Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Síða 9

Hann flyst inn á Regensen, Garð, og
býr þar næstu fjögur ár.
1833 Jónas lýkur prófumog hlýtur nafnbótina
cand. phil. Hann hefur nám í lög-
fræði en snýr sér fljótlega að nátt-
úrufræði.
1834 Jónas, Brynjólfur Pét-ursson og Konráð
Gíslason senda boðsbréf heim til Ís-
lands um stofnun tímaritsins Fjölnis
og bjóða mönnum áskrift. Tilgangur
tímaritsins er að kynna Íslendingum
margt það sem best er hugsað og
skrifað í veröldinni og „vekja þannig
lífið í þjóðinni“. Tómas Sæmunds-
son slæst svo í hópinn, þegar hann
kemur aftur til Kaupmannahafnar að
loknu tveggja ára ferðalagi um Evr-
ópu.
1835 Hinn 7. febrúar flyturJónas fyrirlestur, Yf-
irlit yfir fuglana á Íslandi, á fundi Ís-
lendinga í Höfn.
Fyrsti árgangur Fjölnis kemur út í
sumarbyrjun og hlýtur misjafnar við-
tökur á Íslandi. Jónas birtir þar fyrsta
stórkvæði sitt, Ísland (Ísland far-
sælda frón). Að auki á hann í heftinu
ritgerðirnar Um eðli og uppruna jarð-
arinnar og Fáein orð um hreppana á
Íslandi. Ásamt Konráði skrifar hann
kynningu á skáldinu Heinrich Heine,
Frá Hæni, og þýðir Ævintýr af Eggerti
Glóa eftir þýska skáldið Ludvig
Tieck.
Hinn 27. júní er í fyrsta sinn sung-
ið nýtt kvæði Jónasar, Vísur Íslend-
inga (Hvað er svo glatt …) í Hjarta-
kershúsum í Dyrehaven við
Klampenborg.
1836 Fjölnismenn gefa útSundreglur prófess-
ors Nachtegalls, að frumkvæði Jón-
asar sem á stærstan hlut í þýðing-
unni.
Jónas ritar skemmtilega ferða-
dagbók, Salthólmsferð, um göngu-
ferðir sínar umhverfis Kaupmanna-
höfn.
Jónas skrifar að líkindum Grasa-
ferð, og yrkir Saknaðarljóð, eftir frá-
fall Skafta Tímóteusar, frænda hans.
1837 Í maí heldur Jónas tilÍslands í rannsókn-
arferð. Ferðast einkum um Suður-
land, og dvelur m.a. um nokkurra
vikna skeið hjá Tómasi Sæmunds-
syni á Breiðabólstað í Fljótshlíð.
Heldur aftur utan frá Akureyri 24.
september.
Ritdómur hans um Rímur af Tistr-
ani og Indíönu eftir Sigurð Breiðfjörð
birtist í þriðja hefti Fjölnis, og mælist
illa fyrir víða.
1838 Jónas lýkur prófum ísteinafræði og jarð-
fræði.
Jónas, Konráð og Brynjólfur þýða
saman á íslensku Hugleiðingar um
höfuðatriði kristinnar trúar eftir J.P.
Mynster, Sjálandsbiskup. Bókin
kemur út ári síðar.
Hið íslenzka bókmenntafélag í
Titli ofaukið, lokið 2007 Verk eftir Megas sem
sýnt var á Jónasarsýningu í Ketilhúsinu í haust.
gum ljóðum eftir Jónas Hallgrímsson
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 9
Óhræsið
Eftir Ingunni Kristjönu Snædal
iks1@hi.is
Hjá ömmu og afa á neðri hæðinni lærðumvið systkinin marga nauðsynlega hluti.Til dæmis að spila kasínu. Borða kakó-
súpu með krömdum tvíbökum útí. Og svo lærð-
um við ljóð. Í þessari barnæsku gátu glóhærð
systkini orðið skelfingu lostin af óhugnaði í ljóð-
um. Þegar amma fór með Ókindina svaf ég illa í
viku á eftir. ,,Það var barn í dalnum sem datt of-
anum gat...“ Ég var barn í dalnum, hvar var
þetta gat? Drulluskurðir voru í framhaldinu
litnir óvenjumiklu hornauga, horft gaumgæfi-
lega niður við hvert fótmál út grænkandi túnin,
allur var varinn góður.
