Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.2008, Síða 2

2 LAUGARDAGUR 10. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Rósu Björk Brynjólfsdóttur
frettakonan@hotmail.com
!
Hér í Frakklandi er rótgróin hefð
fyrir því að almúginn ryðjist út á
götur og láti í sér heyra og standi
fyrir hverskyns mótmælum. Í fyll-
ingu tímans hefur nærvera fjöl-
miðla orðið að lífsnauðsynlegum
hluta mótmælaaðgerða. Mótmæli
án fjölmiðla á svæðinu eru mis-
heppnuð, líkt og annars staðar í veröldinni.
Mótmæli níu starfsmanna á fína kaffihús-
inu Café Jappe í dýrasta hverfi Par-
ísarborgar vöktu til að mynda óskipta at-
hygli fjölmiðla um daginn. Mennirnir hafa
unnið í mörg ár í eldhúsinu að skera, skræla
eða sjóða ofan í fólk sem þénar mán-
aðarlaun þeirra á dag. Starfsmennirnir eru
frá Malí og ástæðan fyrir því að þeir lögðu
niður skrælarann og fóru í setuverkfall
frammi í sal er sú að þeir voru komnir með
nóg af því að vera réttindalausir án pappíra
sem er í verkahring vinnuveitandans að út-
vega.
Fastakúnni á Café Jappe er maður sem
gengið hefur hart fram gegn ólöglegum
innflytjendum. Hann heitir Nicolas Sar-
kozy. Soldið kaldhæðnislegt að á meðan
hann fyrirskipaði lögreglu að draga börn
ólöglegra innflytjenda út úr miðju skóla-
haldi sat hann og át salat sem réttindalaus
innflytjandi skar ofan í hann.
En setuverkfallið – eða nærvera fjölmiðla
– hafði þau áhrif að umræðan um ábyrgð
vinnuveitenda er komin inn í hnausþykkan
lagabálk um réttindi innflytjenda. Já, það
er kúnst að ná fram breytingum með and-
ófi. Og það er kúnst að koma til móts við
mótmælendur.
Þessa dagana eru 40 ár frá hinum eft-
irminnilega maí ’68 og Frakkar mjög upp-
teknir af þessum tímamótum. Margir velta
því fyrir sér hvers vegna franskt samfélag
fór á hvolf þessa vormánuði, hver sé raun-
veruleg hetja maí ’68 og hverju maí ’68
áorkaði eða breytti. Fólk rifjar upp and-
rúmsloftið þetta ótrúlega vor þegar það var
ungt og fannst það tilheyra einhverju alveg
sérstöku þegar skundað var af stað í næstu
göngu.
Maí ’68 varð ekki til upp úr þurru. Stöðn-
uðu andrúmslofti eftirstríðsáranna var um-
turnað, leiðinn var skoraður á hólm og
sömuleiðis De Gaulle, stríðshetjan ósnert-
anlega. Alsírstríðinu lauk nokkrum árum
fyrr og nýlenduveldi Frakka að líða undir
lok. Svo var það stríðið í Víetnam og vorið í
Prag.
En fyrir mig, sem var ekki fædd þennan
maímánuð, virkar þetta samt oft sem nos-
talgía horfinna unglingsára. Er ekki hluti af
æskunni að standa uppi í hárinu á ríkjandi
hefðum og gildum yfirboðaranna á hverjum
tíma? Kannski, en mótmælin í Frakklandi í
maí ’68 voru ekki einskorðuð við háskóla-
nemendur. Þjóðfélagið allt var undirlagt og
óstarfhæft og þennan maímánuð fóru fram
fjölmennustu allsherjarverkföll í Evrópu
fyrr eða síðar og stóðu fram í júní.
Auðvitað var vorið ’68 stórmerkilegt.
Minningunni um maí ’68 er líka haldið hátt
á lofti í samfélagi þar sem byltingar hafa
kollvarpað ríkjandi þjóðfélagsskipan og
komið á nýjum stjórnarfarshugmyndum.
Fyrir um ári reyndi áðurnefndur Nicolas að
gera lítið úr þessu afdrífaríka vori og gaf
opinbert frat í maí ’68. Það var hans leið til
að afvopna vinstra liðið enda mátti heyra
harmakvein og hneykslan þaðan af bæ og
ummælunum jafnað við argasta guðlast.
En þó að maí ’68 hafi ekki umbylt þjóð-
félagsskipan verður ekki tekið aftur að maí
’68 var að sönnu stór hluti af menning-
arbyltingu eftirstríðsáranna þar sem æskan
varð að marktækum samfélagshópi, stétta-
skiptingu var umbylt og hreyfingar frið-
arsinna, umhverfisverndarsinna og fem-
inísta festu rætur ásamt breyttum
hugmyndum um tjáningu, frelsi, siðferði og
kynfrelsi með viðurkenndara frjálslyndi í
ástum. Auðvitað var blússandi stemning og
adrenalínflæði. Vor í lofti og allt hægt í líf-
inu. Og hver hefur sinn málstað að verja.
