Lesbók Morgunblaðsins - 15.12.2007, Blaðsíða 16

16 LAUGARDAGUR 15. DESEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Sigtrygg Magnason
naiv@internet.is
V
igdís Grímsdóttir býr í
Hlíðunum ekkert allt-
of langt frá svæðinu
sem Múlakampur reis
upp úr jörðinni um
miðja síðustu öld og
frelsaði fátæka bæjarbúa með því að
koma þeim í annars konar helsi, ann-
ars konar fátæktarbönd þar sem for-
dómar léku stórt hlutverk. Upp úr
jarðvegi fátæktarinnar í Reykjavík
spratt Bíbí Ólafsdóttir, en Vigdís rit-
ar sögu hennar í bókinni Bíbí sem
hefur fengið góðar móttökur lesenda
og er meðal annars tilnefnd til Ís-
lensku bókmenntaverðlaunanna.
Þetta er einlæg saga og æðrulaus.
Rödd sögumannsins Bíbíar dregur
mann með tærleika sínum inn í heim
sem er svo fjarri nútímanum en samt
svo nærri. Svo nærri. Á tímum sem
maður les um grimmdina í Breiðuvík-
um þessa lands sér maður í sögu Bíbí-
ar Ólafsdóttur grimmdina í daglegu
lífi, grimmdina í samfélaginu,
grimmdina á heimilunum.
Vigdís kynntist Bíbí fyrst þegar
hún og Þorleifur Friðriksson gerðu
þætti um Sögumenn fyrir Rás 1. Bíbí
var einn viðmælendanna. Á þessum
tíma var Vigdís að skrifa aðra bók,
aðra ævisögu. „Þegar ég talaði við
Bíbí fannst mér ég vera stödd í vit-
lausri ævisögu, ég yrði að skrifa um
líf hennar,“ segir Vigdís þar sem við
sitjum í eldhúsinu hennar í Hlíð-
unum. Það er kaffi í bollunum,
fjallagrasaópal á borðinu. „Hún er
sögumaður af guðs náð, hún Bíbí,“
segir sögumaðurinn. „Hún er einstök
manneskja. Ég hafði gengið á eftir
henni og þegar hún samþykkti þá
sagði hún allt og dró ekkert undan.
Ég þurfti að kunna að stoppa, láta
lesandann um framhaldið.“
Sagan er sögð í fyrstu persónu, það
er Bíbí sem talar. Í gegnum frásögn
hennar upplifir maður sérstaka
sjálfsmynd konu sem fyrirgefur,
konu sem hlífir engum af því hún er
full af væntumþykju. „Ég held að fáir
sem hafa verið misnotaðir geti nokk-
urn tíma fyrirgefið það og maður
spyr sig hvort það sé á valdi þeirra að
fyrirgefa. En Bíbí hefur fyrirgefið,
hún er æðrulaus og skemmtileg og
getur fyrirgefið heil ósköp og hefur
gert það. Í sögunni koma fyrir per-
sónur sem gætu orðið reiðar en þetta
eru allt vinir hennar. Allt vinir hennar
sem leita til hennar enn í dag.“
Myndirnar sem sögumaðurinn
dregur upp eru sterkar í einfaldleika
sínum. Án þess að dæma er brugðið
upp myndum af drápstilraunum, bar-
smíðum, grimmd. Án þess að dæma.
„Bíbí dæmir ekki. Ef ég hefði verið að
skrifa skáldsögu þá hefði þetta orðið
melódramatískara,“ segir Vigdís,
„Bíbí er ekki manneskja sem fjarg-
viðrast um hlutina, hversu alvarlegir
sem þeir eru. Færri orð um stór mál
eru alltaf áhrifameiri.“
„Bíbí er bara í fyrstu persónu“
Vigdís og Bíbí töluðu saman, Vigdís
tók það upp á segulband, settist síðan
niður og sló inn hvert einasta orð, eitt
þúsund síður af Bíbí Ólafsdóttur.
„Það fór dálítill tími í að finna frá-
sagnaraðferðina,“ segir Vigdís. „Ég
velti því fyrir mér hvort ég ætti að
segja söguna í þriðju persónu, en Bíbí
er bara í fyrstu persónu. Ég var svo-
lítið hrædd um að sagan líktist því
sem ég hef skrifað en Bíbí hefur sinn
sérstaka tón og vinir hennar sem hafa
lesið bókina þekkja Bíbí: þarna er
hún lifandi komin, kjafturinn á henni
og dillandi lífssýnin.“
Maður trúir því varla að hún sé til,
segi ég. „Nei. Nei, ég myndi varla
trúa því nema fyrir það að við tölum
saman á hverjum degi,“ segir Vigdís
Heillandi hlutverk skrásetjarans
Bíbí Ólafsdóttir er miðill og það var
það sem rak Þorleif og Vigdísi til
hennar í sögumannaleitinni 2006. Það
var þó ekki sá hluti lífs hennar sem
vakti forvitni Vigdísar. „Það var sag-
an um mömmu hennar og systkini
hennar og mennina hennar sem æpti
á mig: lífssaga Bíbíar Ólafsdóttur
sem er lituð af sambandi hennar við
móður sína sem er alltaf með henni.