Hitt ó æsku minnar var Óhræsi Jónasar Hall-
grímssonar. Vetrarkvæðið um táloðna rjúpu
sem fleygist ógnarhratt úr fjalli á flótta undan
ránfugli, en veðjar á rangan hest. Í fyrstu tveim-
ur erindunum er stillt upp samhliða þöglu sviði
kulda og vetrarauðnar, af rjúpu og kind að
krafsa í snjóinn í leit að næringu og hinu víðara
sjónarhorni sem sýnir leitandi varginn hátt í
lofti sem sveipar augunum yfir bjargarlaust
dýrið á jörðu niðri. Þetta eru einar þær sterk-
ustu myndir sem ég veit í íslenskum kveðskap.
Kvæðið rennur síðan áfram eins og rússíban-
areið, uppbyggingin hröð og myndræn, hver
vísa er sena sem lesandinn sér fyrir sér í smáat-
riðum, æsispennandi eltingarleikur, óvænt
flétta í endann, kjaftshögg.
Jónas kann þá list flestum betur að segja ná-
kvæmlega nóg og láta lesandanum eftir að fylla í
eyðurnar. Engu orði er ofaukið. Önnur skáld
hafa notað langar málsgreinar og heilu kaflana
um einsemd þess sem á sér hvergi skjól að vetr-
arlagi, og Jónas lýsti með þremur orðum: ,,yli
húsa fjær“. Rjúpur eiga sér að öllu jöfnu ekki
skjól í húsum og því er þessum orðum beint til
lesandans, minna hann á hina hörðu veröld dýr-
anna að vetrarlagi og hversu fjarlæg hún er
þeim sem situr í hlýrri stofu með bók. Orðin eru
hárrétt á réttum stað og vekja nákvæmlega
réttu tilfinninguna hjá þeim sem les.
Minningarnar renna allar saman. Á yrjóttum
gólfdúki í brúnu og grænu eldhúsi, gráhærð
stuttklippt kona í sírósóttum kjól að svíða flat-
brauð og fara með vísur um ,,gæðakonuna
góðu“, horaða svikakvendið sem snýr rjúpuna
úr hálsliðnum. Barnið var miður sín. Hvílík
norn! hvers lags ógeðsleg kerling gerir svona
lagað?! Alveg gleymdar rjúpurnar sem við sjálf
gæddum okkur á hver jól, hugsaði ekki út í að
kannski ætti þessi fátæka kona svöng börn, hið
eina sem komst að var spennan, vonlaus flótt-
inn, óhugnaðurinn, óréttlætið. Slíkir eru töfrar
ljóða Jónasar. Yfir þeim geta börn grátið.
Rjúpunni reynist afdrifaríkt að fljúga á
,,manna bezta miskunn“, manneskjan hugsar
um sjálfa sig og á enga miskunn til. Læsir
beinaberum fingrum utan um mjúkan og snjó-
hvítan hálsinn og kreistir lífið úr litlu verunni
sem kastaði sér í fang hennar í leit að hjálp.
Amma fór aldrei svo með Óhræsið að hún
hnussaði ekki þegar kom að síðasta versinu og
orðunum ,,Gæðakonan góða“. Barnið var aldrei
alveg visst um hvor væri óhræsið, valurinn sem
hremma vildi rjúpuna eða konan sem fékk hana
svo óvænt upp í hendurnar. Núna er ég hins-
vegar alveg viss.
Óhræsið (brot)
Ein er upp til fjalla,
yli húsa fjær,
út um hamrahjalla,
hvít með loðnar tær.
Brýst í bjargarleysi,
ber því hyggju gljúpa,
á sér ekkert hreysi
útibarin rjúpa.
Valur er á veiðum,
vargur í fugla hjörð,
veifar vængjum breiðum,
vofir yfir jörð.