Allt bara spurning um aðferðir.
Listin að
mótmæla
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
Í
pistli sem ég skrifaði í síðasta mánuði
ræddi ég það sérkennilega misræmi
sem merkja má á milli sáttar vísinda-
samfélagsins um orsakir og afleið-
ingar loftslagsbreytinga og frétta-
flutnings vestrænna fjölmiðla, þar
sem allt önnur mynd birtist af umræðunni. Með
reglulegu millibili berast okkur fregnir af því í
dagblöðum og öðrum miðlum að nýjar rann-
sóknir kollvarpi ríkjandi hugmyndum í lofts-
lagsrannsóknum. Okkur er sagt að vísindalega
sáttin sé orðum aukin, hún sé einungis kenning
eða grófar ýkjur sem hampað sé af umhverfis-
verndarhreyfingum. Á meðan er ógjörlegt fyrir
almenning að átta sig á hinu sanna í málunum.
Misræmið kemur berlega í ljós séu bornar
saman tvær ólíkar rannsóknir, önnur var unnin
af Naomi Oreskes og birtist í tímaritinu Science
2004 og hin af M.T. og J.M. Boykoff og birtist í
Global Environmental Change sama ár. Ore-
skes skoðaði 928 ritrýndar vísindagreinar og
komst að þeirri niðurstöðu að 75% greinanna
staðfestu beint eða óbeint ráðandi hugmyndir
um hlýnun jarðar, á meðan engin þeirra gagn-
rýni hana. Grein M.T. og J.M. Boykoff, „Jafn-
vægi sem hlutdrægni: Hnattræn hlýnun og virt-
ustu dagblöð Bandaríkjanna“ („Balance as bias:
global warming and the US prestige press“),
fjallar aftur á móti um 636 greinar sem birtust í
fjórum virtustu dagblöðum Bandaríkjanna á ár-
unum 1988 til 2002, en 53% þessara greina birtu
bæði „sjónarmiðin“, með og á móti ráðandi hug-
myndum vísindasamfélagsins. Höfundarnir úti-
lokuðu alla leiðara, pistla, bréf til ritstjóra, rit-
dóma – allt sem kalla mátti „skoðun“ og gat því
ekki talist til frétta um loftslagsvísindi. Niður-
staða rannsóknarinnar var sú að virtustu dag-
blöð Bandaríkjanna hefðu brugðist í fréttaflutn-
ingi sínum og ástæðurnar mátti rekja til þeirrar
hneigðar blaðamanna að sýna „jafnvægi“ í
fréttaflutningi sínum.
Rannsóknarspurning M.T. og J.M. Boykoff
var þegin að láni frá bandaríska rannsókn-
arblaðamanninum og Pulitzer-verðlaunahaf-
anum Ross Gelbspan sem segir í bók sinni The
Heat is On (1997) aðalvandann í fréttaflutningi
af loftslagsrannsóknum liggja í uppeldi blaða-
manna sem hefur verið kennt að sýna sanngirni
með því að birta jafnan rök með og á móti í póli-
tískum og samfélagslegum hitamálum. Þessi
aðferðafræði getur skapað vandamál þegar
kemur að vísindalegri umræðu vegna þess að þá
„getur hugmyndafræði dulbúin sem vísindi
spillt umræðunni“. Gelbspan dregur fram fjölda
skjalfestra dæma um það hvernig þrýstihópar
úr orkuiðnaðinum hafa stýrt fréttaflutningi af
loftslagsvísindum á óheillavænlegan hátt og í
nýjustu bók sinni, Boiling Point (2004), segir
hann vandann hreinlega liggja í leti frétta-
manna sem nenni ekki að kynna sér málin al-
mennilega og birti því gagnrýnislaust allt sem
fellur á borð þeirra um loftslagsmál. Jafnvægi í
fréttaflutningi er mikilvægt, en því má aldrei
halda á loft á kostnað staðreynda.
Ef niðurstöður vísindasamfélagsins reynast
réttar er hér á ferðinni veigamesta málefni sam-
tíðarinnar. Því er mikilvægt að íslenskir fjöl-
miðlar birti sem sannasta mynd af veruleika
loftslagsvísindanna og forðist að skekkja þá
mynd með því að elta uppi skoðanir ýmissa
þrýstihópa sem því miður hafa ekki alltaf sann-
leikann að leiðarljósi. En hvernig geta fjöl-
miðlar tryggt ábyrgan fréttaflutning? Aldrei er
hægt að koma í veg fyrir mistök í jafn-flókinni
umræðu og þeirri sem tengist loftslagsmálum.
