Sjómannablaðið Víkingur - 01.09.1947, Blaðsíða 18

Vilhjálmur Jón Sveinsson
VÍð segl og árar
Ýmislegi um sjómennsku Skaglirðinga á liðnum fímum
íslenzkir alþýðumenn hafa löngum kunnað vel þá
list, að segja skýrt og greinilega frá viðburðum og at-
vinnuháttum. Endurminningar þeirra eru ekki óveru-
legur þáttur í islenzkum bókmenntum, auk þess sem
þær hafa að geyma margvíslegar upplýsingar um þjóð-
hætti, sem nú eru að mestu eða ötíu leyti undir lok
liðnir. Einn hinna mörgu fróðleiksmanna úr alþýðu-
stétt er Vilhjálmur Jón Sveinsson. Hefur Uann ritað
einkar fróðlega pistla fyrir Sjómannablaðið Viking,
um útgerð og sjómennsku Skagfirðinga á liðnum tím-
um. Upphaf þeirra pistla h'efst nú hér í ritinu.
Vilhjálmur Jón $veinsson er fæddur í Hólakoti á
Reykjaströnd 2U. maí 1867, og er því orðinn Att-
ræður. Hann lærði undir latínuskólann og hugðist
ganga menntaveginn, en um þær mundir dó faðir hans,
og var þá girt fyrir frekara nám. Varð Vilhjálmur að
hjálpa móður sinni við að koma upp yngri systkinum
sínum. Vilhjálmur átti heima á Reykjaströnd til 29
ára áldurs, stundaði veiðiskap við Drangey og víðar á
sumrum, en barnakennslu á vetrum. Hann kvæntist
Mariu, dóttur Sveins Jónatanssonar á Hrauni á Skaga.
Eftir að Villijálmur kvæntist, bjó hann 30 ár á Þang-
skála á Skaga. Eignaðist hann 10 börn og komust 9
þeirra til fullorðinsára. Arið 1929 varð Vilhjálmur
ekkjumaður og fluttist það ár að Bergþórshvoli á Rang-
árvöllum, til séra Jóns Skagans sonar síns. Hefur hann
verið hjá honum síðan, fyrst á Bergþórshvoli en nú í
Reykjavík.
Vilhjálmur kann gjörla slcil á öllu því, er að skag-
firzkri sjómennsku lýtur. Hann réri sjálfur 25 vetrar-
vertíðir á liákarlaskipum. 10 vorvertíðir og jafnmargar
haustvertiðir hefur hann róið um dagana, og stundað
margvíslega veiði. Ritst.j.
I. kafli.
Um hákarlaveiðar á Skagafirði.
Um og' eftir miðja nítjándu öld voru lagvaðir mikið
notaðir við hákarlaveiðar. Þeir voru þannig útbúnir:
hérum bil sjö álna ás var hafður til þess að halda
hákarlasóknunum IVz—2 faðma frá botni. Sterkir .járn-
hólkar voru settir um báða enda, en sterkir kengir, er
sóknarkeðjan var tengd við, voru reknir í endana. Sig-
urnagli var í sóknunum svo þær gætu snúist. Stjórinn
í botninum var þannig útbúinn, að sterkar fjalir voru
hakaðar saman, og hér um bil 100 kg. steinn var settur
innan í, og var þessi útbúnaður kallaður',,kraka“, og
báru tveir menn hana vanalega til skips. Hákarlaöngl-
arnir voru vanalega kallaðir „sóknir", enda voru þær
sterkar, og hafðar svo beittar, sem hægt var. Hak var
aftan á sókninni, svo beitan sigi ekki ofan í buginn,
og var hakið á móts við oddinn. Tveir sverir klumpar
voru negldir sinn hvoru megin á ásinn, og var sagað
innan úr þeim, svo þeir mynduðu rauf til að hleypa
legufærinu milli ássins og klampans. —
Þeir voru negldir á miðjan ásinn, svo ásinn hallaðist
ekki í sjónum. Þegar lagvaðurinn var lagður í hvert
sinn, var legufærið dregið í gegnum raufina milli áss-
ins og klampans, og var svo mátað IV2—til 2 faðma
milli krökunnar og ássins. Að því loknu var legufærið
rammlega bundið um ásinn. Hákarlasóknirnar voru
vanalega beittar með reyktu hrossakjöti og söltuðu
selspiki. Vanda varð beituna sem bezt, svo von væri
um veiðiárangur. í hvert sinn er kom að því að leggja
lagvaðinn, var krökunni fyrst varpað fyrir borð, tengdri
við ásinn með fyrgreindu millibili. Krakan dró svo ás-
inn niður, unz hún var sigin í botninn. Til þess að
halda legufærinu (stjórafærinu) uppi voru hafðir upp-
blásnir hákarlsbelgirj sem voru rammlega útbúnir með
sterkum trébotni, og sáust þeip mjög langt til. Þegar
kom svo að því að vitja um, var stundum hákarl étinn
af annari sókninni, en oft stór hákarl á hinni, en væru
hákarlar á báðum sóknum, þá fór að verða allerfitt að
draga upp lagvaðinn á smáum skipum, þar sem ekki
var hægt að hala upp á talíum. Þá drógu alltaf tveir,
þannig, að annar tók alltaf ofanfyrir hendurnar á hin-
um, svo drátturinn stansaði ekki, og var það kallað „að
hrifsa“. Þegar hákarl veiddist á lagvaðinn, þá sagði
hann til í hvert sinn, að hákarlinn hlyti að vera inni
í firðinum, var þá sóknunum krækt upp og lagzt með
vaðarhöld við lagvaðsstjórafærið. Lagvaðirnir voru
vanalega lagðir á grunnmiðum. •—
Eftir 1880 hurfu lagvaðir algerlega úr sögunni. Á át.j-
ándu öldinni var oft mikið veitt af hákarli þegar hafís
var mikill. Voru þá höggnar vakir í hann á grunni. Þetta
veitti oft Skagfirðingum og Húnvetningum mikið bjarg-
ræði og verðmæti, því alltaf var gott verð á hákarls-
lýsi, eftir verðlagi á annari vöru. Til þess að tryggja
það, að hákarlinn héldist við inni, var grútartunnu
hleypt niður, þar sem lagvaðurinn var lagður og stund-
um annari tunnu með úldnum innýflum úr hrossum, svo
lyktin yrði sem sterkust. Mörg göt voru boruð á tunn-
urnar, svo smitað gæti út um þær. Alis réri ég 25 vetr-
arvertíðir í hákarl, bæði af Reykjaströndinni og Skag-
anum. Þeii', sem aðallega stunduðu hákarlaveiðar á
Reykjaströndinni, og ég man eftir, voru Sveinn Gísla-
son faðir minn og Þorleifur Jónsson á Reykjum. Á
Skaganum var Sveinn Jónatansson á Hrauni með allra
mestu sjósóknurum og aflamaður þar eftir; sérstaklega
264
V I K I N G U R