Otar augum skjótum
yfir hlíð og lítur
kind sem köldum fótum
krafsar snjó og bítur.
Rjúpa ræður að lyngi
raun er létt um sinn ?
skýst í skafrenningi
skjót í krafsturinn,
tínir, mjöllu mærri,
mola sem af borði
hrjóta kind hjá kærri,
kvakar þakkarorði.
,,Lofið gæsku gjafarans,
grænar eru sveitir lands,
fagur himinhringur.
Eg á bú í berjamó.
Börnin smá í kyrrð og ró
heima í hreiðri bíða.
Mata ég þau af móðurtryggð,
maðkinn tíni þrátt um byggð
eða flugu fríða.
Lóan heim úr lofti flaug
( ljómaði sól um himinbaug,
blómi grær á grundu)
til að annast unga smá.
Alla étið hafði þá
hrafn fyrir hálfri stundu.
Undirbún-
ingsljóð um
dauðann
Eftir Steinunni Sigurðardóttur
steinunn@mac.com
Varla hafa nokkur áþreifanleg merki boðaðþað, þegar Jónas Hallgrímsson orti Al-snjóa í Sorö, líklega í upphafi árs 1844, að
hann ætti aðeins tæpt hálft annað ár ólifað, þrjá-
tíu og sex ára maðurinn. Ljóðið er þó greinilega
ort af þeim sem finnur að hann á ekki langt eftir.
Hreinn og hvítur snjórinn eins langt og augað
eygir, sama sem dauðinn – staðreyndin, atburð-
urinn, ástandið sem skáldið býr sig undir sem ein-
staklingur – um leið og hann samsamar sig öllu
sem er, og kennir meira í brjósti um „aumingja
jörð með þungan kross“ en sjálfan sig.
Ljóðið með heitinu undurfallega og viðeigandi
– Alsnjóa – hefur vafist fyrir mönnum frá upp-
hafi. Það eitt víst að ljóðið er um dauðann og það
að deyja. Fjölnisritstjórum þótti það svo skrýtið,
þótt það væri „mikið skáldlegt“ að þeir birtu það
ekki þegar Jónas sendi þeim, ásamt fleiri ljóðum.
Ein af ástæðunum fyrir því að Alsnjóa virkar
ruglandi á höfuð lesandans um leið og það ratar
beint að hjartanu, er sú að það er blanda af mynd-
ljóði um árstíð dauðans og heimspekilegu æðru-
leysis- og hvatningarljóði. Þetta kristallast í
fyrsta versi, þar sem snjórinn er eilífur og alls-
ráðandi eins og dauðinn, í fyrstu þremur línum að
segja – en fjórða línan hin óvænta hvatning-
argusa um að standa keikur gagnvart dauðanum:
Einstaklingur, vertu nú hraustur!
Eitt af því sem ljær Alsnjóa óræða töfra er orð-
ið hjartavörður. Mér vitanlega hefur ekki fengist
óyggjandi niðurstaða um hvaða persónu Jónas
átti við, þótt veiðivörður mundi að sönnu passa
vel inn í landslag ljóðsins. Það skiptir heldur ekki
máli hver þetta er á blæjunni breiðu, hvort það er
jafnvel sálin sjálf, myndgerð, heldur það að orðið
heillar og að það á algjörlega við. Svo vill til að í
öðru eilífðarljóði (en orðið eilífð kemur fyrir í
upphafi beggja ljóðanna), sem er ort um það bil
ári á eftir Alsnjóa, kemur fyrir þessi samsetning:
... „hugur mín sjálfs í hjarta þoli vörðu“ (Á nýárs-
dag 1845). Hjarta-vörður allt að því afturgenginn
í þessum orðum, sem eru óljós eins og hjartavörð-
urinn sjálfur. En hljóta þó að tengjast hreinleika
hugans og hjartans. Enda fjalla bæði ljóðin, hvort
á sinn hátt, um það efni. Hvað getur verið hreinna
en hvítur snjórinn sem allt hylur? Og hreinleikinn
mun ríkja einn þegar dauðinn tekur við, sam-
kvæmt orðanna hljóðan: Dauðinn er hreinn og
hvítur snjór.
