Náttúrufræðingurinn - 1981, Qupperneq 30

Árni Hjartarson:
Síðkvarteri jarðlagastaflinn
í Reykjavík og nágrenni
INNGANGUR
Um jarðfræöi Reykjavíkur og ná-
grennis hefur meira verið skrifað en um
flest önnur svæði landsins. Kemur það
til af því, að það er fjölbreytilegt að gerð
og aðgengilegt þeim fjölda jarðfræðinga
og áhugamanna um jarðfræði sem á
svæðinu búa. Einhverjum kynni þvi að
detta i hug, að það sé að bera i bakka-
fullann lækinn að bæta við enn einni
greininni um þennan stað. Svo er þó
ekki, því að svæðið er fjarri því að vera
fullkannað, og svo virðist sem viðteknar
hugmyndir um það þurfi gagngerrar
endurskoðunar við.
Þessi grein fjallar nánast eingöngu
um jarðfræði hins síðkvartera jarðlaga-
stafla á svæðinu, yngri grágrýtismynd-
unina eða móbergsmyndunina sem eitt
sinn var nefnd. Sú mynd sem almennt
hefur verið dregin upp af jarðsögu þessa
tímabils á höfuðborgarsvæðinu er afar
einföld. I meginatriðum er hún þannig,
að eftir langt goshlé og myndun út-
breidds setlags, Elliðavogssets, verður
mikið hraungos í Borgarhólum á Mos-
fellsheiði. I því gosi rennur Reykja-
víkurgrágrýtið í breiðum straumum alla
leið til sjávar og myndar annes og eyjar
allt frá Brimnesi á Kjalarnesi og suður
fyrir Hafnarfjörð og hylur Elliðavogs-
setið. Eftir það kólnar loftslag og jöklar
ná að hylja landið en móbergsfjöll
hlaðast upp við gos undir ísskildinum.
Veðráttan mildast á ný og hlýskeið
rennur upp. Á þessu skeiði myndast
skeljarík setlög víða á Reykjavíkur-
svæðinu: í Fossvogi, i Kópavogi og úti á
Seltjarnarnesi. ísöldin var þó ekki um
garð gengin og enn áttu jöklar eftir að
taka völdin og setja mark sitt á þessi
setlög. Fyrir 10 þúsund árum linnir
þessu ísaldarskeiði en um sama leyti
myndast yngstu sjávarsetlögin í
Reykjavík. Nútíminn er síðasta jarð-
sögulega tímabilið en á því rennur
Leitahraunið til sjávar í Elliöavogi,
fjörumór myndast á Seltjarnarnesi og
jarðvegur og malbik hylja ísaldarruðn-
inginn á höfuöborgarsvæðinu.
Það kemur þó fljótt í ljós þegar farið
er að skoða jarðlög í Reykjavík og ná-
grenni ofan í kjölinn, að jarðsagan er
miklu snúnari en þarna er lýst. Reykja-
vikurgrágrýtið reynist t. d. alls ekki eitt
hraun komið af Mosfellsheiði heldur
fjölmörg af ólíkum aldri gerð og upp-
runa. Ýmsir hafa reyndar rennt grun í
að grágrýtið myndi ekki allt vera úr
einni eldstöð komið (Jón Jónsson 1965,
Þorleifur Einarsson 1974), þótt fáir hafi
kannað það nánar. Ragna Karlsdóttir
Náttúrufræðingurinn, 50 (2), 1980
108