-
fangsefnið á annan og í rauninni á nýjan máta þannig að ég væri
ekki að endurtaka mig. Síðan hef ég heyrt kollega mína, bæði
leikhúsfræðinga, leikstjóra og leikhúsfólk almennt, kvarta undan
því að það sé ekkert til skrifað um íslenskt leikhús á heimsmáli.
Það litla sem er til er að finna í uppsláttarbókum og sumt af því
er fullkomlega hneykslanlegt fyrir fáfræði sakir. Í þessu þarf að
gera meiri kröfur,“ segir Sveinn og bætir við að umrætt rit gæti
bætt þar talsvert úr.
Sveinn ákvað jafnframt að hann yrði að hafa sögulegan inn-
gang inn í verkið.
„Það hentaði í rauninni ágætlega vegna þess að þó að okkar
leiklist sé ung pro forma, þá er í allri okkar menningarhefð svo og
svo mikið af leikrænum fyrirbærum. Þau er að finna í Íslendings-
ögunum, í eddukvæðunum, í þjóðsögunum, í þjóðdönsunum og
svo framvegis þannig að hið leikræna var okkur aldrei fjarri.
Doktorsritgerðin hans Terrys Gunnells fjallar til dæmis um það
að eddukvæðin hafi verið leikin enda eru þau í samtalsformi og
með persónusköpun.“
Á vinnuferlinu kom Sveinn svo að kafla sem hann játar að hafi
komið sjálfum sér algjörlega í opna skjöldu. Hann markar sem
fyrr segir fyrri tímaás ritgerðarinnar við 1860 en þar miðar
Sveinn við heimkomu Sigurðar Guðmundssonar málara frá námi
í Kaupmannahöfn, nánar tiltekið árið 1858. Sigurður var að sögn
Sveins fyrsti leikhúsmaður þjóðarinnar.
„Þegar hann kom heim þá var lítið um að vera í íslenskri leiklist;
kannski ein sýning sett upp á fimm ára fresti og þá gjarnan á
dönsku. Sigurður var náttúrlega ekki með neina formlega mennt-
un í leikhúsi en hann var kominn með réttindi sem málari. Og hann
nýtti sér það í leikhúsinu hér og setti upp sýningar, brennandi af
áhuga, en hann hafði mikinn áhuga fyrir öllum framförum á Ís-
landi. Ég get vel ímyndað mér að þessar sýningar hafi verið lélegar
og svo framvegis en allt í einu var þarna komið fordæmi á um-
gjörðina. Sigurður gerði til dæmis leikmynd fyrir Skugga-Svein,
eða Útilegumennina eins og verkið hét fyrst, og einnig fyrir sýn-
ingar á Holberg og Molière. Hann bjó til lifandi myndir og sótti
þemu í fornsögurnar. Hið myndræna er útgangspunkurinn hjá
Sigurði en hann hafði orðið fyrir áhrifum af sögulega málverkinu
úti í Danmörku. Sigurður var með ástríðu og hún var sú að hér átti
ekkert að leika á dönsku; það átti að leika á íslensku fyrir Íslend-
inga og það átti að skrifa leikrit á íslensku. Hann verður þannig
hvati að íslenskri leikritun og hvað sem má segja um hæfni hans
sem leikstjóra og hvað hann gerði mikið á þessum tíma þá er hann
örugglega fyrsti leikhúsmaðurinn okkar.“
Sprengikrafturinn
Seinni tímaásinn miðar Sveinn við fullveldisár Íslands árið 1918
en nokkrum árum síðar var ákveðið að reisa þjóðleikhús. Helsta
rökfærslan fyrir þeirri ákvörðun, segir Sveinn, var krafturinn í
leikhússtarfseminni sem hafði sýnt sig fram að því; að starfsemin
hefði verið komin á það stig að hún ætti þjóðleikhúsið skilið. Og
þar kemur að því sem kom Sveini svo í opna skjöldu.
„Leikhúslandslagið á þessu tímabili var svo miklu meira en
það sem frumherjarnir í Iðnó áttu þátt í að móta. Á bak við það
var leikhússtarfsemi með sprengikrafti sem fyrirfannst út um
allt land. Og þetta kom mér algjörlega í opna skjöldu. Ég fór að
kanna þetta, bjó til tengslanet um allt land með góðra manna
hjálp og mjög margir grófu upp fyrir mig heimildir um upphaf
leikhússtarfseminnar á hverjum stað fyrir sig. Í fimmtíu þorpum
um landið var leikið. Helsta ástæðan fyrir þessu var sú að á
seinni helmingi nítjándu aldar áttu sér stað gífurlega miklar
þjóðfélagsbreytingar á Íslandi. Þetta var fyrsta skriðan út úr
sveitunum og inn á sjávarsíðuna. Fram að því hafði fólk verið
sent í verið en komið svo aftur í sveitirnar eftir þrjá, fjóra mán-
uði. Þarna var kominn vísir að nýjum iðnaði í sjávarþorpunum,
litlum þó, en fyrst og fremst var farið að nota nýjar aðferðir við
veiðar sem gjörbreytti öllu og núna þurfti fólk í plássin. Og í
fyrsta skipti á Íslandi verður til raunverulegt fjölbýli.“
Þá nefnir Sveinn leiksýningar sem fluttar voru í sveitum lands-
ins, ýmist í baðstofum, hlöðum, úti á hlaði, í þinghúsum og öðrum
húsakynnum.
„Hvar sem hægt var að setja upp einhverjar fjalir, þar var
leikið. Það eru til ákaflega skrautlegar lýsingar á því hversu
frumstæðar aðstæður voru. Leikþörfin var svona gífurleg. Þetta
er baklandið; það er þessi óheyrilegi áhugi á leiklist sem þau
njóta þessir frumherjar sem börðust fyrir „alvöruleikhúsi“.“
Og að lokum kemur Sveinn að einu þeirra viðmiða um listina
og leikhúsið sem hann notaði í rannsókninni; hvort leikarar á um-
ræddu tímabili hafi fengið formlega menntun eða ekki.
„Auðvitað var þó aðalskóli þessara leikstjóra, Jens B. Waages
og Einars H. Kvarans á leiksviðinu sjálfu og sama máli gegndi
um þann tíu manna kjarna leikara sem byggðu þessa leiklist okk-
ar upp. En það er ekki aðalatriðið. Það sem ég reyni að sýna fram
á í ritgerðinni er að leiklist okkar kemur miklu fyrr inn í þá þróun
borgarlegs menningarsamfélags sem á sér stað á þessum árum
og á stærri þátt í því en menn hafa hingað til gert sér grein fyrir.
Og þó að þetta fólk tæki einnig að sér önnur störf, voru aðstæður
þeirra ekki svo mikið ólíkar því sem aðrir listamenn á Íslandi
bjuggu við á þessum tíma: Rithöfundarnir voru ritstjórar eða
prestar, tónskáldin ljósmyndarar eða prestar og fyrsti málarinn
rak bókabúð sér til lífsviðurværis. En starf þessara frumherja
okkar í leiklistinni var talsverð hetjusaga,“ segir Sveinn.
Sveinn Einarsson „Leikhúslandslagið á þessu tímabili var svo miklu meira en það sem frumherjarnir í Iðnó áttu þátt í að móta.
Á bak við það var leikhússtarfsemi með sprengikrafti sem fyrirfannst út um allt land.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. JANÚAR 2007 9