Þar ægir öllu saman: hreinræktuðum vísindum,
pólitík, sérhagsmunapoti og jafn-ólíkum kennd-
um og frelsunarórum, dómsdagsótta, græðgi og
sinnuleysi.
Af þessum sökum er mikilvægt að fjölmiðl-
arnir verji sig með einhverjum hætti fyrir með-
vituðum og ómeðvituðum atlögum að sannleik-
anum sem flestar eru settar fram í nafni
vísindanna. Þetta má gera með ýmsu móti.
Mikilvægt er að fréttir um loftslagsmál séu í
höndum fárra fréttamanna á hverjum fjölmiðli,
kannski tveggja til þriggja sem skuldbinda sig
þá einnig til þess að kynna sér helstu rit og
greinar á sviði loftslagsvísinda, jafnt verk sem
snúa að rannsóknunum sjálfum og svo bæk-
urnar sem lýsa þeirri pólitísku orrahríð sem
einkennt hefur umræðuna síðustu 20 árin.
Vegna vitleysunnar sem hlaupin er í umræðuna
verða þessir fréttamenn að nálgast viðfangs-
efnið eins og rannsóknarblaðamenn, heim-
ildagildi frétta verður t.a.m. að vera hægt að
staðfesta með óyggjandi hætti, sérstaklega ef
þeim er ætlað að kollvarpa ráðandi vísinda-
kenningum. (Án efa birtast með reglulegu milli-
bili gallaðar rannsóknir sem staðfesta vísinda-
legu sáttina á röngum forsendum en þær hljóta
ekki sömu alþjóðlegu athyglina og rannsóknir
sem ganga þvert á hana. Ef slíkar rannsóknir
eru veigamiklar er þeim um síðir ýtt út af borð-
inu af vísindasamfélaginu sjálfu séu þær gall-
aðar.)
Hér eru nokkrar vinnureglur sem er gott að
fara eftir þegar meta á sannleiksgildi frétta um
loftslagsmál.
1) Hver styður rannsóknirnar? Eru þær
studdar af merkustu vísindaakademíum í heim-
inum eða dreift af frjálshyggjuhugveitum á
borð við Cato Institute, American Enterprise
Institute, George C. Marshall Institute og
Heartland Institute, sem hafa allar um árabil
verið fjármagnaðar af olíu- og kolaiðnaðinum?
2) Hvar birtast rannsóknirnar? Komu þær út
í viðurkenndum vísindatímaritum og eru þær
ritrýndar af sérfræðingum á sviðinu, eða eru
þær gefnar út á öðrum vettvangi?
3) Hver borgar fyrir rannsóknirnar? Í sjálfu
sér er ekkert því til fyrirstöðu að fyrirtæki
styrki rannsóknir en upplýsingar um slíka
styrki má ekki fela þar sem það gerir rannsókn-
irnar tortryggilegar. Fred Singer, sem er lík-
lega einn af þremur miðlægustu vísindamönn-
um efasemdaiðnaðarins, hélt því t.a.m. fram í
grein sem birtist í Washington Post árið 2001 að
hann hefði ekki hlotið krónu frá olíufyrirtækj-
unum í um 20 ár. Svo kom í ljós að þetta voru
ósannindi því að á heimasíðu ExxonMobil mátti
sjá að hann hafði hlotið tugþúsundir dala í laun
á árinu 1998 einu. Þetta (og reyndar ótalmargt
fleira) gerir Singer ótrúverðugri í mínum huga.
4) Hver er trúnaðurinn við sannleikann? Það
er mannlegt að skjátlast. Trúverðugleiki felst
ekki í óskeikulli yfirsýn. Ekki á að dæma ein-
staklinga sjálfkrafa úr leik þótt þeim verði á
mistök. Trúnað við sannleika má einnig finna í
því hvort og hvernig menn greina frá villum eða
mistökum í málflutningi. Að sama skapi hljóta
grunsemdir að vakna ef fullyrðingum sem búið
er að hrekja með óyggjandi hætti er ítrekað
haldið á loft eða fölsuðum skýrslum. Dæmi um
slíkt má sjá á vefsíðum ýmissa hugveitna, s.s.
Cato Institute, þar sem þekkt fölsun Patricks
Michaels frá 1998 á rannsóknum eins þekktasta
loftslagsvísindamanns í heimi, Jims Hansen, er
enn birt án athugasemda. Michaels, sem kynnti
falsaða skýrslu sína frammi fyrir bandarískri
þingnefnd, eyddi tveimur línum úr loftslags-
línuriti Hansens frá 1988 til þess að sýna fram á
að framtíðarspár hans um loftslagsbreytingar
hefðu ekki ræst tíu árum síðar. Ósannindi Mich-
aels voru síðar tekin upp í skáldsögu Michaels
Crichton State of Fear og hafa mikið verið not-
uð í afneitunariðnaðinum allt fram á þennan
dag.
