Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.2007, Blaðsíða 12

Án titils Ragnar Kjartansson í sam-
ræðu við Jónas í verki sem sýnt var
á Jónasarsýningu í Ketilhúsinu Á
akureyri í haust.
Eftir Atla Heimi Sveinsson
ahs@centrum.is
É
g hitti nýlega Pál
Bergþórsson, hinn
aldna veðurfræðing
og ljóðaunnanda.
Páll sagði: Jónas
Hallgrímsson er
alltaf að batna.
Mér finnst æ meir til Jónasar
koma. Hann vinnur sífellt á við nánari
kynni. Það er galdur góðra bók-
mennta.
Ég var lengi vel feiminn við að
semja tónlist við ljóð Jónasar. Þau
eru svo fullkomin að engu þarf við að
bæta. Tónlist getur þá aðeins truflað
og ruglað.
Það var Bríet Héðinsdóttir, leik-
kona með meiru, sem fékk mig til að
semja Jónasarlögin.
Hún sýndi mér drög að leikverki,
sem hún kallaði Leggur og skel, fyrir
fámennan hóp flytjenda. Hugmynd
hennar var að verkið yrði flutt í skól-
um, til að kynna ungu fólki ljóð Jón-
asar. Sýningin skyldi vera ein
kennslustund að lengd.
„Og hafðu lögin einföld, Atli minn,
svo krakkarnir læri þau strax. Þú
getur þetta vel!“ sagði Bríet.
Um svipað leyti bað Hörður Ás-
kelsson, kantor Hallgrímskirkju, mig
að tónsetja kvæði Jónasar Festingin
víða, hrein og há, sem er þýðing á
kvæði enska skáldsins Josephs Add-
isons. Gott ef það varð ekki fyrsta
Jónasarlagið.
En um líkt leyti fór ég til Bríetar
með fyrstu lögin og mig minnir að
þau hafi verið Úr Hulduljóðum (Smá-
vinir fagrir, foldarskart …), Vorið
góða, grænt og hlýtt og Dalvísa (Fíf-
ilbrekka! Gróin grund!).
Ég ákvað að semja í „gömlum stíl“,
hafa lögin alþýðleg, einföld og róm-
antísk; einhvers staðar á milli Schu-
berts og Sigvalda Kaldalóns.
Reyndi að endurspegla hugblæ
ljóðanna í laglínunni.
Ég samdi fyrir píanó, hugsaði mér
að gera undirleik og hljóðfæraútsetn-
ingu síðar, hvað ég og gerði.
Bríeti leist prýðilega á lögin, en
hún var mjög músíkölsk og vel að sér
í tónlist. Hún hvatti mig til að semja
fleiri lög.
Ekki gekk vel að „markaðssetja“
hugmyndina. Alls konar stjórar vís-
uðu okkur kurteislega á bug; höfðu
pottþéttar afsakanir á reiðum hönd-
um, sögðu okkur að koma síðar, í
haust eða á næsta ári.
Vildu, sem sagt, lítið hafa með okk-
ur að gera.
Á næstu árum bættust fleiri lög í
safnið. Sumt var eins konar vinaspeg-
ill: ég sendi stundum vinum mínum
og ættingjum lítið lag á góðri stund.
En ekkert varð af leiksýningunni.
Og svo lést Bríet, langt um aldur
fram.
Einhvern veginn komst Sigurður
Ingvi Snorrason klarinettsnillingur,
gamall vinur minn, að þessari laga-
smíð. Sigurður vildi fá Jónasarlögin
útsett fyrir klarinett, fiðlu, píanó og
kontrabassa, og var þá komin „die
Wiener Besetzung“; algeng hljóð-
færasamsetning þar, á betri kaffi-
húsum í denntíð.
Ég brá mér, að haustlagi, vestur í
Flatey, ásamt Auðuni syni mínum,
sem þá var að lesa undir háskólapróf.
