Náttúrufræðingurinn - 1943, Blaðsíða 4

106
NÁTTÚRUFRÆÐINGURINN
að all verulegu leyti, ef hagnýting þeirra á að veröa sæmilega ör-
ugg. j íi! i
Mun víst engum blandast hugur um, eftir að hafa lesið lýsingu
liöfundar af vatnsþurrðum, að virkjun neðan til í t. d. Þjórsá
myndi stundum liafa ótryggt vatn, þótt vera kunni, að kaflarnir
standi eigi lengi. Þegar þar við bætist i Þjórsá, að stíflur og ís-
ruðuingar geta orðið það miklir, eins og varð veturinn 1926—’27,
að áin varð bakkafull að heita mátti við Urriðafoss, en það er
á að gizka 10 m vatnsborðshækkun, og Ölfusá liefir' oflar en einu
sinni siðan hrúin kom hækkað sig svo, að aðeins um hálfur metri
Iiefir verið frá íshrönninni upp undir brún, að þá er víst, að þess-
ar ár verða ekki hagnýttar svo, að tryggt sé, þar sem þær renna
í bvggð, nema á undan hafi farið ítarlegar rannsóknir á öllum
háttum þeirra í frosti, stormum, logni og leysingum eftir endi-
löngum farvegum þeirra.
Greinarliöfundur tekur reyndar ekki til meðferðar í greininni
þessar miklu vatnsborðshækkanir og ruðning í ánum, en heldur
sér eingöngu við vatnsþurrðirnar sjálfar og orsakir þeirra, en
allt er þetta þó af sömu rótum runnið í byrjuninni og þurrðirnar
stundum uppliafið að ruðningunum.
Til viðbótar þeim atriðum, er höf. telur fram, að einkum valdi
vatnsþurrðunum, ætla ég að tilfæra hér eitt, sem ég lcl mjög
mikils vert, en höf. gerir að mínu áliti of lílið úr. Það er kælingin
af völduin vindsins, en hún er mikil, þólt hitastigið í lofti sé eigi
nema lítið eilt undir frostmarki, einkum ef þurrt veður er. Er í
því tilliti næstum sama, hvort vindurinn blæs með straum eða
móti. Arfarvegurinn þarf aðeins að liggja þannig við, að vindur-
inn nái að leika um vatnsflötinn. Vindbárur og vatnsskvettur
verða oft meiri, þegar vindurinn blæs á móti straumi, en þótt þær
séu ekki, myndást ísnálar miklu örar í straumvatninu, þegar
vinduriun kælir vatnið og hlæs burtu valnsgufulaginu frá yfir-
borðinu.
Hér fer á eftir lýsing af krapmyndun í ám eftir athugunum,
er gerðar hafa verið í Elliðaánum við Reykjavík, Sogi, Ölfusá og
Þjórsá. Eru athuganir þessar að vísu mjög slitróttar, en hafa þó
vei’ið gerðar um alhnargra ára skeið.
Hvernig áin hagar sér i frosti, fer einkum eftir vindinum og
úrkomunni, svo og eftir þvi, hvort hún er lygn eða straumhörð,
og hvort um er að ræða lært vatn eða jökulvatn. Árstíminn ræður
og nokkru um. Fyrst á háusti er valnið hlýtt frá sumrinu, og
þiðna þá ísnálarnar jafnóðum og þær berast af yfirborðinu niður