Bakgrunnurinn að nokkrum þekktum „rann-
sóknum“ sem vefengja ráðandi kenningar í
loftslagsmálum er lyginni líkastur. Rannsóknin
sem býr að baki „Oregon-beiðninni“ var unnin
af kristnum bókstafstrúarmanni, Arthur B.
Robinson, með menntun í lífefnafræði og tutt-
ugu og eins árs syni hans sem hafði enga fram-
haldsmenntun og hvorugur hafði bakgrunn í
loftslagsvísindum. Hinir höfundarnir, Salli
Baulinas og Willi Soon, eru stjarneðlisfræð-
ingar og þekkt nöfn í afneitunargeiranum.
Skýrslan er gefin út af Oregon Institute of
Science and Medicine sem er stofnun sem Rob-
inson rekur sjálfur (úr einu herbergi á sveitabæ
í Siskiyou-fjöllum í suðurhluta Oregonríkis) og
George C. Marshall Institute. Skýrslunni fylgdi
undirskriftalisti 17.800 svokallaðra „vísinda-
manna“, sjálf „Oregon-beiðnin“, en hún var not-
uð af þingmönnum repúblíkanaflokksins til þess
að vefengja hugmyndina um vísindalega sátt.
Undirskriftunum var safnað á netinu og þar má
finna sömu nöfnin oftar en einu sinni, persónur
úr Star Wars myndunum og söngkonuna Gerri
Halliwell úr „Spice Girls“ (sem væntanlega
skrifaði ekki undir sjálf), svo aðeins nokkur
dæmi séu tekin. Oregon-beiðnin er hjákátlega
illa unnin fölsun, rétt eins og greinin sjálf, en af
útliti hennar mátti ætla að hún hefði verið birt í
hinu virta tímariti Proceedings of the National
Academy of Sciences, en því fór auðvitað fjarri.
The Council of the National Academy of
Sciences reyndi að leiðrétta þessa þvælu en
skaðinn var skeður. Nefna má ótal önnur dæmi
af þessu tagi þar sem „virtir“ vísindamenn í af-
neitunariðnaðinum hafa átt hlut að máli.
5) Hver er orðræða vísindanna? Síðast en
ekki síst verða fréttamenn að skilja orðræðu
vísindanna betur og bera virðingu fyrir þeirri
varfærni sem byggð er inn í vísindalegar full-
yrðingar. Vísindamenn vilja síður halda nokkru
fram sem þeir geta ekki verið vissir um. Þetta
veldur því að stundum virðast himinn og haf á
milli fullyrðinga vísindasamfélagsins og útlegg-
inga stjórnmálamanna og umhverfisverndar-
hreyfinga. Þetta þýðir þó ekki að allt sé í besta
lagi eins og stundum hefur verið haldið fram.
Fréttamenn sem hefðu það hlutverk að greina
frá loftslagsbreytingum gætu leyst úr þessum
vanda á einfaldan hátt. Þeir gætu beðið vísinda-
mennina að segja sér í trúnaði hvað þeim finnist
um framtíðarhorfur mannkyns verði ekkert
gert í því að stemma við losun koltvísýrings í
andrúmsloftinu. Slík persónuleg samtöl er ekki
hægt að nota beint, t.d. með því að vitna í þau,
en þau geta mótað afstöðu fréttamannanna til
þeirra vísinda sem þeim er ætlað að miðla.
Við ætlumst til þess að þeir blaðamenn sem
fjalla um menningu, fjármál, íþróttir eða bíla,
búi yfir lágmarks þekkingu á sviðinu. Er ekki
kominn tími á að gera sömu kröfuna þegar kem-
ur að umhverfismálunum?
Áskorun til íslenskra fjölmiðla
Varnir Mikilvægt er að fjölmiðlarnir verji sig með einhverjum hætti fyrir meðvituðum og
ómeðvituðum atlögum að sannleikanum sem flestar eru settar fram í nafni vísindanna.
FJÖLMIÐLAR
»Við ætlumst til þess að þeir
blaðamenn sem fjalla um
menningu, fjármál, íþróttir eða
bíla, búi yfir lágmarks þekkingu
á sviðinu. Er ekki kominn tími á
að gera sömu kröfuna þegar
kemur að umhverfismálunum?
Lesbók Morgunblaðsins Hádegismóum 2, 110 Reykjavík, sími 5691100, Útgefandi Árvakur hf. Ritstjórnarfulltrúi Þröstur Helgason, throstur@mbl.is Auglýs-
ingar sími 5691111 netfang augl@mbl.is Bréfsími 5691110 Prentun Prentsmiðja Morgunblaðsins