Við dvöldum tveir einir í húsi afa
míns og ömmu í rúma viku; hann við
lestur stjórnmálafræðigreina og ég
við útsetningar og raddskriftir.
Jónasarlögin voru frumflutt á sum-
arkvöldi árið 1996 í Skarðskirkju í
Landsveit við hjarta landsins okkar.
Þar var leikið af mikilli list: Sigurður
á klarinettinn, Sigurlaug Eðvalds-
dóttir á fiðlu, Anna Guðný
Guðmundsdóttir á píanó og Hávarður
Tryggvason á kontrabassa. Og svo
söng Signý Sæmundsdóttir ynd-
islega. Hún flutti þessi litlu lög (radd-
sviðið fer tæpast yfir áttund) tilgerð-
arlaust, með einstakri hlýju í röddinni
og einlægni hjartans, sem sló fegurð-
arbjarma á háa og tæra sópranrödd
hennar. Túlkun hennar hefur mótað
allan flutning þessara laga síðan.
Á næstu árum voru lögin víða flutt,
og var Halldór Blöndal, gamall vinur
minn, þar haukur í horni. Halldór er
mikill aðdáandi Jónasar og kunn-
áttumaður á skáldskap hans. Heldur
því raunar fram að Jónas yrki á
„norðlensku“ og „eyfirsku“! Lögin
voru m.a. flutt í Bakkakirkju í Öxna-
dal, en þar fæddist Jónas.
Lögin voru hljóðrituð; Mál og
menning gaf út geisladisk sem fyrir
löngu er uppseldur. Svo mun einnig
vera með nótnaheftin sem líka birtust
hjá Máli og menningu, annað fyrir
söngrödd með píanóundirleik, og hitt
fyrir byrjendur með smáar hendur.
Margir urðu til þess að flytja þessi
lög í ýmsum búningi, Hamrahlíðar-
kórinn og fyrir kóramót 500 norræn-
na barna settum við Marteinn H.
Friðriksson dómorganisti út nokkur
laganna fyrir barnakór með sinfóníu-
hljómsveit.
Og þá er fátt eitt upp talið.
Nú hefur verið gerð önnur hljóð-
ritun að nokkru með nýjum liðs-
mönnum. Sigrún Eðvaldsdóttir kons-
ertmeistari leikur á fiðluna og tveir
söngvarar skipta á milli sín lögunum,
Hulda Björk Garðarsdóttir og Eyjólf-
ur Eyjólfsson.
Og nokkur ný lög hafa bæst við í
safnið – eftirhreytur af ýmsu tilefni,
svo nú eru lögin 26 að tölu.
Í bæklingi fyrsta geisladisksins rit-
aði ég nokkur orð um Jónas. Þar er
meðal annars þetta að finna:
… Hann (Jónas) er hinn íslenski
Púskín, Heine og Robert Burns í
einni persónu. Hann er merkasta
ljóðskáld okkar á 19. öld og einn
merkasti höfundurinn í íslenskum
bókmenntum gjörvöllum. Hann jafn-
ast á við skáldið Egil Skallagrímsson
á 10. öld, Snorra Sturluson á 13. öld,
Hallgrím Pétursson á 17. öld og Hall-
dór Laxness á þeirri tuttugustu.
Jónas hafði áhrif á öll íslensk ljóð-
skáld sem á eftir honum komu og hef-
ur enn mikil áhrif. Hann yrkir á al-
þýðlegu máli sveitamanna á 19. öld
sem er einhver sú fegursta íslenska
sem um getur. Hann er einna vinsæl-
astur allra íslenskra skálda. Kvæði
hans eru meðal þess fyrsta sem ís-
lensk æska lærir af skáldskap og
hann höfðar jafnt til barna sem full-
orðinna.
Hann er helsti boðberi rómantísku
stefnunnar í íslenskum bókmenntum
og jafnframt frumkvöðull málhreins-
unarstefnunnar.