Mig langar að skrifa margar bæk-
ur á þessum nótum, á svipaðan hátt
og John Galsworthy gerir í Forsyte
Sagas þar sem hann fylgir eftir heilu
ættunum, mann fram af manni. Mér
finnst gaman að vera skrásetjari; það
reynir ekki minna á höfundinn en að
búa til, eða þykjast búa til skáldsögur.
Ég hefði aldrei getað skrifað sann-
anabók þótt ég hefði auðveldlega get-
að tínt til karla sem eiga fyriræki og
allskonar fólk úr öllum áttum sem
hefur leitað til Bíbíar og fengið hjálp.
En þetta er ekki þannig bók og átti
ekki að vera það. Hún er bók um fólk,
gleymt fólk á gleymdum tíma. Við
höfum ekki alltaf haft það svona gott.
Við erum öll úr Múlakampi og mold-
arkofum. Við erum öll sauðaþjófar og
ef ég hef einhverjar skyldur sem rit-
höfundur þá er það að halda því til
haga hver við erum og hvaðan við
komum.“
Þér þykir hlutverk skrásetjarans
heillandi, segi ég. „Já,“ segir Vigdís,
„Það er góður skóli að vera ekki alltaf
með eigin rödd, það er góður skóli að
setja sig í spor annarra og draga egó-
ið sitt litla aðeins til baka, af því að
það er ekkert merkilegt. Ég hef alltaf
verið rosalega forvitin um fólk og ég
held að það hafi drifið mig áfram við
að skrifa. Og hversvegna ekki að
ganga leiðina á enda og hitta mann-
eskjuna og skrifa um það sem hún
hefur að segja. Það hlaut að gerast.“
„Þetta er ekki geðklofið líf“
Egóið er voðalegt, segi ég og Vigdís
tekur undir: „Það er það voðalegasta.
Yfirborðsmennskan eltir allt fólk,
mig ekki síður en aðra. Það hlýtur að
vera takmark allra að hafa lítið egó af
því stór egó eru hættuleg. Þess vegna
er það góður skóli fyrir höfunda að
skrásetja. Þá þurfa þeir ekki alltaf að
koma sínu að. Þetta er góð svipa á
egóið.“
Þar sem ég sit þarna við borðið hjá
Vigdísi er einkennilegt til þess að
hugsa að fyrir nokkrum mánuðum
var hún við dauðans dyr. Hún upplifði
augnablik sem fáir upplifa og sumir
trúa ekki á; hún upplifði það að horfa
niður á sjálfa sig liggjandi í sjúkra-
rúmi nær dána úr heilahimnubólgu.
En Vigdís sneri aftur. „Hafi ég ein-
hvern tíma haldið að Bíbí væri platari
sannfærðist ég um hið gagnstæða í
veikindum mínum,“ segir Vigdís.
Kynni hennar af Bíbí og dauða-
reynsla breyttu egói Vigdísar Gríms-
dóttur. „Já, ég held það,“ segir hún,
„ég áttaði mig á að ég er ekki miðja
alheimsins, ég er ekki það sem heim-
urinn snýst um einsog við höldum svo
alltof mörg. Í veikindum mínum átt-
aði ég mig á því að lífið er fyrst og
síðast fallegt. Það þýðir ekkert að
hanga í smáatriðunum og halda að
maður skipti sjálfur svo miklu máli.
Þetta snýst allt um stóru heildina,
ekki bara jörðina heldur himininn
líka.“
En hvað verður um höfundinn þeg-
ar egóið hans er í hvíld? spyr ég og
Vigdís svarar: „Hann nýtur sín til
fulls, er í stórgróða, allavega sá höf-
undur sem ég þekki.“
Hvernig lýsir það sér? „Hafi ég
einhvern tíma verið áttavillt sem ég
hef örugglega verið einhvern tíma í
lífinu þá kom þessi bók og þessi lífs-
reynsla mér á staðinn þar sem ég
ætla að vera; þangað sem ég mun
horfa frá, þaðan sem ég mun hverfa.