Við lestur Alsnjóa hvarflar hugurinn að dauð-
daga skáldsins, en frásagnir af aðdraganda hans
hafa varðveist. Erfitt er að hugsa sér hvernig
hægt væri að bregðast við dauðanum af meira
æðruleysi og karlmennsku en Jónas Hall-
grímsson gerði. Eftir að hafa fótbrotnað í stig-
anum heima hjá sér að kvöldi kom hann sér í
rúmið og beið til morguns með að ónáða fólk, því
hann taldi sig vita, eftir því sem hann sagði, að
hann gæti ekki lifað.
Þegar gert var að opnu beinbrotinu á spít-
alanum brá Jónas sér hvergi, heldur las í bók.
Hann var hress í tali dagana fyrir dauðann – fékk
að hafa ljós síðustu nóttina og las skemmtisögu. Sú
stilling hugans og rósemd sem ríkir í Alsnjóa fylgir
skáldinu alla leið. Einstaklingnum hrausta, sem er
undirbúinn undir það sem erfiðast er, samkvæmt
gamalli íslenskri sögu, „en það er að deyja“.
Alsnjóa
Eilífur snjór í augu mín
út og suður og vestur skín,
samur og samur inn og austur,
einstaklingur! vertu nú hraustur.
Dauðinn er hreinn og hvítur er snjór,
hjartavörðurinn gengur rór
og stendur sig á blæju breiðri,
býr þar nú undir jörð í heiðri.
Víst er þér, móðir! annt um oss;
aumingja jörð með þungan kross
ber sig það allt í ljósi lita,
lífið og dauðann, kulda’ og hita.
Jónas
og Jesús
Eftir Pétur Gunnarsson
peturgun@centrum.is
Með jafn eðlilegum hætti og HallgrímurPétursson ávarpar Jesú, á Jónas Hall-grímsson Guð að málvini. Og kannski
birtist aldarfarsmunurinn gleggst í því að á
meðan Hallgrímur baðar sig í blóði Krists, sólar
Jónas sig í ljósi alheimsaugans. Hallgrímur lifir
sig inn í píslargöngu Krists, en Jónas samsamar
sig sköpunarverkinu.
Sjálfsagt má rekja sálfræðilegar forsendur
fyrir þessu „kompaníi Jónasar við allífið“. Faðir
hans, séra Hallgrímur Þorsteinsson, var jú stað-
gengill Guðs í mannheimum og föðurmissirinn í
bernsku hefur eðlilega beint sjónum drengsins
til upphæða þar sem endurfundir föður og sonar
hafa orðið í miklu sólskini.
Ekki er laust við að lokalínur ljóðsins minni á
senuna frægu á Olíufjallinu þegar Jesús ákallar
föður sinn og biður sér griða: þó ekki sem ég vil,
heldur sem þú vilt (Matt 26:39). Samsömunin er
fullkomin, Jónas er sonur Guðs.
Á sumardagsmorguninn fyrsta 1842
Þökk sé þér, guð, fyrir þennan blund,
er þá eg um síðstu vetrarstund;
hann hressti mig, og huga minn
huggaði fyrir máttinn þinn.
Nú hefir sumarsólin skær
sofnaðan þínum fótum nær
vakið mig, svo að vakni þín
vegsemdin upp á tungu mín.
Höfundur, faðir alls, sem er
um alheimsgeiminn, hvar sem fer,
þú, sem að skapar ljós og líf,
landinu vertu sverð og hlíf;
myrkur og villu og lygalið
láttu nú ekki standa við,
sumarsins góða svo að vér
sannlega njótum rétt sem ber.
Vorblómin, sem þú vekur öll,
vonfögur, nú um dali og fjöll,
og hafblá alda og himinskin
hafa mig lengi átt að vin.
Leyfðu nú, drottinn, enn að una
eitt sumar mér við náttúruna;
kallirðu þá, eg glaður get
gengið til þín hið dimma fet.