Hann stundaði nám í Bessastaða-
skóla hjá Sveinbirni Egilssyni rektor,
skáldinu sem þýddi Hómerskviður á
gullaldarmál og hóf forna bragar-
hætti Eddunnar til vegs og virðingar
á ný.
Jónas hleypti nýjum straumum frá
Evrópu samtímans inn í íslenskar
bókmenntir, auk þess sem hann
hreinsaði og endurlífgaði forna brag-
arhætti og lagaði þá að rómantískri
hugsun.
Heinrich Heine var uppáhalds-
skáld Jónasar. Hann þýddi og stað-
færði kvæði Heines svo vel að Íslend-
ingar telja þau íslenskan skáldskap.
Mörg íslensk skáld hafa seinna reynt
að þýða Heine en engum tekist eins
vel og Jónasi. Hann mótaðist þannig
af tveimur meginstraumum: íslensk-
um fornbókmenntum og rómantík
samtímans.
Jónas var náttúruvísindamaður og
skáld og dvaldi löngum í Kaup-
mannahöfn við nám og störf. Þar var
hann evrópskur menntamaður, sálu-
félagi Goethes og Schillers, en jafn-
framt var hann alltaf norðlenskur
sveitapiltur. Hann var glöggskyggn á
samtímabókmenntir og var með þeim
fyrstu sem þýddu og staðfærðu verk
H.C. Andersens.
Jónas sá Ísland úr fjarlægð en hún
skerpti sýn hans á íslensk sérkenni
og efldi þjóðernisvitund hans. Hann
barðist á móti lágkúru og stöðnun í ís-
lenskum bókmenntum og ritaði hár-
beitta ádeilugrein sem enn er um-
deild. Og upphaf íslenskrar sjálf-
stæðisbaráttu, sem náði hámarki með
stofnun íslensks lýðveldis á Þingvöll-
um árið 1944, er að finna í ættjarðar-
og hvatningarkvæðum hans.
Kvæði Jónasar eru einföld en þau
leyna á sér og eru gerð af mikilli
kunnáttu og óbrigðulum smekk. Þau
eru einlæg, elskuleg, tregablandin en
væmnislaus. Jónas var óvanalegur
rómantíker því tími hans er sól-
bjartur dagur fremur en dimm nótt
og einnig er hann mjög jarðbundinn.
Það er nær ómögulegt að skilgreina
hann eða flokka.
Jónas einn hefur verið kallaður
„listaskáldið góða“ af samlöndum sín-
um. Það er erfitt að þýða ljóð hans á
önnur mál, líklega ógerlegt, og senni-
lega fá aðeins Íslendingar notið
snilldar hans til fulls. Verk hans eru
tímalaus, þau tengja aldirnar. Hann
er samtímamaður okkar allra eins og
aðrir miklir listamenn.
Um Jónasarlögin
„Ég var lengi vel feiminn við að
semja tónlist við ljóð Jónasar. Þau
eru svo fullkomin að engu þarf við
að bæta. Tónlist getur þá aðeins
truflað og ruglað,“ segir grein-
arhöfundur sem segir hér frá glímu
sinni við að semja tónlist við ljóð
Jónasar Hallgrímssonar.
»Ég ákvað að semja í
„gömlum stíl“, hafa
lögin alþýðleg, einföld
og rómantísk; einhvers
staðar á milli Schuberts
og Sigvalda Kaldalóns.
Höfundur er tónskáld.
12 LAUGARDAGUR 17. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók| Jónas 200 ára
Kaupmannahöfn samþykkir tillögu
Jónasar um að ráðast í viðamikla Ís-
landslýsingu. Jónasi falið ásamt öðr-
um að undirbúa verkið.
Jónas sækir um prestsembætti í
Reykholti í Borgarfirði, en fær ekki.
Vísindagreinar eftir Jónas birtast í
Naturhistorisk Tidskrift, m.a. greinar
um íslenska útselinn, norðurljós og
Geysi og Strokk.