Ég er í miklum gróða sem höfundur
og manneskja og þetta tvennt verður
ekki aðskilið. Þetta er ekki geðklofið
líf. Engin bók hefur gefið mér jafn
mikið og sagan af Bíbí. Ég er þakklát
almættinu fyrir að vera á lífi og sitja
hérna á móti þér, þakklát fyrir að
geta gert það sem mig langar til og
þakklát Bíbí fyrir að hafa slysast til
að segja já að lokum.“
Þú trúir því að þú sætir ekki hér ef
þú hefðir ekki kynnst Bíbí? „Já. Ég
trúi því ekki bara, ég veit það.“
Manngildisklisjurnar
Ég viðurkenni fyrir Vigdísi að ég sé
svolítið upptekinn af þessu með egóið.
Hvernig birtist þetta hjá Vigdísi
Grímsdóttur, spyr ég hana, þetta með
egóið? „Því meira sem maður hugsar
um sjálfan sig því minni er maður.
Það er svo óþægilegt að halda að
heimurinn snúist um hver maður sé
eða sé ekki, hver fái þessi verðlaun
eða hin. Ég hef stundum haldið það og
skammast mín ekki fyrir það. En lífið
snýst ekki um mig og mína bók eða
mitt fyrirtæki, minn bát, minn fisk.
Haldi maður það er samhengið rangt.
Við erum svo mörg og svo oft í vit-
lausu samhengi. Í gamla daga var allt-
af spurt hvort maður væri með stúd-
entspróf og við festumst auðveldlega í
slíkum manngildisklisjum. Ég var
einu sinni með manni sem var smiður,
það er dálítið langt síðan, og þá spurði
mig kona hvernig ég gæti verið með
iðnaðarmanni. Ég skildi hana ekki og
spurði hana hvað hún meinti. Hún
sagði: Þú sem ert búin að klára þitt
kennaranám, hvernig geturðu verið
með iðnaðarmanni? Hvílíkar villi-
götur; ástin spyr ekki um próf og ekki
um stétt og takmarkið hlýtur að vera
að við losum allar heftandi viðjar
hinnar heimskulegu lífssýnar.“
Litli prinsinn hefur alltaf rétt fyrir
sér, segi ég. „Já,“ segir Vigdís og það
er orðið dimmt úti.
Enginn grátur lengur
Vigdís hefur tekið þátt í mörgum
bókaflóðum og hún segir að þetta flóð
sé öðruvísi fyrir sig. „Ég tek þetta
ekki hátíðlega. Það er gott að gengur
vel, það er alltaf gott, en þótt það
gerði það ekki þá myndi ég aldrei sjá
eftir því að hafa skrifað þessa bók. Í
gamla daga hugsaði ég stundum um
það eftir að bækurnar mínar komu út
hvort ég hefði ekki átt að skrifa þessa
bókina eða hina; ég var hrædd við
upphringingar og skammir, var lítil í
mér og fór jafnvel að skæla þegar
verst lét. Það er gaman þegar vel
gengur en það væri ekki svo mikið at-
riði þótt það gerði það ekki. Í eðli sínu
gengur alltaf vel. Erindið er að segja
frá því sem skiptir máli. Og hvort sem
fólk hrósar eða lastar þá er það í
sjálfu sér árangur.“
„Lífið er fyrst og síðast fallegt“
Morgunblaðið/Kristinn
Vigdís Grímsdóttir „Það hlýtur að vera takmark allra að hafa lítið egó af því stór egó eru hættuleg. Þess vegna er það góður skóli fyrir höfunda að skrá-
setja. Þá þurfa þeir ekki alltaf að koma sínu að. Þetta er góð svipa á egóið,“ segir Vigdís.
„Hafi ég einhvern tíma haldið að
Bíbí væri platari sannfærðist ég um
hið gagnstæða í veikindum mín-
um,“ segir Vigdís Grímsdóttir. Bók
hennar um Bíbí Ólafsdóttur nýtur
mikillar athygli þessa dagana en
hér er tilurð bókarinnar skoðuð
með höfundi.
Höfundur er rithöfundur.
»Hún er einstök mann-
eskja. Ég hafði geng-
ið á eftir henni og þegar
hún samþykkti þá sagði
hún allt og dró ekkert
undan. Ég þurfti að
kunna að stoppa, láta les-
andann um framhaldið.
Baráttusaga
Margrét J. Benedictsson
helgaði líf sitt
jafnréttisbáráttu kvenna.
Saga hennar má ekki
gleymast.
holar@simnet.is