1839 16. janúar hylla Ís-lendingar í Kaup-
mannahöfn franska vísindamanninn
Paul Gaimard, að lokinni frægðarför
hans um Ísland. Jónas er beðinn að
yrkja til Gaimards og kvæði hans, Þú
stóðst á tindi Heklu hám, er flutt í
veislunni og prentað sérstaklega.
Hinn 26. apríl er haldin kveðjuveisla
til heiðurs séra Þorgeiri Guðmunds-
syni og yrkir Jónas þrjú kvæði fyrir
hana sem öll eru sérprentuð: Nú er
vetur úr bæ, Íslands minni (Þið þekkið
fold með blíðri brá) og Borðsálm.
Um sumarið heldur Jónas til Ís-
lands til rannsókna ásamt tveimur
dönskum náttúrufræðingum, vini
sínum Japetusi Steenstrup og J.C.
Schythe. Verkefni þeirra var einkum
að rannsaka hagnýt jarðefni, ekki
síst brennisteinsvinnslu við Mývatn.
Að auki var Jónas að undirbúa Ís-
landslýsinguna.
Á leiðinni yfir Nýjabæjarfjall úr
Austurdal í Skagafirði ofan í Eyjafjörð
ofkælist Jónas hastarlega og er rúm-
fastur eftir það þrjár vikur á Steins-
stöðum, og eftir það nánast allan
veturinn í Reykjavík. Þarna liggja ræt-
ur þess lungnameins sem plagar
hann allar götur síðan.
1840 Tillaga Jónasar umað Bókmenntafélagið
beiti sér fyrir því að veðurbækur séu
haldnar víðsvegar um landið er sam-
þykkt.
Um sumarið halda Jónas og Jape-
tus Steenstrup í mikla rannsókn-
arferð um landið vestanvert og snúa
ekki aftur til Reykjavíkur fyrr en í
september. Þeir komast lengst í
Rekavík bak Látur. Steenstrup held-
ur utan um haustið en Jónas fer þá
austur í Árnessýslu að rannsaka
jarðmyndanir.
Jónas sækir um Hólmaprestakall í
Reyðarfirði, en fær ekki.
Kvæðið Gunnarshólmi birtist í
Fjölni og hann yrkir Alþing hið nýja.
1841 Jónas dvelur íReykjavík og fæst við
rannsóknir á fiskum og fuglum og
safnar auk þess steinum og nátt-
úrugripum.
Jónas sækir um Breiðabólstað á
Skógarströnd, en fær ekki.
Grefur upp forn búðastæði við
Þingnes í Elliðavatni.
Heldur um sumarið enn í rann-
sóknarferðir, m.a. um Þingvalla-
svæðið og yrkir þá kvæðið Fjallið
Skjaldbreiður, eftir að hafa orðið við-
skila við förunauta og orðið að liggja
úti.
Yrkir m.a. fjögur stórmerkileg erfi-
kvæði eftir kunningja sína og vini;
Tómas Sæmundsson (Dáinn, horfinn
– harmafregn …), Bjarna Thor-
arensen (Skjótt hefur sól brugðið
sumri …), Stefán Pálsson (Hvað er
skammlífi? …) og Þorstein Helgason
(Hvarmaskúrir harmurinn sári …).
Eftir Kristján B. Jónasson
kbjonasson@gmail.com
É
g hef aldrei rekist á
Íslending sem ekki
þekkir Jónas Hall-
grímsson. Þótt ekki
rifjist upp kvæði
veit viðkomandi
samt að Jónas var skáld.
Jónas à la Bohéme
En ég hef heldur aldrei rekist á Ís-
lending sem veit ekki að saga Jón-
asar er örlagasaga. Dularfullt og
spegilslétt fjallavatn bak mik-
ilúðlegum tindum hrifsar til sín föð-
urinn þegar skáldið er barnungt.
Skáldið fetar erfiða slóð í skugga
föðurmissis og nærist á metnaði fá-
tækrar móður, berst til mennta.
Hann er frelsisunnandi, lífs-
nautnamaður, skáldmæltur og ör.
Hann hefði getað fetað settlega stigu
en kýs sér annan veg. Í samræmi við
rökfræði borgaralegra skáldsagna
úr samtíð hans er viðgangur hans í
veröldinni þar með ráðinn. Í hinu
melódramatíska úniversi verður sá
sem snýr baki við regluverki borg-
araskaparins ógæfu sinni og innri
djöflum að bráð. Hann hlýtur að falla
í valinn, helsjúkur, langdrukkinn og
uppétinn af fransós. Dauðann ber að
í ísköldu kvistherbergi í borg þar
sem tötrum vafðir fátæklingar vafra
um göturnar og berjast um brauð-
mola við rotturnar innan um fætur
vellauðugra dándimanna sem hreyta
í þá spesíu eða ónotum, allt eftir því
hvernig kúrsinn stendur á börsinum.
Einu reytur skáldsins eru frakki á
slitnum snaga og pappírar á borði
þar sem hálfskrifað höfuðkvæði bíð-
ur þess að skáldið rísi kaldsveitt af
beðnum og skipi sorgmæddum, trú-
föstum félaga sínum, sem einn vakir
þegar aðrir sofa, að pára síðustu
hendinguna. Endurminning um einu
hreinu ástina kvelur hann. Þá sem
hann hlaut að skiljast við því hún var
ætluð öðrum og virðulegri kosti. „En
anda sem unnast, fær aldregi ei-
lífð …“ Síðan deyr hann. Hann týn-
ist í ómerktri gröf, fjarri föðurlandi
og vinum. Það eina sem lifir eru
kvæðin. Örlagagusturinn stendur af
þeim. Og við klárum lögfræðina til
þess að það fari nú ekki eins fyrir
okkur.
Gangsterinn Jónas
Ef ímynd Jónasar er tindaröð á
Tröllaskaga gnæfir melódramatíska
strýtan þar hæst. Glæsileg uppbygg-
ing ógæfunnar stendur styrk þrátt
fyrir að rannsóknir, útgáfur og heil
ævisaga hafi sundurgreint jafnt
banamein skáldsins sem hlutdeild
hans í vísindarannsóknum 19. aldar.
Yfirveguð ímynd af 19. aldar skáldi
sem endurnýjaði ljóðmál íslenskrar
bókmenntahefðar og reyndi en mis-
tókst að marka spor í vísindasöguna
hefur ekki orðið ofan á. Þegar rætt
er um Jónas verður flestum það enn
á orði að hann hafi í sínum merkilegu
rannsóknarferðum um landið verið
meira og minna fullur, og þetta sagt
með vorkunn og aðdáun í senn, enda
hlýtur að vera hæsta stig sælunnar
að fá að velta um á traustum klár
kengfullur í boði danskra vís-
indastofnana. Renna sér svo til
Kaupmannahafnar að hausti „með
allt niðrum sig“ til að komast aftur
upp á hanabjálkann, svangur og um-
komulaus með þrá í brjósti eftir sól-
ardögum sumarsins og ástinni sem
aldrei varð höndluð. Í þessari drama-
mynd er Kaupmannahöfn eins og
leikmyndin úr Davíð Kopperfield.
Þar má líta skítug stræti þar sem
hórur og vasaþjófar, barnaræningjar
og gráðugir svikahundar keppast um
að krækja brauðmolana af borðum
hinna ríku og voldugu. Í þessum
heimi komast menn hins vegar ekki í
álnir nema með ómennskri óbilgirni.
Góða fólkið er ríkt og voldugt frá
fæðingu og ber í sér erfðaefni göf-
ugmennskunnar. Því geta Íslend-
ingar rasað yfir gráðugu Danahyski
Svarti Jónas
„Hann er í senn gangster og krútt,“
segir greinarhöfundur um Jónas
Hallgrímsson. Hann veltir fyrir sér
ímynd skáldsins.